Leszek Łabędzki 1, Marian Złonkiewicz 2
1 Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych,
Wielkopolsko-Pomorski Ośrodek Badawczy w Bydgoszczy
2 Kujawsko-Pomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku
Wstęp
Niekorzystna sytuacja regionu kujawsko-pomorskiego, a szczególnie jego części południowej i środkowej, pod względem ilości zasobów wodnych, wskazuje na ciągłą potrzebę racjonalizacji i działań w zakresie kształtowania i efektywnego wykorzystania wody przez rolnictwo. W świetle narastającego zagroŜenia niekorzystnymi zjawiskami meteorologicznymi wynikającymi z globalnych zmian klimatu i ich negatywnymi skutkami dla rolnictwa, wymagań i kierunków wspólnej polityki rolnej i programu rozwoju obszarów wiejskich, jak równieŜ biorąc pod uwagę warunki agroklimatyczne, glebowe, poziom agrotechniki i produkcji rolniczej, przewiduje się w Polsce i w regionie kujawsko-pomorskim wzrost powierzchni nawadnianych upraw rolniczych.
Obecnie w województwie kujawsko-pomorskim nawodnienia są stosowane zaledwie na około 1,1% powierzchni uŜytków rolnych.
W ślad za zaleceniami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w 2007 r.
opracowano „Program rozwoju nawodnień w woj. kujawsko-pomorskim do 2013 r.”
[ZŁONKIEWICZ i in. 2007], w którym poddano analizie uwarunkowania i potrzeby oraz sformułowano kierunki rozwoju nawodnień w regionie. Dokonano w nim merytorycznej i ekonomicznej oceny planowanych obiektów nawodnień.
Niniejsza praca skupia się na przedstawieniu uwarunkowań przyrodniczych i rolniczo-ekonomicznych oraz kierunków rozwoju nawodnień w regionie kujawsko-pomorskim.
Uwarunkowania przyrodnicze (agroklimatyczne, hydrologiczne, glebowe)
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego, połoŜony w centralnej części kraju, charakteryzuje się klimatem strefy umiarkowanej - przejściowym ciepłym.
Istotną cechą tego klimatu jest duŜa zmienność pogody. Część południowo-zachodnia województwa jest cieplejsza i suchsza, o opadach naleŜących do najniŜszych w kraju i najwyŜszych niedoborach wody w rolnictwie; część północno-wschodnia - chłodniejsza i bardziej wilgotna.
Dzieląc województwo na dwie części wzdłuŜ równoleŜnika przebiegającego
L. Łabędzki, M. Złonkiewicz 154
przez Bydgoszcz, na północ od tej linii średnia roczna suma opadów wynosi 500-600 mm, a na południe - 450-500 mm. W półroczu letnim (IV-IX) sumy te wynoszą w północnej części województwa 350-400 mm, a w południowej - 300-350 mm [ATLAS
KLIMATU POLSKI 2005]. Ewapotranspiracja wskaźnikowa, będąca klimatyczną miarą parowania terenowego i ewapotranspiracji roślin, w półroczu letnim wynosi 460-480 mm w północnej części województwa i 500-550 mm w zlewni Noteci i na Kujawach [ATLAS HYDROLOGICZNY POLSKI 1987; ROJEK 1987; ŁABĘDZKI i in. 2008]. Na podstawie niedoborów klimatycznych opadów obliczanych jako róŜnica między ewapotranspiracją wskaźnikową i sumą opadów moŜna wnioskować o niedoborach wody dla rolnictwa i
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego charakteryzuje się urozmaiconą siecią wodną, której oś stanowi rzeka Wisła z jej dopływami - Brdą, Wdą, Mątawą, Drwęcą, i Osą. Przez południowo-zachodnią część województwa przepływa Noteć z jej górnym biegiem oraz Wełna na odcinku środkowym i górnym. O przeciętnej zasobności w wody powierzchniowe świadczy średni odpływ jednostkowy SSq (dm3⋅s-1⋅km-2), który na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego wykazuje duŜe zróŜnicowanie [ATLAS HYDROLOGICZNY POLSKI 1987]. Osiąga on wartość 6-7 dm3⋅s-1⋅km-2 w północnej części zlewni Drwęcy, północnej części zlewni Brdy oraz w zlewni Wdy i Mątawy.
Przesuwając się na południe województwa jego wartość maleje do 3 dm3⋅s-1⋅km-2 na linii Noteć-Kanał Bydgoski-Wisła w górę rzeki. Najmniejszy średni odpływ jednostkowy występuje na Kujawach, na obszarze połoŜonym na południe od Włocławka (2 dm3⋅s-1⋅km-2) oraz w zlewni Noteci Wschodniej (2,5 dm3⋅s-1⋅km-2).
RównieŜ zlewnia Noteci w południowo-zachodniej części województwa charakteryzuje się niskim średnim odpływem jednostkowym wynoszącym 3 dm3⋅s-1⋅km-2. Cała południowa część województwa (na południe od linii Noteć-Kanał Bydgoski-Wisła) ma najmniejszy średni odpływ jednostkowy w kraju. Wartości SSq prowadzą do wniosku, Ŝe województwo sytuuje się w przedziale obszarów o małej i średniej zasobności w wody powierzchniowe.
PowyŜsze uwarunkowania agroklimatyczne i hydrologiczne w regionie ku-jawsko-pomorskim powodują duŜe zagroŜenie suszami, zwłaszcza w jego południowej części. Występujące tutaj susze są najczęstsze i najgłębsze, o skrajnie długich ciągach dni bezopadowych. Susza w regionie kujawsko-pomorskim pojawia się raz na 3 lata [ŁABĘDZKI 2000, 2004, 2006, 2007]. Susze w latach 1951-2006 charakteryzowały się róŜnym nasileniem, róŜnym czasem trwania i okresem wystąpienia. W tym wieloleciu stwierdzono wystąpienie 30 susz atmosferycznych. Łączny czas ich trwania wyniósł około 200 miesięcy, co stanowi 30% analizowanego okresu. W dwóch bardzo suchych latach 1982-1983 średni spadek plonów zbóŜ wynosił w róŜnych rejonach województwa 5-30%, a ziemniaków - 10-40%, w stosunku do plonów w latach średnich 1985-1987.
W dolinie górnej Noteci, obejmującej część Kujaw i Wielkopolski Północnej, rejonie o znacznych i częstych niedoborach wody w produkcji roślinnej, w bardzo suchym 1989 roku plon siana z nienawadnianych uŜytków zielonych wynosił około 5 t⋅ha-1, podczas gdy w średnim roku 1987 uzyskano średnio 8-10 t⋅ha-1 w analizowanym regionie. Susza 1992 r. spowodowała zmniejszenie zbiorów ziemiopłodów o 25%. Susze w latach 2005-2006 spowodowały znaczne straty w rolnictwie (straty w plonach szacowane na 20-60% w zaleŜności od uprawianych roślin).
Województwo kujawsko-pomorskie jest dość istotnie zróŜnicowane pod
względem glebowym. W północnej części województwa występują gleby bardzo lekkie i lekkie, o małych zdolnościach retencjonowania wody. DuŜa zlewnia górnej Noteci ma pod względem glebowym wyraźnie dwojaki charakter: w jej części północnej przewaŜają lekkie gleby mineralne oraz gleby organiczne, a w południowej część zlewni zaznacza się wyraźna dominacja gleb średnich o duŜych zdolnościach retencjonowania wody. Obszar województwa połoŜony w zlewni Wisły na południe od jej koryta (Kujawy) charakteryzuje się występowaniem dobrych Ŝyznych gleb (czarne ziemie wytworzone z glin i iłów). śyznymi glebami charakteryzują się równieŜ rejony Pałuk, Krajny oraz Pojezierza Chełmińskiego i Dobrzyńskiego.
Charakterystyka rolnictwa
Województwo kujawsko-pomorskie posiada korzystne warunki dla rolnictwa w porównaniu do przeciętnych w Polsce. Wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi w województwie średnio 69,1 punktów i jest wyŜszy od wartości tego wskaźnika dla kraju (66,6 punktów) [WITEK 1981]. UŜytki rolne zajmują 57,6%
całkowitej powierzchni województwa, co lokuje województwo kujawsko-pomorskie w rankingu województw na 4 miejscu. Rezultatem dobrych warunków glebowych jest najwyŜszy w kraju udział gruntów ornych w powierzchni uŜytków rolnych (88,9%) [GUS 2006]. W strukturze upraw polowych dominują zboŜa (56,4% powierzchni upraw).
Uwagę zwraca wysoki (5,4%), około dwukrotnie większy niŜ średnio w Polsce, udział buraków cukrowych. Na przewaŜającej powierzchni województwa rolnictwo posiada długoletnie tradycje i charakteryzuje się wysoką kulturą rolną i korzystną strukturą agrarną. Województwo kujawsko-pomorskie jest jednym z trzech województw o najwyŜszym zuŜyciu nawozów mineralnych.
Obszar urządzeń nawadniających stanowi 2,5% w stosunku do powierzchni zmeliorowanej i 1,1% w stosunku do powierzchni uŜytków rolnych. Urządzenia nawadniające występują w formie obiektów pojedynczych oraz zgrupowanych w systemach wodno-melioracyjnych, czy teŜ wodno-gospodarczych. Te ostatnie syste-my obejmują swym zakresem cały obszar zlewni hydrologicznej danego cieku, w której zaspokajane są potrzeby wodne odbiorców wody przepływami bieŜącymi i wodą zgromadzoną w zbiornikach wodnych. Gospodarka wodna jest realizowana w sposób zaplanowany, w oparciu o stosowne instrukcje rozrządu wody. Systemy te są małe wraŜliwe na niekorzystny rozkład opadów w okresie wegetacyjnym i zjawisko suszy.
Woda zgromadzona w zbiornikach wodnych zaspokaja potrzeby odbiorców w okresach i w ilościach przez nich wymaganych. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego występują trzy takie systemy: System Wielkiego Kanału Brdy, System rzeki Orli i Rokitki, Górnonotecki System Wodno-Gospodarczy.
Jednym z najwaŜniejszych elementów wyznaczających potrzeby nawodnień oraz cele i zadania gospodarowania wodą na obszarach rolniczych są potrzeby wodne roślin i niedobory wody dla ich zaspokojenia. W południowej części województwa kujawsko-pomorskiego, charakteryzującej się niekorzystnymi warunkami wodnymi w produkcji rolniczej, niedobory wodne w okresie wegetacji w roku średnim, w odniesieniu do potrzeb wodnych wysoko plonujących wybranych grup roślin upraw polowych i uŜytków zielonych, wynoszą dla zboŜ 20-80 mm, okopowych 50-150 mm, warzyw 50-200 mm, roślin jagodowych 170-250 mm, sadów 200-400 mm, łąk 3-kośnych 50-150 mm. Mniejsze wartości niedoborów będą występowały w warunkach intensywnej produkcji roślinnej w północnej i północno-wschodniej części województwa. PowyŜsze wielkości niedoborów wodnych mogą wskazywać na potrzeby nawodnień dla uzyskania wysokich plonów. Realizacja tych nawodnień wymaga
L. Łabędzki, M. Złonkiewicz 156
zapewnienia odpowiednich zasobów wody w postaci przepływów bieŜących w ciekach, retencji jeziorowej lub dodatkowych przedsięwzięć małej retencji. Intensyfikacja produkcji rolnej w południowej części województwa w zlewni Noteci i na Kujawach prowadzić będzie do znacznego zwiększenia zapotrzebowania na wodę. Na tych obszarach wystąpią najwyŜsze niedobory wody dla roślin. Pod tym względem najkorzystniejsza sytuacja panuje w północno-wschodniej części województwa, gdzie klimat stwarza naturalne warunki do pokrycia potrzeb wodnych roślin.
Znaczenie i cele nawodnień w regionie kujawsko-pomorskim
Na znacznym obszarze województwa kujawsko-pomorskiego występują bardzo dobre i dobre warunki dla rolnictwa, co znajduje odzwierciedlenie w wysokim, na tle średniej krajowej, poziomie produkcji rolnej. Długoletnie tradycje rolnicze i korzystna struktura agrarna, wysoki poziom nawoŜenia, wyposaŜenia w maszyny i urządzenia rolnicze oraz wysoki poziom agrotechniki, dają podstawy do szybkiej modernizacji i rozwoju rolnictwa w regionie oraz wskazują na potencjalnie wysokie zapotrzebowanie na nawodnienia jako na końcowy zabieg agrotechniczny, pozwalający zwiększyć wydajność upraw i zagwarantować stabilność i jakość plonów. To oznacza w przyszłości wzrost zuŜycia wody w produkcji rolniczej, zarówno w postaci zuŜycia wody przez rośliny (ewapotranspiracja), jak i zapotrzebowania wody do nawodnień.
Nawodnienia w regionie kujawsko-pomorskim, podobnie jak w całej Polsce, mają charakter interwencyjny i uzupełniają okresowy niedobór opadów. NaleŜy wyróŜnić pięć zasadniczych celów nawodnień w regionie kujawsko-pomorskim:
łagodzenie skutków susz w rolnictwie, zapewnienie stabilności plonów o dobrej jakości, podnoszenie wydajności produkcji roślinnej, podnoszenie konkurencyjności gospodarstw, ochrona gleb organicznych i siedlisk trwałych uŜytków zielonych w dolinach rzek przed degradacją.
Uwarunkowania ekonomiczne nawodnień na kujawach
Instalowanie urządzeń nawadniających w gospodarstwach do tego nieprzy-stosowanych, tj. o niskim poziomie produkcji, małej sprawności organizacyjnej, niestabilnych ekonomicznie jest - w systemie gospodarki rynkowej - zaprzeczeniem racjonalnego gospodarowania. Nawodnienia powinny być wprowadzane do gospodarstw, które wyczerpały juŜ moŜliwość wzrostu produkcji roślinnej, tkwiące w pełnym wykorzystaniu takich czynników jak: wysoki poziom agrotechniki i nawoŜenia, odpowiednia pielęgnacja i ochrona roślin, właściwy do warunków dobór gatunków i odmian roślin itp., a jedynym czynnikiem ograniczającym dalszy wzrost produkcji roślinnej jest niedobór wody.
Wysoką efektywność deszczowania moŜna osiągnąć w gospodarstwach reali-zujących produkcję polową o kierunku warzywniczym, rolniczo-warzywniczym lub warzywniczo-rolniczym, a więc w gospodarstwach charakteryzujących się wysoką intensywnością organizacji produkcji roślinnej [GRUSZKA 2004]. Z badań IMUZ prowadzonych na Kujawach wynika, Ŝe najwyŜszą, ale zróŜnicowaną w zaleŜności od gatunku, efektywnością deszczowania charakteryzują się warzywa. Wskaźnik efektywności wynosi od 123 (por) do 251 (ogórek). Oznacza to, Ŝe 1 zł poniesiony na deszczowanie większości warzyw zwraca się w wysokości 1,23-2,51 zł. Tylko deszczowanie trzech gatunków warzyw (burak ćwikłowy, pasternak i marchew) plasowało się na granicy efektywności. Efektywne jest nawadnianie ziemniaków wczesnych i średniowczesnych (wskaźnik efektywności 148-150). W tym przypadku 1
zł zainwestowany w deszczowanie dał efekt wynoszący 1,48-1,50 zł. Nieefektywne okazuje się deszczowanie zbóŜ, buraków cukrowych i cykorii korzeniowej, grochu na nasiona, roślin pastewnych w uprawie polowej i uŜytków zielonych. Wskaźnik efektywności osiągnął wartości od 32 (jęczmień) do 67 (Ŝycica wielokwiatowa), co oznacza, Ŝe 1 zł poniesiony na deszczowanie tej grupy upraw zwrócił tylko 0,32-0,67 zł.
W tym przypadku deszczowanie upraw przynosi ewidentne straty [GRUSZKA 2004].
Planowane obiekty nawodnieniowe i ich ocena
Na podstawie przeprowadzonej analizy warunków przyrodniczych, rolniczych i ekonomicznych oraz aktualnego stanu melioracji, w tym nawodnień, rozwój nawodnień ukierunkowano na działania realizowane w postaci:
- obiektów związanych z poprawą gospodarowania wodą poprzez regulowanie odpływu na ciekach i urządzeniach melioracji podstawowych,
- obiektów związanych z poprawą gospodarowania wodą poprzez regulowanie odpływu na urządzeniach melioracji szczegółowych,
- obiektów nawadniających wymagających inwestycyjnej odbudowy, - nowych obiektów nawadniających.
W celu wytypowania nowych obiektów, wystąpiono do róŜnych instytucji (urzędy gmin, starostwa powiatowe, spółki wodne, wojewódzkie związki spółek wodnych, porozumienie organizacji rolniczych, ośrodek doradztwa rolniczego, Agencja Nieruchomości Rolnych, Związek Pracowników, DzierŜawców i Właścicieli Rolnych) oraz rolników, z prośbą o przedłoŜenie informacji, jakie jest zainteresowanie zagadnieniem nawodnień. Po wstępnej analizie do dalszej oceny zakwalifikowano 410 proponowanych obiektów na powierzchni przewidzianej do nawodnień wynoszącej 13399 ha, w tym 86 obiektów nawodnień grawitacyjnych na powierzchni 2011 ha i 324 obiekty nawodnień ciśnieniowych na powierzchni 11388 ha. Oceny merytorycznej i ekonomicznej tych obiektów dokonano na podstawie wskaźnika celowości realizacji inwestycji WCRI:
W ocenie uwzględniono trzy czynniki, którym przypisano wagi wg oraz kaŜdy z nich podzielono na klasy, przypisując im punkty p. Uwzględniono następujące czynniki:
- połoŜenie obiektu w jednej ze stref celowości stosowania nawodnień, z wagą wg
= 2,
• w 1. strefie o największych deficytach wody p = 3,
• w 2. strefie o średnich deficytach wody p = 2,
• w 3. strefie o małych deficytach wody p = 1, - dostępność wody do nawodnień, z wagą wg = 3,
• brak wód powierzchniowych p = 1,
• ograniczona dostępność wód powierzchniowych p = 2,
• gwarantowana dostępność wód powierzchniowych p = 3,
- efektywność ekonomiczna upraw przewidzianych do nawodnień, z wagą wg = 5,
• mała (zboŜa) p = 1,
L. Łabędzki, M. Złonkiewicz 158
• średnia (okopowe, intensywne uŜytki zielone) p = 2,
• duŜa (warzywa, sady, ziemniaki) p = 3.
Wskaźnik ten, o wartościach granicznych minimum 10 punktów i maksimum 30 punktów, wykazał duŜe zróŜnicowanie od 12-30 punktów. Kolejność realizacji planowanych obiektów uzaleŜniono od liczby uzyskanych punktów, zakwalifikują te obiekty do poszczególnych grup określających stopień pilności ich realizacji.
Stosunkowo duŜa liczba potencjalnych obiektów, ich róŜnorodność jak i stosunkowo wysokie koszty inwestycyjne, wymagały określenia prawidłowej kolej-ności realizacji tych inwestycji. Kierując się kryteriami przyrodniczymi, rolniczymi, ekonomicznymi, jak równieŜ klasyfikacją punktową nowych planowanych obiektów, przyjęto następującą kolejność realizacji planowanych obiektów:
- obiekty związane z poprawą gospodarowania wodą poprzez regulowanie odpływu na ciekach i urządzeniach melioracji podstawowych,
- obiekty związane z poprawą gospodarowania wodą poprzez regulowanie odpływu na urządzeniach melioracji szczegółowych,
- budowa nowych obiektów nawadniających, osiągających wskaźnik celowości 21-30 punktów,
- obiekty nawadniane wymagające inwestycyjnej odbudowy,
- budowa nowych obiektów nawadniających, osiągających wskaźnik celowości 10-20 punktów.
Ze względu na moŜliwości zabezpieczenia w wodę, wyróŜniono 3 grupy pla-nowanych obiektów.
Grupa A, charakteryzująca się brakiem zasobów wód powierzchniowych, obejmuje swym zakresem w zdecydowanej większości wnioski z gmin z terenów Kujaw i zlewni górnej Noteci. Tereny te, zaliczone do tzw. I strefy celowości sto-sowania nawodnień, charakteryzują się dobrymi glebami i wysokim poziomem produkcji rolniczej z tendencją wprowadzania na nich upraw warzywniczych na szeroką skalę, które cechują duŜe potrzeby wodne. Ten kierunek produkcji w ostatnich latach wykazuje tendencję wzrostową spowodowaną jej wysoką opłacalnością i moŜliwością zbytu produktów. Z tych teŜ względów wskazanym jest juŜ obecnie rozwaŜać i rozpracowywać w formie rozwiązań koncepcyjnych zasilenie terenów Kujaw wodami obcymi z rzeki Wisły i Warty. Propozycje te byłyby konkretnym działaniem w zakresie poprawy bilansu wodnego na tych terenach i przeciwdziałania przesuszeniu Kujaw.
W grupie B, gwarantowanych zasobów wód, znajduje się duŜa ilość obiektów przewidzianych do nawodnień grawitacyjnych z racji połoŜenia ich w dolinach rzek oraz ciśnieniowych, gdzie odległość od źródeł poboru wody (cieków i zbiorników) jest niewielka. Jakkolwiek występują tu korzystne warunki zabezpieczenia w wodę z przepływów bieŜących cieków i zasobów zbiorników retencyjnych, przy przygotowaniu tych obiektów naleŜy przewidzieć wodooszczędne rodzaje nawodnień zarówno grawitacyjnych jak i ciśnieniowych, takich jak: podsiąk ze stałym zwierciadłem wody w przypadku nawodnień grawitacyjnych, nawodnienia kroplowe i mikrodeszczowni, dając tym samym moŜliwość realizacji innych obiektów z tych zasobów wodnych.
W grupie C, o ograniczonych zasobach wód powierzchniowych, znajdują się zarówno obiekty wnioskowane do nawodnień grawitacyjnych, jak i ciśnieniowych.
Niewystarczające zasoby wód powierzchniowych w stosunku do potrzeb tych obiektów, proponuje się zbilansować przez wprowadzenie wodooszczędnych technologii: w odniesieniu do nawodnień grawitacyjnych w miejsce podsiąku ze zmiennym lub stałym zwierciadłem wody w postaci stosowania regulowanego odpływu wykorzystując spływy wód zimowych i okresowych opadów wegetacyjnych; w przypadku nawodnień ciśnieniowych stosowanie wodooszczędnych systemów nawodnień takich, jak
nawodnienie kroplowe lub mikrodeszczownie, gdzie zuŜycie wody jest mniejsze o 50%
w stosunku do nawodnień deszczownianych.
Dla obiektów, dla których brak jest lub ograniczone są moŜliwości zabez-pieczenia w wodę z zasobów wód powierzchniowych, moŜna dopuścić do korzystania z wód wgłębnych w ograniczonym zakresie wynikającym z uwarunkowań geologicznych.
Podsumowanie
DuŜe niedobory opadów, dobre gleby, wysoki poziom gospodarowania oraz intensywny rozwój produkcji rolnej z ukierunkowaniem jej na produkcję warzyw, wymaga w regionie kujawsko-pomorskim stosowania nawodnień, zwłaszcza w I i II strefie celowości stosowania nawodnień, a więc w południowej i środkowej części regionu. Działania w zakresie zabezpieczenia odpowiednich ilości wody powinny obejmować: opracowanie koncepcyjne przerzutów wody z Wisły i z Warty;
opracowanie koncepcji regionalnych (zbiorczych) systemów zaopatrzenia w wodę obiektów nawadnianych; dalszą realizację „Programu małej retencji województwa kujawsko-pomorskiego” z ukierunkowaniem go na retencję uŜytkową dla potrzeb obiektów nawadnianych objętych programem; dla obiektów, dla których jest brak moŜliwości zabezpieczenia w wodę z zasobów wód powierzchniowych, dopuścić do korzystania z wód wgłębnych w ograniczonym zakresie wynikającym z uwarunkowań geologicznych; stosowanie wodooszczędnych technologii nawodnień (w nawodnieniach grawitacyjnych - regulowanego odpływu, w nawodnieniach ciśnieniowych - nawodnień kroplowych i mikrodeszczowni).
Rozwój nawodnień powinien znaleźć swoje miejsce w strategii rozwoju rolnictwa województwa kujawsko-pomorskiego, dając jednocześnie podstawę do dalszych działań organizacyjnych i technicznych w zakresie tworzenia systemów nawadniających i działań w zakresie zabezpieczenia w wodę. Realizacja programu wymaga wielu działań instruktaŜowo-szkoleniowych dla przyszłych uŜytkowników systemów nawodnieniowych, co do stosowanych rozwiązań w zakresie technik nawodnieniowych, prowadzenia nawodnień, potrzeb wodnych upraw nawadnianych, okresów nawodnień itp. Realizacja programu winna następować wg określonego harmonogramu realizacyjnego. Okres realizacji pod względem rzeczowym i finansowym będzie zaleŜny od wielkości środków finansowych, jakie będą przyznane na kierunek działań
„Gospodarowania rolniczymi zasobami wodnymi” dla województwa kujawsko-pomorskiego.
Literatura
ATLAS HYDROLOGICZNY POLSKI 1987. IMGW Warszawa.
ATLAS KLIMATU POLSKI 2005. IMGW Warszawa.
GRUSZKA J. 2004. Efektywność systemów produkcji roślinnej w gospodarstwach rolnych stosujących nawodnienia deszczowniane. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 4, 2b(12): 69-80.
GUS 2006.UŜytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów oraz pogłowie zwierząt gos-podarskich w województwie kujawsko-pomorskim w 2006 roku. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy. Informacje i opracowania statystyczne.
ŁABĘDZKI L. 1997. Potrzeby nawadniania uŜytków zielonych - uwarunkowania przy-rodnicze i prognozowanie. Rozp. habil. Wyd. IMUZ Falenty: 121 ss.
L. Łabędzki, M. Złonkiewicz 160
ŁABĘDZKI L. 2000. Ocena zagroŜenia suszą w regionie bydgosko-kujawskim przy uŜyciu wskaźnika standaryzowanego opadu (SPI). Wiad. Mel. i Łąk. 43(3): 102-103.
ŁABĘDZKI L. 2004. Problematyka susz w Polsce. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 4(1): 47-66.
ŁABĘDZKI L. 2006. Susze rolnicze - zarys problematyki oraz metody monitorowania i klasyfikacji. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. Rozpr. Nauk. i Monografie 17: 107 ss.
ŁABĘDZKI L. 2007. Estimation of local drought frequency in central Poland using the standardized precipitation index SPI. Irrigation and Drainage 56(1): 67-77. DOI:
0.1002/ird.285
ŁABĘDZKI L., KANECKA-GESZKE E.,BĄK B., KASPERSKA-WOŁOWICZ W.,SMARZYŃSKA K.
2008. Związek między suszą meteorologiczną i rolniczą w róŜnych regionach agrokli-matycznych Polski. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. Rozpr. Nauk. i Monografie (w druku).
ROJEK M. 1987. Rozkład czasowy i przestrzenny klimatycznych i rolniczo-klimatycznych bilansów wodnych na terenie Polski. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rozprawy 62: 67 ss.
WITEK T. (red.) 1981. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. Puławy IUNG.
ZŁONKIEWICZ M.,ŁABĘDZKI L.,GRUSZKA J. 2007. Program rozwoju nawodnień w wo-jewództwie kujawsko-pomorskim do 2013 r. Maszyn. Kujawsko-Pomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku.
Słowa kluczowe: nawodnienia, rozwój nawodnień, Kujawy Streszczenie
Warunki agroklimatyczne, glebowe, zagroŜenie suszami, poziom agrotechniki i produkcji rolniczej w regionie kujawsko-pomorskim wskazują na nawodnienia jako bardzo istotny i potrzebny zabieg. Nawodnienia, mające charakter interwencyjny i uzupełniają okresowy niedobór opadów, powinny spełniać następujące funkcje:
łagodzenie skutków susz w rolnictwie, zapewnienie stabilności plonów o dobrej jakości, podnoszenie wydajności produkcji roślinnej, podnoszenie konkurencyjności gospodarstw, ochrona gleb organicznych i siedlisk trwałych uŜytków zielonych w dolinach rzek przed degradacją. Rozwój nawodnień powinien być ukierunkowany na poprawę gospodarowania wodą poprzez regulowanie odpływu na ciekach i urządzeniach melioracji podstawowych i szczegółowych, na inwestycyjną odbudowę istniejących obiektów nawadniających oraz na powstawanie nowych obiektów nawadniających. Ocenę zasadności realizacji nowych obiektów dokonano uwzględniając połoŜenie obiektu w jednej ze stref celowości stosowania nawodnień, stopień zabezpieczenia w wodę i efektywność ekonomiczną upraw przewidzianych do nawodnień.
Działania w zakresie zabezpieczenia odpowiednich ilości wody winny obej-mować opracowania koncepcyjne przerzutów z Wisły i z Warty oraz zbiorczych systemów zaopatrzenia w wodę, dalszą realizację „Programu małej retencji woje-wództwa kujawsko-pomorskiego” z ukierunkowaniem go na retencję uŜytkową dla
potrzeb obiektów nawadnianych. NaleŜy stosować wodooszczędne technologie nawodnień: w nawodnieniach grawitacyjnych w miejsce podsiąku ze zmiennym zwierciadłem wody, stosowanie tzw. regulowanego odpływu; w nawodnieniach ciśnieniowych w miejsce deszczowni stosowanie nawodnień kroplowych lub
potrzeb obiektów nawadnianych. NaleŜy stosować wodooszczędne technologie nawodnień: w nawodnieniach grawitacyjnych w miejsce podsiąku ze zmiennym zwierciadłem wody, stosowanie tzw. regulowanego odpływu; w nawodnieniach ciśnieniowych w miejsce deszczowni stosowanie nawodnień kroplowych lub