Klasyfikacje porozumień zbiorowych występujących w prawie pracy

Porozumienia zbiorowe nie są kategorią jednorodną, występuje wśród nich duże zróżnicowanie. W literaturze z zakresu prawa pracy występują różne klasyfikacje porozumień, w zależności od przyjętego kryterium ich podziału. Według E. Sobótki, do podstawowych kryteriów dyferencjacji porozumień zbiorowych można zaliczyć przede wszystkim: rodzaj i zakres spraw objętych porozumieniem, sposób ich regulacji, charakter postanowień i ich moc wiążącą, poziom na którym są zawierane, strony porozumień, krąg adresatów, zakres obowiązywania, gwarancje realizacji, stopień zinstytucjonalizowania i częstotliwość występowania.⁹⁴

Uwzględniając poziom, na którym zawierane są porozumienia oraz podmioty porozumień, E. Chmielak-Łubińska wypowiada się w sposób następujący o tych kryteriach klasyfikacji porozumień: „Porozumienia zbiorowe są zawierane na różnych szczeblach oraz przez różne podmioty – przedstawiciele pracowników i pracodawców, tj. administracji państwowej. Mogą one mieć charakter trójstronny, a także mogą być zawierane między związkami zawodowymi i przyszłym właścicielem przedsiębiorstwa. Wyróżniamy porozumienia na szczeblu zakładowym, ponadzakładowym i ogólnokrajowym. Wszelkie podziały i wyliczenia porozumień zbiorowych mogą mieć tylko charakter przyzakładowy, bowiem występują trudności w ich zdefiniowaniu”.⁹⁵

Ponadto autorka omawia rodzaje porozumień zbiorowych, stosując kryteria wymienione w art. 9 k.p., ograniczające krąg porozumień zbiorowych uznawanych za źródła prawa pracy, wymagające, aby porozumienia zbiorowe były oparte na ustawie oraz określały prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Przy zastosowaniu tych kryteriów, E. Chmielak-Łubińska wymienia takie porozumienia, jak: porozumienie o zawieszeniu układu zbiorowego

94 E. Sobótka. Rola porozumień… s. 211.

95 E. Chmielak-Łubińska (w:) B. Wagner (red.) Kodeks pracy. Komentarz. Gdańsk 2007, s. 32.

43

(art. 241²⁷ k.p.), porozumienie w sprawie zwolnień grupowych (art. 4 ustawy o zwolnieniach grupowych), porozumienie kończące spór zbiorowy (art. 9, art. 14, art. 17 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych), porozumienie zawieszające (art. 9¹ k.p., art. 23^1a k.p.).

Zdaniem autorki, katalog porozumień zbiorowych opartych na ustawie jest otwarty, bowiem przepis art. 9 k.p. ani w żaden sposób nie precyzuje ustaw, w których może się znaleźć odpowiednie upoważnienie.⁹⁶

W praktyce pojawiają się liczne porozumienia zawierane najczęściej przez pracodawcę i związki zawodowe, które nie są źródłami prawa pracy ze względu na brak przesłanki – „oparcia ich na ustawie”. Takie porozumienie niemające normatywnego charakteru nie może stanowić podstawy dochodzenia roszczeń pracowniczych przed sądem pracy, podczas gdy porozumienie normatywne podstawę taką stanowi.⁹⁷

Do porozumień zbiorowych E. Chmielak-Łubińska zalicza też porozumienia (pakty) socjalne, związane głównie z restrukturyzacją zakładu pracy, podkreślając kontrowersyjny charakter tych porozumień.⁹⁸

Porozumienia zbiorowe K. W. Baran zalicza do swoistych źródeł prawa pracy, z uwagi na fakt, że te akty prawne obowiązują w ograniczonym wymiarze podmiotowo-terytorialnym, a więc nie mają przymiotu powszechności. Do tej grupy porozumień autor zalicza następujące : o stosowaniu układu zbiorowego pracy (art. 241¹⁰ k.p.), zawarte w związku z przejściem zakładu pracy na nowego pracodawcę (art. 26¹ ust. 3 ustawy o związkach zawodowych), o zawieszeniu przepisów prawa pracy (art. 9¹ k.p.), o stosowaniu mniej korzystnych warunków zatrudnienia (art. 23^1a k.p.), w sprawie telepracy (art. 67⁶ k.p.).

Poza wymienionymi porozumieniami, opartymi na ustawie, autor wymienia też porozumienia społeczne, czyli dwustronne lub wielostronne umowy społeczne zawierane między władzami publicznymi a przedstawicielami pracowników lub/i pracodawców, określające ogólne relacje w stosunkach pracy, zawierane w latach 80-tych i 90-tych XX wieku.⁹⁹

Porozumienia zbiorowe w prawie pracy M. Seweryński klasyfikuje na trzy grupy:

porozumienia generalne, oparte na ustawie oraz pozaustawowe. Do porozumień generalnych autor zalicza pakty polityczno-społeczne zawierane po roku 1981, mające charakter trójstronny (rząd – pracownicy – pracodawcy). Do drugiej grupy porozumień opartych na ustawie, zdaniem autora należą porozumienia dotyczące zwolnień grupowych i sporów

96 Tamże s. 32-33.

97 Tamże s. 33.

98 Tamże s. 33.

99 K. W. Baran (w:) K. W. Baran (red.) Prawo pracy. Warszawa 2010, s. 104-109.

44

zbiorowych, jako że mają „wyraźną podstawę ustawową”. Z kolei do porozumień zbiorowych pozaustawowych zostały zaliczone przez autora porozumienia zbiorowe związane z prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych oraz zawierane przez załogę zakładu pracy.¹⁰⁰

Według B. Cudowskiego, istotny jest podział porozumień zbiorowych na wszelkie porozumienia zawierane pomiędzy wszystkimi podmiotami zbiorowego prawa pracy i porozumienia zawierane pomiędzy pracodawcami i związkami zawodowymi w przedmiocie zbiorowych praw i interesów pracowniczych. Byłoby to więc porozumienie w szerokim i wąskim rozumieniu.¹⁰¹

Do porozumień w szerokim rozumieniu autor zalicza przykładowo ogólnokrajowe porozumienia zawierane pomiędzy państwem, a związkami zawodowymi lub też organizacjami pracodawców, które kończą niekiedy wielkie konflikty społeczne. Odmienny charakter mają porozumienia zasadnicze dotyczące podstawowych kierunków polityki społecznej i gospodarczej. Swoistym przykładem instytucji mającej służyć dialogowi i porozumieniu pomiędzy rządem a organizacjami pracowników i pracodawców jest Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno-Gospodarczych. Kolejnym rodzajem porozumień są tzw. nienazwane porozumienia zbiorowego prawa pracy zawierane przez organizacje związkowe z potencjalnym nabywcą prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego.¹⁰²

Porozumienia zbiorowe w wąskim rozumieniu obejmują zakładowe i ponadzakładowe porozumienia zawierane pomiędzy organizacjami związkowymi a pracodawcą lub organizacjami pracodawców. Wśród nich B. Cudowski wyróżnia porozumienia zawierane na podstawie przepisów ustawowych, na przykład, porozumienie w sprawie zwolnień grupowych, porozumienia dotyczące sporu zbiorowego czy porozumienie ustalające przyrost przeciętnego wynagrodzenia w podmiocie gospodarczym¹⁰³, które są zaliczane do źródeł prawa pracy na podstawie art. 9 ust. 1 k.p. oraz porozumienia, które nie mogą być traktowane jako źródła prawa pracy. Zdaniem autora, ustalenie powyższe jest istotne w aspekcie rozważań dotyczących sankcji z tytułu nieprzestrzegania postanowień zawartego porozumienia zbiorowego. Należy w tym miejscu zauważyć, że o normatywnym charakterze porozumienia przesądzić może niekiedy postępowanie jego stron. Jeżeli bowiem zostanie zawarte porozumienie określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy, na przykład w

100 M. Seweryński. Porozumienia zbiorowe w prawie pracy (w:) L. Florek (red.) Źródła prawa pracy. Warszawa 2000, s. 103-116.

101 B. Cudowski. Porozumienia zbiorowe… s. 39.

102 Tamże s. 37-38.

103 Artykuł 4 ustawy z dnia 16 grudnia 1994 r. o negocjacyjnym systemie kształtowania wynagrodzeń w podmiotach gospodarczych oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1995 r. Nr 1, poz. 2).

45

przedmiocie wzrostu wynagrodzeń, to ze względu na brak oparcia ustawowego, porozumienie to nie będzie miało charakteru normatywnego. Natomiast gdyby w tym przedmiocie był prowadzony spór zbiorowy, który zakończyłby się zawarciem porozumienia, to miałby ono charakter normatywny, gdyż byłoby oparte na ustawie.¹⁰⁴

E. Sobótka wyróżnia dwie zasadnicze grupy porozumień zbiorowych, przyjmując za kryterium – ich charakter. Pierwsza z nich obejmuje porozumienia społeczne nie mające charakteru normatywnego. Mogą być zawierane na różnych poziomach, a najbardziej reprezentatywne mają charakter ogólnokrajowy. Drugą grupę tworzą porozumienia normatywne, będące źródłem prawa pracy, zawierane najczęściej na szczeblu zakładowym i ponadzakładowym (branży).¹⁰⁵

Do porozumień zbiorowych nie mających charakteru normatywnego autorka zalicza:

umowy społeczne zawierane w latach 1980-81, ogólnokrajowe porozumienia społeczne lat 90-tych, regionalne porozumienia zbiorowe i „pakiety socjalne”. Natomiast jako przykład porozumienia normatywnego podaje porozumienie zawarte na podstawie ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych.¹⁰⁶

K. Jaśkowski, omawiając porozumienia zbiorowe oparte na ustawie, obok porozumień zawieranych na podstawie ustaw: o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, zwolnień grupowych, telepracy, czy ustawy o związkach zawodowych – wymienia tzw. porozumienia kryzysowe. Chodzi tu o porozumienia dotyczące czasowego zaprzestania stosowania niektórych przepisów prawa pracy, odnoszące się do układów zbiorowych pracy (art. 241²⁷ k.p.) oraz porozumienie, które może obejmować układy zbiorowe i inne przepisy prawa pracy, wymienione w art. 9 § 2 (art. 9¹ k.p.). Dotyczy to również porozumienia zbiorowego mogącego czasowo zmieniać uprawnienia pracownika wynikające z umowy o pracę (art.

23^1a). Do porozumień kryzysowych, według autora, należy także zaliczyć trzy porozumienia zbiorowe przewidziane w ustawie z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców¹⁰⁷, dotyczące wymiaru czasu pracy (art.

29² k.p.) przedłużenia okresu rozliczeniowego (art. 129 k.p.) oraz indywidualnego czasu pracy (art. 142 k.p.).¹⁰⁸

104 B. Cudowski. Porozumienie zbiorowe… s. 39-41.

105 E. Sobótka. Rola porozumień… s. 211.

106 Tamże s. 228-238.

107 Dz. U. Nr 125, poz. 1035.

108 K. Jaśkowski (w:) K. Jaśkowski, E. Maniewska. Kodeks… s. 53.

46

Do podstaw prawnych porozumień zbiorowych K. Jaśkowski zalicza także przepis art.

2 ust. 4 ustawy o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego z dnia 6 lipca 2001 r.¹⁰⁹ Regulacja ta upoważnia stronę pracowników i pracodawców do zawarcia porozumienia określającego wzajemne zobowiązania tych stron. Jeżeli ogranicza się ono tylko do tych obowiązków, to nie jest źródłem prawa pracy w ujęciu art. 9 § 1, gdyż nie określa praw i obowiązków stron stosunku pracy. Porozumienie to ma charakter zbliżony do obligacyjnej części układu zbiorowego pracy (art. 240 § 1 pkt 2). Inna będzie sytuacja wówczas, gdy strony omawianego porozumienia wykroczą poza zakres określony w art. 2 ust. 4 tej ustawy zamieszczając w nim postanowienia dotyczące praw i obowiązków stron stosunku pracy. Wówczas – idąc tokiem rozumowania przedstawionego przez Sąd Najwyższy w powołanej w uwadze 8.1 uchwale z dnia 23 maja 2001 r. – można te postanowienia uznać za źródło prawa widząc podstawę ustawową w art. 59 ust. 2 Konstytucji, art. 4 Konwencji MOP nr 98 oraz art. 21 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych. Powyższe uwagi odnoszą się odpowiednio do wprowadzonych od dnia 23 listopada 2004 r. w tej ustawie (art. 2a i art. 17 ust. 5) nowych, trójstronnych porozumień.¹¹⁰

Porozumienia kryzysowe jako instrument¹¹¹ dostosowania przedmiotu świadczenia stron stosunku pracy do zmieniających się okoliczności wyróżnia też i opisuje Ł. Pisarczyk.¹¹²

Porozumienia kryzysowe są też określane mianem „zawieszających”, mimo że nazwa ta dosłownie dotyczy tylko porozumień zbiorowych uregulowanych w art. 9¹ k.p. i art. 241²⁷ k.p. Według J. Wratnego, mimo iż w przepisie 23^1a k.p. nie używa się terminu „zawieszenie”, to w istocie rzeczy mamy do czynienia z porozumieniem zawieszającym, zmieniającym sytuację prawną pracowników na ich niekorzyść, przede wszystkim w zakresie wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń.¹¹³

Porozumienia zawieszające obejmujące trzy rodzaje wymienionych wyżej porozumień zbiorowych (z art. 9¹ k.p., 23^1a k.p. i 241²⁷ k.p.) są też przedmiotem publikacji z zakresu prawa pracy, m.in. M. Gersdorf¹¹⁴, G. Goździewicz¹¹⁵, czy A. Marka¹¹⁶.

109 Dz. U. Nr 100, poz. 1080 ze zm.

110 K. Jaśkowski (w:) K. Jaśkowski, A. Maniewska. Kodeks… s. 52.

111 Tamże s. 52.

112 Ł. Pisarczyk. Porozumienia kryzysowe jako instrument dostosowania przedmiotu świadczenia stron stosunku pracy do zmieniających się okoliczności (w:) L. Florek (red.) Indywidualne a zbiorowe prawo pracy. Warszawa 2007, s. 123.

113 J. Wratny. Kodeks pracy. Komentarz. Warszawa 2005, s. 80.

114 M. Gersdorf. Próba umiejscowienia nowych porozumień o zawieszeniu postanowień umów o pracę w polskim porządku prawnym. PiZS 2003, Nr 1, s. 11-13.

47

Z przeglądu literatury z zakresu porozumień zbiorowych prawa pracy wynika, że nie ma w niej jednoznacznej klasyfikacji porozumień, a opisane w niektórych opracowaniach rodzaje porozumień są wymienione przykładowo. Z analizy piśmiennictwa wynika jeden generalny wniosek, że według poglądów większości autorów porozumienia zbiorowe można podzielić na dwie podstawowe grupy: po pierwsze porozumienia mające oparcie w ustawie, po drugie – porozumienia pozaustawowe.

Do porozumień normatywnych, zawartych na podstawie Kodeksu pracy i innych ustaw należą porozumienia: zawarte po rokowaniach lub mediacji na podstawie art. 9 i art. 14 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, zawarte na podstawie art. 3 ust. 1 i 2 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, dotyczące warunków zatrudnienia pracowników przejmowanych przez nowego pracodawcę zawarte na podstawie art. 26¹ ust. 3 ustawy o związkach zawodowych, o stosowaniu układu zbiorowego pracy na podstawie art. 241¹⁰ k.p., określające warunki telepracy na podstawie art. 67⁶ k.p., o zawieszeniu stosowania układu zbiorowego pracy na podstawie art. 241²⁷ k.p., o zawieszeniu stosowania przepisów prawa pracy na podstawie art. 9¹ k.p. oraz o stosowaniu mniej korzystnych warunków zatrudnienia pracowników na podstawie art. 23^1a k.p. Trzy ostatnie porozumienia określa się jako porozumienia kryzysowe¹¹⁷ lub zawieszające¹¹⁸.

Do porozumień nie mających oparcia w ustawie są zaliczane tzw. porozumienia generalne, czyli porozumienia społeczne zawierane w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego stulecia o charakterze krajowym oraz pozaustawowe porozumienia zbiorowe związane z prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych.¹¹⁹

Z punktu widzenia przedmiotu niniejszej rozprawy, którym są porozumienia zbiorowe, ograniczające uprawnienia pracownicze, najbardziej odpowiadającym tej problematyce należy uznać kryterium podziału na porozumienia normatywne, mające źródło w ustawie, a zwłaszcza w art. 9¹, 23^1a i 241²⁷ k.p., na podstawie których możliwe jest zawieranie tzw. porozumień kryzysowych (zawieszających).

115 G. Goździewicz. Dylematy związane z porozumieniami zbiorowymi zawieszającymi uprawnienia pracownicze. Gdańskie Studia Prawnicze, 2007. Tom XVII, s. 101-116.

116 A. Marek. Czasowe zawieszenie uprawnień pracowników. „Służba pracownicza” 2010, Nr 12, s. 19-22.

117 K. Jaśkowski (w:) K. Jaśkowski, E. Maniewska. Kodeks… s. 53. E. Pisarczyk. Porozumienia kryzysowe…

s. 123.

118 J. Wratny. Kodeks… s. 80.

119 M. Seweryński. Porozumienia zbiorowe w prawie pracy (w:) L. Florek (red.) Źródła prawa pracy. Warszawa 2000, s. 103-117.

48