Prawo polskie

W prawie polskim zawieranie porozumień zbiorowych zostało uregulowane głównie w aktach rangi ustawowej: Konstytucji RP, Kodeksie pracy i innych ustawach z zakresu zbiorowego prawa pracy.

Na szczeblu konstytucyjnym są dwie podstawy do zawierania porozumień. Chodzi o art. 20 Konstytucji, z którego wynika, że solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej Polskiej. Za przepis szczególny wobec niego należy uznać art. 59 ust. 2 Konstytucji przyznający związkom zawodowym oraz pracodawcom i ich organizacjom prawo do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień.⁷¹

W art. 59 ust. 2 zostało podkreślone prawo do rokowań związków zawodowych oraz pracodawców i ich organizacji. Tym samym konstytucja statuuje podstawową, pożądaną przez ustrojodawcę, negocjacyjną formę ustalania treści wzajemnych relacji między pracodawcami i pracownikami oraz ustalania treści łączących ich stosunków prawnych, odzwierciedlającą dobrze wartości wyrażone w art. 20 normującym podstawy społecznej gospodarki rynkowej. Spory te podmioty wymienione w art. 59 ust. 2 mogą wszczynać na równych prawach i to samo odnosi się do ich uczestniczenia w negocjacjach. Powinien to uwzględnić także ustawodawca w stosownych regulacjach z dziedziny prawa pracy i regulacjach dotyczących w szczególności rozwiązywania sporów zbiorowych. Rokowania powinny być też formą służącą zawieraniu układów zbiorowych pracy i innych porozumień (mimo niezręcznej redakcji art. 59 pst. 2 sugerującej, że odnoszą się one tylko do rozgrywania sporów zbiorowych).⁷²

Samo pojęcie rokowań nie jest wprawdzie definiowane w Konstytucji, ale jego treść można ustalić na podstawie ratyfikowanej przez RP Konwencji 154/1981 MOP pochwalonej

70 K. Walczak (w:) K. W. Baran (red.) Prawo pracy… s. 122.

71 K. Jaśkowski. Porozumienie zbiorowe… s. 80.

72 B. Banaszak. Konstytucja RP. Komentarz. Warszawa 2009, s. 299.

36

w Genewie 19.6.1981 r., której art. 2 ujmuje je szeroko i obejmuje nim wszelkie negocjacje między pracodawcą, grupą, organizacją lub organizacjami pracodawców i, związkami zawodowymi prowadzone w celu określenia warunków zatrudnienia lub regulacji stosunków między pracodawcami a pracownikami lub między pracodawcami i ich organizacjami a związkami zawodowymi.⁷³ Prawo do rokowań „nie jest tylko środkiem realizacji interesów związków zawodowych i związków pracodawców, ale przede wszystkim służy ono realizacji interesów pracowników i pracodawców”.⁷⁴ Służy także rozwijaniu solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych, a więc wartości wyrażonych w art. 20.⁷⁵

W ocenie B. Banaszaka, przyznanie związkom zawodowym oraz pracodawcom i ich organizacjom prawa do rokowań oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień nie należy rozumieć jako wprowadzenia przez ustrojodawcę monopolu tych podmiotów na prowadzenie negocjacji i zawieranie układów zbiorowych pracy i innych porozumień. Należy zwrócić uwagę na konieczność nadania pojęciu pracodawcy w art. 52 ust. 2 znaczenia szerszego niż w KP.⁷⁶ Jak słusznie zauważa Z. Hajn: „Wynika to choćby stąd, że związki zawodowe, druga strona rokowań, zrzeszają a tym samym reprezentują, w rokowaniach nie tylko pracowników (...). Za oderwaniem pojęcia pracodawcy, jako strony rokowań zbiorowych, od ściśle jurydycznego znaczenia tego terminu przemawia też złożoność faktyczna i prawna procesu rokowań. W szczególności mało zrozumiałe byłoby wyłączenie z pojęcia rokowań negocjacji prowadzonych przez związek zawodowy z kierownictwem grupy przedsiębiorstw, w której skład wchodzi przedsiębiorstwo (pracodawca), którego pracowników związek ten reprezentuje w rokowaniach, pomimo, że kierownictwo to nie jest ani pracodawcą, ani organizacją pracodawców w rozumieniu Kodeksu pracy i ustawy z 23.5.1991 r. o organizacjach pracodawców. Pojęciem pracodawcy (...) należy też objąć inwestora, przyszłego nabywcę przedsiębiorstwa (…)”.⁷⁷

Wskazując podstawy prawne zawierania porozumień zbiorowych rangi ustawowej, należy w pierwszej kolejności powołać art. 9 ust. 1 k.p., który do prawa pracy zalicza oparte na ustawie porozumienia zbiorowe określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Poza tym przepisem są liczne szczegółowe uregulowania w Kodeksie pracy (art. 9¹, art. 23^1a i art. 241²⁷) oraz w innych ustawach, przewidujące możliwość zawarcia porozumienia. Ich

73 http://www.mop.pl

74 Wyrok TK z 23 października 2001 r., K 22/01, OTK 2001, Nr 7, poz. 215.

75 B. Banaszak. Konstytucja RP… s. 299-300.

76 Tamże s. 300.

77 Z. Hajn. Autonomia rokowań zbiorowych w świetle konstytucji (w:) H. Szurgacz (red.) Konstytucyjne problemy prawa pracy i zabezpieczenia społecznego. Wrocław 2005, s. 67.

37

normatywny charakter nie jest kwestionowany. Tę grupę porozumień klasyfikuje się jako porozumienia nazwane.⁷⁸

Zgodnie z art. 9 k.p., aby postanowienia porozumienia zbiorowego mogły być zaliczone do źródeł prawa pracy muszą być one „oparte na ustawie” i określać prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Obie powyższe przesłanki muszą być przy tym spełnione łącznie.

W art. 59 ust. 2 Konstytucji jest zagwarantowane prawo związków zawodowych oraz pracodawców i ich organizacji do zawierania porozumień zbiorowych. Należy więc wyjaśnić, czy możliwe jest przyjęcie, że wszystkie porozumienia zbiorowe mają „oparcie ustawowe”.

Wydaje się, że wspomniany wyżej przepis Konstytucji należy traktować jako generalną gwarancję dla partnerów socjalnych do zawierania porozumień zbiorowych. Uważa się także, że przepis ten nie może być uznany za ustawową podstawę do zawierania porozumień, o której mowa w art. 9 kodeksu pracy.⁷⁹ Natomiast w art. 9 § 1 k.p. chodzi o wyraźne określenie w ustawie dopuszczalności zawarcia konkretnego rodzaju porozumienia zbiorowego.⁸⁰ W literaturze prawa pracy wyrażony został pogląd, iż źródłem prawa w rozumieniu art. 9 k.p. są wyłącznie porozumienia zbiorowe nazwane.⁸¹ W konsekwencji porozumienia zawierane w czasie sporu zbiorowego nie zostały zaliczone przez H.

Lewandowskiego do źródeł prawa pracy. Pogląd powyższy nie jest trafny, gdyż art. 9 k.p. nie wyjaśnia, by porozumienia zbiorowe były porozumieniami nazwanymi. Wystarcza więc, by przepis rangi ustawowej stanowił o możliwości zawarcia porozumienia, choćby nie precyzował czego porozumienie ma dotyczyć. W związku z powyższym należy uznać, że porozumienia zawarte po rokowaniach, mediacji oraz postrajkowe mają charakter normatywny. Zupełnie odrębnym problemem jest natomiast wykonalność zawartego porozumienia oraz stosunek do układów zbiorowych pracy.⁸²

Skrajnie pozytywistyczne stanowisko w powyższej kwestii zajmuje J. Wratny, stwierdzając, że aby uznać porozumienie zbiorowe za źródło prawa, to musi ono mieć wyraźne oparcie na ustawie polegające na stwierdzeniu, że dane porozumienie jest źródłem prawa pracy. Prowadzi go to do wniosku, że nie są źródłami prawa pracy nie tylko porozumienia partnerów społecznych zawierane przy prywatyzacji lub restrukturyzacji

78 B. Cudowski. Porozumienia zbiorowe… s. 40.

79 L. Florek. Dostosowanie przepisów prawa pracy do Konstytucji. „Przegląd sądowy” 1998, Nr 9, s. 9.

80 B. Cudowski. Charakter prawny porozumień zbiorowych. PiP 1998, z. 8, s. 60.

81 H. Lewandowski. Komentarz do ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (w:) Z. Salwa (red.) Prawo pracy. Tom III. Warszawa 1998, s. 33.

82 B. Cudowski. Porozumienia zbiorowe… s. 40.

38

przedsiębiorstw, ale także porozumienia zawierane w trakcie procedur przewidzianych w ustawie z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Jego zdaniem" pakiety okołoprywatyzacyjne należy traktować jako wstępne, nieformalne stadium przygotowania układu zbiorowego.⁸³

Z kolei G. Goździewicz⁸⁴ uważa, że porozumienia zawarte na podstawie ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych po rokowaniach i mediacji mają charakter normatywny, a także taki charakter ma porozumienie postrajkowe, co jest jego zdaniem oczywiste, mimo że ustawa tego nie przewiduje. Zasadniczo uważa jednak, iż porozumienie powinno być oparte na ustawie. Także M. Gersdorf przyjmuje, że przepisami prawa pracy są tylko te porozumienia, których zawarcie jest przewidziane przepisami ustawy.⁸⁵ Tak też uważa Z.

Salwa.⁸⁶

Przeciwny pogląd uznają W. Sanetra⁸⁷ M. Seweryński⁸⁸. Przyjmują oni, że art. 59 ust. 2 (a także art. 20) Konstytucji są wystarczającą podstawą do uznania normatywnego charakteru porozumienia, bez konieczności podstawy do jego zawarcia w ustawie. Ten pogląd popodziela K. Jaśkowski. Ponadto autor zwraca uwagę na różnicę między aktem wykonawczym do ustawy a porozumieniem partnerów społecznych. Wydawane jednostronnie przez państwo akty wykonawcze do ustawy muszą mieć szczegółowe upoważnienie od Sejmu będącego przedstawicielem narodu (art. 4 ust. 1 i art. 92 Konstytucji). Organ państwa może bowiem działać tylko na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji). Natomiast obywatele (pracownicy i pracodawcy) mają swobodę działania z wyjątkiem sytuacji, gdy prawo zabrania pewnych zachowań.⁸⁹

W tym kierunku wypowiedział się też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lutego 2006 r., stwierdzając, że porozumienie zbiorowe partnerów społecznych określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy, także zawarte „bez oparcia na ustawie”, jest źródłem prawa pracy (art. 59 ust. 2 i 4 Konstytucji w związku z art. 9 § 1 k.p.).⁹⁰

83 J. Wratny. Regulacja prawna swoistych źródeł prawa pracy. Uwagi de lege lata i de lege ferenda. PiZS 2002, Nr 12, s. 4.

84 G. Goździewicz. Charakter porozumień zbiorowych w prawie pracy. PiZS 1998, Nr 3, s. 23.

85 M. Gersdorf. Problemy prawne związane z pakietem socjalnym – kilka uwag praktycznych. PiZS 1999, z. 2, s. 35.

86 Z. Salwa. Porozumienia zbiorowe… s. 26-27.

87 W. Sanetra. Układy zbiorowe i inne porozumienia w świetle Konstytucji RP (w:) Prawo pracy… s. 12-13.

88 M. Seweryński. Porozumienia zbiorowe w prawie pracy (w:) L. Florek (red.) Źródła prawa pracy. Warszawa 2000, s. 111.

89 K. Jaśkowski. Porozumienia zbiorowe… s. 83.

90 Wyrok SN z 6 lutego 2006 r. III PK 114/05, OSNP 2007, Nr 1-2, poz. 2.

39

W uzasadnieniu wymienionego wyżej wyroku K. Jaśkowski napisał, że z zaliczenia przez art. 59 ust. 2 Konstytucji i art. 9 § 1 k.p. układów zbiorowych pracy do kategorii porozumień zbiorowych należy wnosić, że chodzi o akty o podobnym charakterze, czyli będące zbliżonymi do siebie źródłami prawa pracy. Porównując art. 59 ust. 2 Konstytucji z art. 9 § 1 k.p. widać między nimi sprzeczność. W odniesieniu do porozumień zbiorowych art.

9 § 1 k.p. przewiduje wymóg ich oparcia na ustawie, czego nie ma w art. 59 ust. 2 Konstytucji. Sprzeczność ta nie dotyczy dopuszczalności zawarcia porozumienia wyłącznie ze skutkiem dla jego stron – co nie może być kwestionowane ze względu na art. 59 ust. 2 Konstytucji – lecz stosunku do art. 9 § 1 k.p. Chodzi więc o zagadnienie, czy porozumienia zbiorowe niemające szczegółowego upoważnienia ustawowego są źródłem prawa pracy. Z powołaniem się na art. 59 ust. 4 i art. 81 Konstytucji oraz konwencje MOP nr 87 i 98 należy stwierdzić, że ustawodawca nie może ograniczać prawa do zawierania porozumień przez partnerów społecznych w ten sposób, iż wprowadza wymóg oparcia porozumienia na ustawie.

Z drugiej strony powszechnie uznaje się za źródła prawa pracy regulaminy, które pracodawca może wydać samodzielnie (regulamin wynagradzania – art. 77² § 4 k.p. oraz regulamin pracy – art. 104 § 2 k.p.). W tej sytuacji odmowa uznania za źródło prawa porozumienia zbiorowego tylko dlatego, że nie ma szczegółowego upoważnienia ustawowego oznacza przyjęcie – wbrew art. 8 ust. 1 Konstytucji stanowiącego, że jest ona najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej – prymatu ustawy nad Konstytucją. Uznaje się bowiem za źródło prawa pracy akty mające umocowanie tylko w ustawie, a odmawia tego charakteru aktom mającym umocowanie konstytucyjne.⁹¹

Do przesłanek określonych w art. 9 § 1 k.p. decydujących o zaliczeniu postanowień porozumienia zbiorowego do prawa pracy należy określenie praw i obowiązków stron stosunku pracy. Dosłowne rozumienie tej przesłanki prowadź, do wniosku, że chodzi tu jedynie o treść stosunku pracy.⁹² Prezentowany jest także w tej kwestii pogląd odmienny.

Wynika z niego, że regulacje określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców należy interpretować szeroko tzn. uznać także za takowe przepisy (tu postanowienia) „jedynie

91 K. Jaśkowski. Porozumienia zbiorowe… s. 81-82.

92 Wydaje się, że w taki sposób ujmują ten problem Z. Salwa: Kodeks pracy po nowelizacji. Komentarz.

Bydgoszcz 1996, s. 28-29 i J. Wratny, w: J. Wratny, D. Kotowska, J. Szczot: Nowy kodeks pracy z komentarzem, Warszawa 1996, s. 14.

40

w sposób bardzo pośredni odnoszące się do materii objętych treścią stosunku pracy”.

Charakter taki mają zwłaszcza unormowania zaliczane do zbiorowego prawa pracy.⁹³

Do podstaw prawnych dotyczących zawierania porozumień zbiorowych, określonych w Kodeksie pracy, poza art. 9, należą także:

 art. 9¹ dotyczący porozumienia o zawieszeniu stosowania w całości lub w części przepisów prawa pracy, określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, jeżeli jest to uzasadnione sytuacją finansową pracodawcy,

 art. 23^1a regulujący zawarcie porozumienia o stosowaniu mniej korzystnych warunków zatrudnienia pracowników niż wynikające z umów o pracę zawartych z tymi pracownikami, jeżeli jest to uzasadnione sytuacją finansową pracodawcy, nieobjętego układem zbiorowym pracy lub zatrudniającego mniej niż 20 pracowników,

 art. 67⁶ dotyczący zawarcia porozumienia określającego warunki świadczenia telepracy między pracodawcą a zakładową organizacją związkową,

 art. 241¹⁰ regulujący zawarcie porozumienia o stosowaniu w całości lub w części układu zbiorowego pracy przez strony uprawnione do zawarcia układu, ale nie będące stronami tego układu,

 art. 241²⁷ dotyczący zawarcia porozumienia o zawieszeniu stosowania u danego pracodawcy, w całości lub w części układu zakładowego oraz układu ponadzakładowego ze względu na sytuację finansową pracodawcy.

Poza Kodeksem pracy zawieranie porozumień zbiorowych regulują następujące ustawy:

 z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz. U. Nr 55, poz.

236 z późn. zm.),

 z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.),

 z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r.

Nr 79, poz. 854 z późn. zm.),

 z dnia 7 kwietnia 2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji (Dz. U. Nr 79, poz. 550).

93 Tak W. Sanetra, w: J. Iwulski, W. Sanetra: Kodeks pracy. Komentarz. Warszawa 1996, s. 36 oraz L. Florek, T. Zieliński: Prawo pracy. Warszawa 1997, s. 28, G. Goździewicz: Porozumienia..., s. 19, K. Rączka, w:

M. Gesdorf, K. Rączka, J. Skoczyński: Kodeks Pracy, Komentarz, Warszawa 1995, s. 24-25.

41