Kobieta w okresie niewoli mongolskiej (literatura „o złych żonach”)

W okresie niewoli mongolskiej kobiety na Rusi stawały się ofi arami napadów, gra-bieży, niewolnictwa. Zaprzestano zawierania dyplomatycznych małżeństw pomiędzy Rusinkami i władcami krajów europejskich. Jedną z charakterystycznych cech nie-woli mongolskiej była całkowita tolerancja religijna. Cerkiew nie miała obowiązku płacenia daniny na rzecz chana, co stymulowało jej dalszy rozwój oraz odegrało ważną rolę w pomnażaniu dóbr kulturowych. W szybkim tempie rosła liczba klasz-torów, będących wielofunkcyjnymi centrami: otwierano przy nich biblioteki, szkoły, szpitale, sierocińce. Kościół stał się też kreatorem życia politycznego, ośrodkiem

81 Por. Н.Л. Пушкарева, Е. Левина, Женщины в средневековом Новгороде XI–XIII вв., „Вестник МГУ” 1983, nr 3, s. 78–89.

82 Н.Л. Пушкарева, Женщины Древней..., s. 53.

83 К. Валишевский, Царство женщин, Москва 1989, s. 20.

84 Е.Н. Зубова, Е.В. Кузина, Великие женщины России, Москва 2006, s. 63–68.

85 Д. Мордовцев, Русские исторические..., s. 60–80.

porozumienia między Rusią a imperium mongolskim. Kolejni metropolici – Piotr, Teognost, Aleksy – wzmacniali swą obecnością władzę książęcą, osłabioną przez rozbicie dzielnicowe i zależność od imperium mongolskiego. Rządy metropolitarne sprzyjały jedności państwa.

Strach przez najeźdźcą skłaniał mieszkańców ziemi ruskiej do szukania pomocy w pobożności. Samą niewolę interpretowano jako karę za ludzkie grzechy. Sprzeci-wiano się wszelakim rozkoszom życia ziemskiego, a miłość pomiędzy mężczyzną i kobietą rozpatrywano jedynie w kategorii cielesności, z pominięciem pierwiastka duchowego. Wskazując drogę do zbawienia duszy, literatura przedstawiała kobietę jako nosicielkę potężnych pokus grzesznego świata, pierwszą ofi arę i wierną służącą szatana⁸⁶.

W Bizancjum wiele uwagi poświęcano kobiecie: roli, jaką wyznaczyła sobie w społeczeństwie zwróconym ku zmysłowości i pożądliwości, oraz jej dominacji w towarzystwie, czego nie mogli wybaczyć jej duchowni. Ideałem była mniszka wal-cząca z pokusami, przestrzegająca postów i umartwiająca swe ciało. Kobieta żyjąca w świecie i dla niego stanowiła z kolei źródło zła i pokus. Stąd bizantyjska literatura nie stroni od surowej i okrutnej oceny kobiet, głównych nosicielek grzechu. Tak tworzy się obraz złej, grzesznej żony, typ moralnej brzydoty. Kobiece piękno, jej kokieteria określana ogólnie mianem przewrotności – to najbardziej odrażające na-rzędzie pokusy i grzechu, z zawziętością prześladowane przez przedstawicieli ducho-wieństwa. Nasycona podobnymi treściami bizantyjska literatura, razem z całym piś-miennictwem, przeniesiona została na grunt ruski. Duchowni wpajali mężczyznom:

Odwróć oczy od pięknej kobiety, gdyż cudzołóstwo jest w głębi jej oczu. Niech nie skusi cie-bie obce piękno, i niech w ślad za okiem twym nie podąża twe serce; spojrzenie cudzołożnicy jest ostre jak strzała: zrani na zewnątrz i trucizna wkroczy do serca i myśli [...]. W urodzie ko-biecej zabłądziło wielu, popadając w nieszczęście, a po śmierci – do piekła, gdyż łapią kobiety dusze uczciwych mężów⁸⁷.

Literatura „o złych żonach” zagłuszała w kobietach poczucie własnej wartości i god-ności. Wyrażając surowy stosunek do płci pięknej wsparty bezlitosnym potępieniem, moraliści nie troszczyli się o kształtowanie jej świata duchowego, nie dawali wskazó-wek, w jaki sposób zwalczać słabości i ziemskie pokusy.

Na gruncie staroruskim kwestia „złych żon” została poruszona m.in. w Słowie Daniela Więźnia (Моление Даниила Заточника) – świeckim utworze poetyckim w for-mie listu skierowanym do księcia Jarosława Wsiewołodowicza. Zabytek zachował się w dwóch różniących się od siebie redakcjach. Pierwsza, pt. Słowo Daniela Więźnia, od-zwierciedla pierwotny tekst utworu, datowany na połowę XII wieku. Druga redakcja, nazwana Prośbą lub Supliką, uchodzi za przeróbkę pierwowzoru powstałą w latach

86 С.А. Адрианов, Женский вопрос в Московском государстве в XVII веке, „Исторический вестник”

1892, t. 50, nr 10, s. 198–199.

87 Памятники литературы Древней Руси XIII века, Москва 1981, s. 457–458 (tłum. K.K.).

O życiu kobiet na Rusi 43

1223–1236⁸⁸. Utwór stanowi dosyć chaotyczny zbiór najczęściej samodzielnych frag-mentów o różnorodnej treści. Wśród nich można wymienić: wystąpienie przeciw

„możnym tego świata”, pochwałę mądrości, apologię władzy książęcej. Zdaniem Włodzimierza Mokrego zabytek jest także pierwszą w piśmiennictwie ukraińskim niezwykle ostrą krytyką mniszek, mnichów i złych żon⁸⁹.

Daniel Więzień zwraca się do obu małżonków, zaczynając od żony: „Posłuchajcie żony słów apostoła Pawła: Krzyż jest fundamentem Kościoła, a mąż swojej żony;

żony, w Kościele módlcie się do Boga i do świętej Bogarodzicy; a jeśli chcecie się czegoś nauczyć, uczcie się od mężów swoich”⁹⁰. Zdaniem autora Cerkiew jest bez-silna w walce o wcielanie w życie ideału „dobrej żony”, w związku z czym przenosi ten obowiązek na mężów: „A wy, mężowie, zgodnie z prawem traktujcie swe żony, gdyż niełatwo jest znaleźć dobrą żonę”⁹¹. W Prośbie uwaga skupiona zostaje na żonie złej na wskroś, której nie sposób doprowadzić do porządku: „Lepiej jest kamień drą-żyć, niż złą żonę uczyć; żelazo wytopisz, a złej żony nie nauczysz”⁹². Przedstawiona

„odmiana” kobiety podobna jest do klęski żywiołowej, niosącej z sobą nie tylko straszliwy smutek, rozpacz, lecz także wyniszczenie domu: „Robak drzewo niszczy, a zła żona dom męża swego gubi”⁹³.

Nie ma takiej siły na świecie, która zdołałaby sterować kobietą, gdyż zła żona pouczeń nie słucha, duchownych nie czci, Boga się nie boi, ludzi nie wstydzi, lecz wszystkich osądza i potępia. Jedyne co może i powinien zrobić mąż w takiej sytuacji – to wzmocnić swoją władzę nad nią. Cerkiew żądała od męża bronienia czystości duszy żony i własnego spokoju. Było to możliwe jedynie w wypadku podporządko-wania małżonki władzy głowy domu. W Prośbie Daniela Więźnia czytamy: „Tak nie jest ptakiem puchacz wśród ptaków, jeż zwierzęciem wśród zwierząt, rak rybą wśród ryb, koza bydlęciem między bydlętami […], nie jest mężem między mężami ten, kto żony słucha”⁹⁴. Z kolei Włodzimierz Monomach za Bazylim Wielkim z Cezarei radzi w Pouczeniu, aby „z niewiastami niedorzecznymi nie gawędzić, oczy w dół spuszczać, a duszę wznosić, unikać ich”⁹⁵, i dodaje: „Żony swoje kochajcie, lecz nie dajcie im nad sobą władzy”⁹⁶.

W odróżnieniu od „dobrej” małomównej, raczej milczącej żony, „złą” – cechuje gadatliwość, plotkarstwo nawet w cerkwi, stąd Daniel Więzień określa ją „poborcą daniny dla diabła”⁹⁷. Takiej kobiecie nie wolno powierzyć żadnej tajemnicy: „Lepiej płynąć dziurawą łódką, niż złej żonie tajemnicę powierzyć: dziurawa łódka zmoczy

88 Historia literatury rosyjskiej, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1976, s. 78–79.

89 W. Mokry, Od Iłariona do Skoworody. Antologia poezji ukraińskiej XI–XVIII wieku, Kraków 1996, s. 161.

90 Моление Даниила Заточника [w:] Древнерусские повести, Тула 1987, s. 280 (tłum. K.K.).

91 Ibidem.

92 Ibidem.

93 Ibidem.

94 Ibidem.

95 Powieść minionych lat..., s. 207.

96 Ibidem , s. 211.

97 Моление Даниила Заточника..., s. 280.

odzienie, a zła żona całe życie męża swego zgubi”⁹⁸. Nie ma na ziemi też złości po-równywalnej z potwornym kobiecym rozgniewaniem. „Kto jest bardziej okrutny od lwa wśród czworonogów, a kto najbardziej okrutny spośród stworzeń pełzających na ziemi? – pyta Daniel Więzień, i zaraz odpowiada: „Najbardziej okrutną z nich wszystkich jest zła żona”⁹⁹.

Zdaniem Wiktora Momotowa zła żona to kobieta aktywna społecznie, równo-prawny członek rodziny, pani domu, posiadająca realne prawa i autorytet¹⁰⁰. Nie tyl-ko nie podporządtyl-kowuje się mężowi, lecz sama stara się sprawować nad nim władzę i kontrolę. Zła żona nakłania męża do niegodziwych czynów. Niektóre gospodynie domowe, wykorzystując kobiecą przebiegłość, manipulują i sterują poczciwymi męża-mi. Są sprytne, przewrotne, potrafi ą schlebiać, co czyni je wyjątkowo niebezpiecznymęża-mi.