Zrealizowanie postawionych przed porozumieniem kooperacyjnym rozmaitych zadań wymaga szerokiej gamy form aliansów, z uwzględnieniem kryteriów organizacyjno-prawnych oraz zakresu działalności, której dotyczy współpraca. W ramach pierwszego kryterium występuje podział aliansów na formalne i nieformalne24. W badaniach naukowych analizuje się przede wszystkim alianse formalne, zalegalizowane w formie umów handlowych, wspólnych jednostek lub inwestycji kapitałowych. W literaturze z zakresu aliansów strategicznych wskazuje się na klasyfikację aliansów wg form organizacyjno-prawnych autorstwa K.R. Harrigan. Zastosowany podział wyróżnia porozumienia udziałowe oraz pozostałe. Do pierwszej grupy zalicza się alianse, gdzie firmy kooperują w nowopowstałej jednostce (equity joint-ventures), natomiast w drugiej współpraca odbywa się w obrębie dotychczas istniejących podmiotów (non equity joint-ventures)25, patrz rys.1.3.
Alianse technologiczne mogą przyjmować postać spółek joint venture, w których realizowana jest wspólna produkcja zarówno w ramach aliansu wspólnej integracji przemysłowej, jak też pseudo-koncentracji. Joint venture definiowane jest jako alians dwóch lub więcej uczestników, którzy tworzą odrębną jednostkę realizującą wspólne cele26.
Formą współpracy w UE na podstawie rozporządzeń przyjętych 1989 r. w celu ochrony działalności partnerów przed konkurentami spoza Unii jest tzw. GEIE (le Groupe Europeen d’Interet Economique. Podmioty współpracują w ramach tej formy prawnej pod warunkiem, że przynajmniej dwa z nich należą do
24 Czasami przedsiębiorstwa podejmują porozumienia nieformalne mające na celu podejmowanie działań niezgodnych z prawem. Podejmowane są również nieformalne porozumienia mające na celu osłabienie wspólnego konkurenta. Niemniej jednak również nieformalne umowy stają często początkiem pełnoprawnego aliansu zakończonego zawarciem formalnego kontraktu, szerzej: M. Romanowska, op.cit., s.80-81
25 Szczegółowe omówienie poszczególnych form aliansów strategicznych można znaleźć m.in. w: M. Romanowska, op.cit., s. 80-90, R. Drewniak, op.cit., s. 70-80, Halina Chwistecka-Dudek, op.cit., s. 91-103
26 Forma spółki joint venture wymaga stworzenia odrębnego podmiotu prawnego, w którym alianci obejmują określone udziały; zachowania niezależności partnerów; wspólnego zarządzania spółką przez specjalnie w tym celu powołany zarząd oraz podziału korzyści i ryzyka, M. Romanowska, op.cit., s. 84
różnych krajów Unii. Każda ze stron zachowuje także pełną niezależność prawną i ekonomiczną27.
Rys. 1.3. Klasyfikacja form aliansów strategicznych
Alianse formalne
Alianse
udziałowe bezudziałowe Alianse
Spółki joint-ventures, SAS, GEIE Alianse kapitałowe Umowy licencje franchising umowy o współpracy umowy o stowarzyszeniu udziały mniejszościowe wzajemny wykup udziałów
Źródło: M. Romanowska, Alianse strategiczne przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 1997 r., s. 83.
27 Celem tego rozwiązania jest umożliwienie współpracy, nie zaś integracji przedsiębiorstw. Struktury te są popularne w sektorze lotniczym i stosowane m.in. w strukturze Airbus-Industrie, szerzej M. Romanowska, op.cit., s. 85.
W ramach drugiej grupy form aliansów, a mianowicie porozumień bezudziałowych, należy zwrócić uwagę w kontekście formacji projektów innowacyjnych na alianse kapitałowe oraz umowy o współpracy w dziedzinie badań i rozwoju (B+R). Kooperacja pomiędzy przedsiębiorstwami często ewoluuje przykładowo od współpracy technologicznej, poprzez koprodukcję i komercjalizację produktów, właśnie aż do wzajemnej wymiany akcji. Trudno jest jednak zdefiniować granicę w aliansach kapitałowych, po przekroczeniu której kończy się porozumienie, a do czynienia mamy z faktycznym przejęciem firmy. Wskazuje się, iż w zależności od rozproszenia udziałów pakiet 15-procentowy może być zarówno mniejszościowym, jak też kontrolnym całego podmiotu.
Najczęściej spotykaną formą kooperacji są właśnie umowy o współpracy w danej dziedzinie i do najpopularniejszych należą umowy B+R (R&D agreements). W ramach tych porozumień przeprowadzane są wspólne badania przez partnerów mających na celu zmniejszenie kosztów oraz poprawę pozycji konkurencyjnej na rynku. Dzięki nim ogranicza się dostęp partnerów do własnych kluczowych kompetencji i na ogół nie występuje zagrożenie ujawniania tajemnic. Czasami firmy podpisują również umowy o wspólnej produkcji (joint manufacturing agreements), dzięki którym uzyskuje się odpowiednią skalę produkcji i przez to obniżenie kosztów działalności. Podmioty często również dążą do powołania wspólnej jednostki gospodarczej.
W zależności od płaszczyzny, której dotyczy alians, pożądanej siły powiązań, poufności, czy też aspektów prawnych występujących w poszczególnych krajach, alianci mogą wybierać odpowiednią dla nich formę kooperowania. Często pierwotne ustalenia ulegają w trakcie współpracy modyfikacji i powiązania między podmiotami istotnie zmieniają się, intensyfikują i zagęszczają. Niemniej jednak należy zauważyć, iż poszczególne formy mają swoje zalety i wady. Z jednej strony sekretne umowy umożliwiają zachowanie pełnej tajemnicy ukrywając cele i zamiary porozumienia, niemniej jednak uniemożliwiają pełną realizację i prawną egzekucję wspólnych ustaleń. Współpraca umowna w zakresie B+R jest niezmiernie elastycznym rozwiązaniem, co nie do końca jest możliwe w powołaniu spółki joint venture, do których również zastosowanie mają przepisy antymonopolowe. Z drugiej strony najpełniejsze uzyskanie korzyści skali produkcji następuje właśnie w jednostce, w której cały wolumen jest w pełni skoncentrowany.
1.5.2. Kryterium zakresu działalności i celów podmiotów
Alianse strategiczne ze względu na etapy projektowania i wytwarzania produktu mogą przyjmować rozmaite formy. Opracowany przez S. Urbana i S. Vendeminiego model składa się z 11 podstawowych form kooperacji w ramach wspólnego porozumienia strategicznego (patrz rys. 1.4).
Alianse technologiczne w tej klasyfikacji mogą odnosić się co najmniej do trzech pierwszych etapów całego łańcucha działalności podmiotów. W pierwszej kolejności przedsiębiorstwa mogą podejmować porozumienia mające na celu przeprowadzenie wspólnych badań. Wspólne zakupy zaopatrzeniowe, bądź też nabywanie pewnego wspólnego składnika również może być realizowane w ramach porozumień technologicznych (alianse wspólnej integracji technologicznej i produkcyjnej), a w końcu produkcja i finalny montaż.
Rys. 1.4. Podstawowe formy współpracy
Projektowanie
produktu Zaopatrzenie Metody procesu produkcji marketingowe Metody dystrybucji Metody Kontrakt badawczy Wspólne badania Wspólne zakupy Umowy techniczne Kontrakt inżynieryjny (produkcyjny) Umowy o wspólnej produkcji Wymiana know-how Licencje Patenty Licencje dot. znaku handlowego Konsorcjum (wspólny marketing) Porozumienia o dystrybucji
Źródło: S.Urban, S. Vendemini, European Strategic Alliances. Co-operative Corporate Strategies in the New Europe, Blackwell Business, Oxford 1992, s 131.
Interesujący podział form aliansów, uwzględniający trzy kryteria: strukturę organizacyjną, zakres aliansu oraz liczbę uczestników zaprezentował D.Faulkner
(patrz rys. 1.5). Pierwsza przesłanka umożliwia rozróżnienie form aliansów bądź na spółki joint venture, bądź też bez tworzenia odrębnej jednostki. W ramach zakresu kooperacji rozróżnia się alianse kompleksowe i wyspecjalizowane (zogniskowane). Ze względu na liczbę aliantów autorzy wymienili porozumienia pomiędzy dwoma partnerami oraz większą liczbą przedsiębiorstw, w postaci konsorcjum.
Alians wyspecjalizowany (zogniskowany) dotyczy porozumień partnerów w jednej dziedzinie działalności, np. badaniach rozwojowych. Przedsiębiorstwa zwiększając zakres współpracy w ramach tej typologii przekształcają się w alians kompleksowy. Realizację działań podmioty mogą dokonywać w ramach obecnie istniejących struktur, bądź też powołać do życia spółkę joint venture, w której realizowane są dziania wynikające z porozumienia. Autorzy zasugerowali również, iż początkowo w porozumieniu mogą występować dwie strony, lecz z czasem alians może ewoluować i kolejne podmioty dołączają się, tak że powstaje konsorcjum przedsiębiorstw.
Rys. 1.5. Typologia aliansów ze względu na formę, zakres oraz liczebność
Kompleksowy
Wyspecjalizowany
Joint venture Alians
bez tworzenia nowej jednostki
Dwaj partnerzy Konsorcjum