KOLEKCJA TOMASZA NIEWODNICZAN ´ SKIEGO W BITBURGU

DZIEJE I METODY PORZA˛DKOWANIA AKT MIASTA POZNANIA Z OKRESU STAROPOLSKIEGO

KOLEKCJA TOMASZA NIEWODNICZAN ´ SKIEGO W BITBURGU

Chociaz˙ kolekcja Tomasza Niewodniczan´skiego w Bitburgu (RFN) nalez˙y do najwie˛kszych i najcenniejszych prywatnych zbioro´w poloniko´w znajduja˛cych sie˛ poza krajem, to jednak w dotychczasowej literaturze historycznej brak jest nalez˙ytych informacji na jej temat. Niniejszy artykuł jest pierwsza˛ pro´ba˛

przedstawienia kolekcji z Bitburga polskim historykom i archiwistom¹. Jej włas´ciciel, Tomasz Niewodniczan´ski jest drem h. c. Uniwersytetu w Trewirze, postacia˛ niezwykła˛ ,,na polskim i niemieckim firmamencie’’². Z wykształcenia fizyk ja˛drowy, a obecnie biznesmen i kolekcjoner na wielka˛ skale˛, gromadzi kartografie˛ i dokumenty historyczne oraz re˛kopisy literackie. Jego kolekcja pełni obecnie taka˛ sama˛ funkcje˛, jak niegdys´ wielkie archiwa i zbiory najwybitniej-szych polskich rodo´w arystokratycznych, s´miało konkuruja˛c ro´wniez˙ z pan´st-wowymi archiwami i bibliotekami w dziedzinie konserwacji i opracowania zbioro´w.

Kolekcja Tomasza Niewodniczan´skiego, kto´rej najpowaz˙niejsza˛ cze˛s´c´ stano-wi kartografia, zacze˛ła powstawac´ w latach szes´c´dziesia˛tych, ale dopiero emigracja włas´ciciela zbioro´w (na pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych) spowodowa-ła wspowodowa-łas´ciwy jej rozwo´j. Niewa˛tpliwy wpływ na to miał fakt opuszczenia ojczyzny i te˛sknota za krajem oraz obje˛cie przez Niewodniczan´skiego w 1974 r.

stanowiska członka zarza˛du w browarze Bitburger Brauerei Th. Simon w Bitburgu.

1 Artykuł powstał w zwia˛zku z przygotowywana˛ w Archiwum Gło´wnym Akt Dawnych w Warszawie wystawa˛ pt. ,,Kolekcja Tomasza Niewodniczan´skiego w Bitburgu’’, kto´rej inic-jatorami byli dyrektor AGAD dr W. Ste˛pniak i dyrektor NDAP s´p. prof. J. Skowronek.

2Tomasz Niewodniczan´ski (ur. w Wilnie, 1933 r.) ukon´czył Liceum im. B. Nowodworskiego w Krakowie, studiował fizyke˛ na Uniwersytecie Jagiellon´skim, magisterium z dziedziny fizyki dos´wiadczalnej uzyskał w 1955 r. Do 1957 r. był zatrudniony w Instytucie Badan´ Ja˛drowych (Zakład Fizyki Ja˛dra Atomowego). Po po´łtorarocznym staz˙u naukowym w Instytucie Fizyki Politechniki

Najwie˛ksza˛ i zarazem najwartos´ciowsza˛ cze˛s´cia˛ kolekcji Tomasza Niewod-niczan´skiego sa˛ kartografika. Zbio´r ten, kto´ry ograniczał sie˛ pocza˛tkowo wyła˛cznie do map i widoko´w miast dawnej Polski, obecnie liczy około 3,5 tys.

pozycji i zawiera, z pewnymi małymi wyja˛tkami, wie˛kszos´c´ waz˙niejszych map Rzeczypospolitej opublikowanych przed 1815 r. Po´z´niej włas´ciciel kolekcji, poza wspomnianym zbiorem, gromadzic´ zacza˛ł ro´wniez˙ mapy dawnych Prus, S

´

la˛ska, Inflant, Ukrainy oraz zabytkowe mapy innych krajo´w. Obok map całych Niemiec, kto´rych kolekcja liczy dzis´ blisko 1000 pozycji, w zbiorach bitburskich znajduja˛ sie˛ mapy Luksemburga (do kto´rego nalez˙ało do Kongresu Wieden´-skiego miasto Bitburg) oraz bardzo unikatowe mapy wielu obszaro´w s´wiata.

W kolekcji kartografiko´w w Bitburgu znajduje sie˛ co najmniej kilkanas´cie nadzwyczaj cennych obiekto´w, w tym tez˙ map s´ciennych, kto´re poza egzemp-larzami we wspomnianej kolekcji nie sa˛ reprezentowane w z˙adnej lub najwyz˙ej w jednej kolekcji na s´wiecie. Waz˙nym momentem w rozwoju zbioro´w był rok 1976, w kto´rym Niewodniczan´ski zakupił zbio´r map od Walentyny Janta Połczyn´skiej, pozostałych po s´mierci jej me˛z˙a Aleksandra, znanego emigracyj-nego pisarza i kolekcjonera.

Włas´ciciel zbioro´w nie tylko zajmuje sie˛ z pasja˛ działalnos´cia˛ kolekcjonerska˛, ale ro´wniez˙ organizuje badania swoich zbioro´w i je sponsoruje³. Obok własnych publikacji z dziedziny kartografii wydaje niezwykle cenna˛serie˛ pt. Cartographica Rarissima, w ramach kto´rej najwybitniejsi fachowcy z dziedziny kartografii opracowuja˛ unikalne eksponaty z jego zbioro´w. Dotychczas ukazały sie˛ dwa monumentalne tomy z tej serii. Tom 1, w opracowaniu prof. Güntera Schildlera (Uniwersytet w Utrechcie), obejmuje dzieło Pietera van den Keere pt. Nova et accurata geographica descriptio Inferioris Germanae (Amsterdam 1607). Nato-miast tom 2, kto´ry ukazał sie˛ w 1996 r., zawiera dzieło Wilema Jansza Blaeu’a pt.

Nova et accurata totius Germaniae tabula (Amsterdam 1612). Wymieniony tom został opracowany przez dra Petera H. Meurera (Uniwersytet w Trewirze).

W przygotowaniu znajduja˛ sie˛ jeszcze dwa inne unikatowe dzieła z dziedziny

Federalnej w Zurychu, pracował tam do 1963 r., kiedy to doktoryzował sie˛ w zakresie fizyki ja˛drowej. Po uzyskaniu stopnia doktora powro´cił do Instytutu Badan´ Ja˛drowych w S´wierku pod Warszawa˛, gdzie w 1965 r. został kierownikiem Samodzielnego Laboratorium Budowy Akceleratora Liniowego. Po uruchomieniu akceleratora liniowego protono´w w 1970 r., przez trzy lata był pracownikiem naukowym Instytutu Badan´ nad Cie˛z˙kimi Jonami w Heidelbergu, naste˛pnie w Darm-stadcie. W latach 1955–1973 ogłosił wiele artykuło´w w mie˛dzynarodowej prasie naukowej. W 1973 r. podja˛ł prace˛ w browarze Bitburger Brauerei Th. Simon GmbH (w Bitburgu, RFN), obejmuja˛c po roku stanowisko członka zarza˛du tej firmy. Działa naukowo w dziedzinie historii kartografii, uczestnicza˛c w konferencjach i publikuja˛c artykuły w Polsce i za granica˛. W 1991 r. Uniwersytet w Trewirze przyznał mu tytuł dra h. c. tej uczelni.

3Nad opracowaniem zbioru dokumento´w pergaminowych z kolekcji w Bitburgu pracuje od kilku lat mgr Janina Tomaszewicz z Krakowa, autorka drukowanego katalogu dokumento´w pergaminowych z Biblioteki Czartoryskich.

kartografii, m. in. Michaela Florisa van Langrena, Luxemburgensis Ducatus et Trevirensis Archiepiscopatus (Brussels 1644/1671), w opracowaniu Emile van der Vekene oraz Stanisława Pachołowieckiego, Descriptio Ducatus Polocensis (Romae 1580) w opracowaniu prof. Stanisława Alexandrowicza (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu). Wspomniane publikacje sa˛ opracowywane w je˛zyku angielskim, niemieckim, holenderskim i francuskim, co niewa˛tpliwie przyczynia sie˛ do lepszego poznawania na całym s´wiecie kartograficznych unikato´w z kolekcji zgromadzonej w Bitburgu.

Opro´cz starych map i plano´w kolekcja Tomasza Niewodniczan´skiego zawie-ra ro´wniez˙ kilkaset atlaso´w, w tym wiele niezwykle cennych pozycji, m. in.

pierwsze wydanie autorstwa de Jode z 1576 r. (kto´rego jest tylko kilka egzemplarzy na s´wiecie), edycje Ptolemeusza z 1508 r., 1511 r., 1525 r. i 1535 r., 11 tomo´w Geografii Blaeu’a z 1662 r., atlasy Mercatora, Orteliusza, de Witta, Ottensa, Janssona, Schenka, Homanna, Sautera, wiele atlaso´w morskich oraz 38 wydan´ Geografii Beauffiera. Osobna˛ grupe˛ stanowia˛ niezwykle cenne wydaw-nictwa, dosłownie z całego s´wiata, z dziedziny kartografii, kto´rych moz˙e pozazdros´cic´ wiele polskich bibliotek naukowych.

W oparciu o własny zbio´r kartograficzy i kwerende˛, przeprowadzona˛ w około 300 bibliotekach i zbiorach na całym s´wiecie, Niewodniczan´ski przygotowuje od kilkunastu lat monumentalny katalog, obejmuja˛cy wszystkie drukowane mapy Polski. Opracowanie, pod robocza˛ nazwa˛ Imago Poloniae, ma nie tylko zawierac´

opisy i podobizny map, ale i ich analize˛, zaro´wno geograficzna˛, historyczna˛, jak i bibliofilska˛.

Warto takz˙e dodac´, z˙e zbiory kartograficzne z kolekcji w Bitburgu były juz˙

wielokrotnie prezentowane na ro´z˙nych s´wiatowych wystawach, m. in. w Ams-terdamie, Leuven, Madrycie, Barcelonie, Trewirze, Berlinie⁴. W Polsce dotych-czas tylko raz moz˙na było podziwiac´ te wspaniałe zbiory, mianowicie we wrzes´niu 1981 r., kiedy to ponad 350 dawnych map Polski włas´ciciel zbioro´w pokazał na wystawie w Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellon´skiego w Kra-kowie z okazji 350-lecia powstania w Polsce pierwszej katedry geodezji na tej uczelni.

Chociaz˙ kartografika stanowia˛ najwaz˙niejsza˛ cze˛s´c´ kolekcji przechowywanej w Bitburgu, to jednak nie tylko one stanowia˛ o jej bogactwie. Niewodniczan´ski, ro´wnolegle do zbioro´w kartograficznych, gromadzi od wielu lat cenne archiwalia (gło´wnie polonika), m. in. dokumenty pergaminowe i papierowe władco´w polskich i obcych, autografy, korespondencje i fotografie wybitnych osobistos´ci z˙ycia politycznego oraz pisarzy, poeto´w, malarzy i muzyko´w. W zbiorach

4We wrzes´niu 1996 r. została otwarta w Berlinie wystawa około 130 unikatowych map Niemiec ze zbioro´w bitburskich, przygotowana przez T. Niewodniczan´skiego i Zakład Kartografii Pan´stwowej Biblioteki Funduszu Kultury Pruskiej. Wystawe˛ pokazano kolejno w wielu miastach niemieckich.

znajduja˛ sie˛ ro´wniez˙ rozkazy, patenty i plany operacji wojskowych oraz starodruki, pisma ulotne i bilety skarbowe.

Niezwykle cenna˛ cze˛s´cia˛ tego zbioru sa˛ dokumenty pergaminowe, w liczbie około 380 pozycji, pochodza˛ce gło´wnie z archiwum łan´cuckiego Potockich, wywiezionego na Zacho´d w 1944 r. przez Alfreda Potockiego, ostatniego prywatnego włas´ciciela Łan´cuta. Zbio´r ten zakupił Niewodniczan´ski na aukcji w Londynie w 1983 r. Spos´ro´d dokumento´w łan´cuckich na szczego´lna˛ uwage˛

zasługuja˛ dyplomy pergaminowe z archiwum Piotra Kmity, wojewody krakow-skiego i marszałka wielkiego koronnego, najwybitniejszego przedstawiciela tego rodu⁵. Znajduja˛ sie˛ tam m. in. dokumenty nominacyjne Zygmunta I dla Piotra Kmity na urza˛d marszałka nadwornego z 28 III 1518 r., na kasztelanie˛

sandomierska˛ z 3 III 1532 r., na urza˛d wojewody sandomierskiego z 15 III 1536 r.

i wojewo´dztwo krakowskie z 6 IV 1537 r., a takz˙e dyplom Zygmunta I z 24 III 1539 r., w kto´rym kro´l akceptuje rozliczenie Piotra Kmity, wojewody krakow-skiego i marszałka wielkiego koronnego, z dochodo´w ze starostwa spikrakow-skiego i do´br Rytro. Warto zwro´cic´ uwage˛ takz˙e i na inne dokumenty pochodza˛ce z archiwum Kmito´w, m. in. na dyplom Kazimierza Wielkiego z 12 V 1364 r., w kto´rym kro´l polski potwierdził podział do´br Wis´nicz Wielki i Mały pomie˛dzy Kmita˛ ojcem i synem Janem, a takz˙e na dokument ksie˛cia Władysława Opolczyka z 12 XI 1376 r., nadaja˛cy Jas´kowi Kmicie z Wis´nicza gro´d i miasto Busk wraz z cała˛ okolica˛ w ziemi lwowskiej. Warto wymienic´ takz˙e dokument nominacyjny Kazimierza Jagiellon´czyka z 2 X 1486 r. dla Andrzeja Kmity na urza˛d wojskiego ziemskiego krakowskiego, nominacje˛ Zygmunta I z 6 IV 1537 r. dla Stanisława Kmity na urza˛d wojewody bełskiego, jak ro´wniez˙ dyplomy prywatne, wystawione przez przedstawicieli tego rodu. Na przykład Piotr Kmita starosta łe˛czycki w 1378 r. (bez daty dziennej) nadał swemu słudze sołectwo w dobrach Kobyle, a Piotr Kmita, w obecnos´ci notariusza i s´wiadko´w, podyktował swoja˛ ostatnia˛ wole˛

dokonuja˛c podziału do´br 4 IV 1505 r. Ten niezwykle interesuja˛cy dokument nosi znak i potwierdzenie Andrzeja z Dynowa, notariusza publicznego⁶.

W kolekcji zgromadzonej w Bitburgu znajduja˛ sie˛ dokumenty pergaminowe i papierowe wszystkich kro´lo´w polskich od Kazimierza Wielkiego do Stanisława Augusta. Jest tam przechowywany m. in. dyplom kro´lowej Jadwigi z 6 III 1387 r., w kto´rym nadaje Jas´kowi ze Sprowy cztery wsie w powiecie przemyskim⁷. Na

5 Archiwum Kmito´w w postaci odbitek kserograficznych przechowywane jest od kilku lat w Bibliotece Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

6Ws´ro´d dokumento´w zgromadzonych w Archiwum Kmito´w znajduje sie˛ ro´wniez˙ kilkanas´cie falsyfikato´w (m. in. rzekomy dokument Mikołaja wojewody krakowskiego z 1182 r. oraz dyplom Leszka Białego z 1206 r.), kto´re miały udowodnic´ staroz˙ytnos´c´ rodu Lubomirskich.

7Oryginał wspomnianego nadania kro´lowej Jadwigi z 6 III 1387 r. nie był znany dotychczasowym wydawcom tego dokumentu, por. Zbio´r dokumento´w małopolskich, cz. 4, wyd. S. Kuras´, I. Suł-kowska-Kurasiowa, Wrocław 1969, nr 1074.

uwage˛ zasługuje zwłaszcza piecze˛c´ s´rednia kro´lowej przywieszona przy tym dokumencie, ze wzgle˛du na fakt, z˙e dotychczas znany jest tylko jeden zachowany egzemplarz tej piecze˛ci. Z pozostałych dokumento´w warto odnotowac´ dyplom Władysława Jagiełły (z 5 IV 1399 r., nie znany wydawcom i literaturze przedmiotu) wystawiony w Buku, w kto´rym kro´l potwierdza transakcje˛ Dymitra z Goraja, marszałka Kro´lestwa, na rzecz biskupa poznan´skiego Mikołaja z Kurowa⁸, a takz˙e dokument tegoz˙ władcy z 24 VIII 1429 r., w kto´rym na pros´be˛

Barbary, wdowy po Zawiszy Czarnym, transumuje i potwierdza dokument cesarza Zygmunta Luksemburskiego z 5 VI 1429 r.

Z dokumento´w nominacyjnych (poza juz˙ wymienionymi na rzecz Kmito´w) znajduja˛ sie˛ trzy inne nominacje: Zygmunta Augusta, z 4 XII 1570 r., dla Stanisława Barzego, wojewody krakowskiego, na urza˛d starosty generalnego krakowskiego; Henryka Walezego, z 2 III 1574 r., dla Mikołaja Radziwiłła — na urza˛d wielkiego łowczego litewskiego oraz Augusta II, z 25 IX 1696 r., dla Stanisława Denhoffa — na urza˛d wielkiego łowczego litewskiego.

Trzeba tez˙ wymienic´ dyplom Henryka Walezego, wystawiony w Paryz˙u 20 IX 1573 r., w kto´rym zawiadamia landgrafa heskiego o planowanym przejez´dzie do Polski przez terytorium jego pan´stwa, dyplom Zygmunta III Wazy z 18 IV 1589 r.

potwierdzaja˛cy przywileje dla miasta Wschowy, dokument papierowy Włady-sława IV z 20 X 1634 r., w kto´rym kro´l potwierdza Albrychtowi Radziwiłłowi, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu, i jego z˙onie Reginie von Eisenreich posiadanie miasteczka Nobel w starostwie pin´skim oraz dyplom Augusta III z 20 XII 1752 r., w kto´rym kro´l potwierdził przywileje cechu piwowaro´w warszaws-kich.

Spora˛ cze˛s´c´ kolekcji tworza˛ listy wystawione przez władco´w obcych, m.in.

Gustawa II Adolfa z 12 XII 1625 r., z wiadomos´cia˛ o wymarszu wojsk z Upplandii na czas przygotowan´ do wojny z Polska˛; kro´lo´w angielskich:

Karola I Stuarta (9 VII 1641 r.) do senatoro´w Kro´lestwa Polskiego, z poparciem dla Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna; Karola II Stuarta (28 III 1676 r.) z gratulacjami dla Jana III Sobieskiego z okazji koronacji. Ponadto nalez˙y wymienic´ list Piotra I z 14 II 1721 r. do Adama Mikołaja Sieniawskiego, kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, w sprawie projektu małz˙en´stwa syna Jana Sapiehy z co´rka˛ Aleksandra Mienszykowa, feldmarszałka rosyjskiego; carycy Katarzyny II z informacjami o zwrocie skonfiskowanych do´br Ludwice Chodkiewiczowej Rzewuskiej; carewicza Aleksandra Pawłowicza z 24 IX 1796 r. do swej ukochanej babki Katarzyny II oraz list gratulacyjny tego monarchy z 20 I 1805 r. do Ferdynanda IV Burbona, kro´la Neapolu i Sycylii, z okazji urodzin syna. Warto tez˙ wymienic´ list Anny Iwanowny z 26 II 1736 r.

do Mikołaja Faustyna Radziwiłła, wojewody nowogrodzkiego, pochodza˛cy

8Dokumentu tego nie uwzgle˛dnia prof. A. Ga˛siorowski w pracy Itinerarium kro´la Władysława Jagiełły 1386–1434, Warszawa 1972.

z archiwum tego magnata, kto´ry wraz z innymi dokumentami Radziwiłło´w został zakupiony na aukcji w 1985 r.

Zbio´r radziwiłłowski liczy obecnie około 400 pozycji. Znajduja˛ sie˛ w nim nie tylko dokumenty i listy, ale takz˙e nie znany polskim badaczom re˛kopis´mienny dziennik Hieronima Floriana Radziwiłła, podczaszego litewskiego, ,,jednego z najwie˛kszych okrutniko´w w Rzeczpospolitej’’, spisany przez niego w1746 r. Do zbioro´w odnosza˛cych sie˛ do rodu Radziwiłło´w nalez˙a˛ m. in. odre˛czny list Barbary Radziwiłło´wny z 1 VI 1550 r. do jej małoletnich bratanko´w Mikołaja i Krzysztofa Radziwiłło´w, syno´w Mikołaja Rudego, oraz ksie˛ga pamia˛tkowa z nazwiskami i autografami gos´ci odwiedzaja˛cych w Antoninie pałac mys´liwski Antoniego Henryka Radziwiłła, namiestnika ksie˛stwa poznan´skiego, m.in. z podpisami Fryderyka Chopina i jego najbliz˙szej rodziny.

Kolekcja Tomasza Niewodniczan´skiego jest stosunkowo młoda, gdyz˙ liczy zaledwie około trzydziestu lat, ale skupia naprawde˛ imponuja˛ce archiwalia ze zbioro´w polskich i zagranicznych. Zastanawiaja˛ce jest, jak udało sie˛ w tak kro´tkim czasie zgromadzic´ tyle niezwykle wartos´ciwych i ro´z˙norodnych eksponato´w.

Prawie wszystkie obiekty (poza nielicznymi wyja˛tkami) zostały zakupione na Zachodzie. Gło´wnymi dostarczycielami były domy aukcyjne Sotheby’s i Chris-tie’s w Londynie i w Nowym Jorku, firma Stargard w Berlinie, Brandes w Brunszwiku, domy aukcyjne w Niemczech: Reiss & Auverman, Hauswedell, Hartung & Karl, jak i liczni antykwariusze i handlarze re˛kopisami w Paryz˙u.

Dzie˛ki obecnos´ci na wielu aukcjach, Tomasz Niewodniczan´ski nawia˛zał kontakty takz˙e z wieloma zbieraczami i handlarzami na całym s´wiecie, kto´rzy od wielu lat składaja˛ mu oferty korespondencyjne zakupu archiwalio´w.

Zbiory bitburskie zawieraja˛ takz˙e kolekcje˛ listo´w i dokumento´w wystawio-nych przez polskie kro´lowe. Poza wspomnianym juz˙ dokumentem Jadwigi Andegawen´skiej i listem Barbary Radziwiłło´wny, nalez˙y wymienic´ list Bony Sforzy z 29 VI 1550 r. do Kamila Lampugnano, jej zaufanego informatora w Mediolanie; list Anny Jagiellonki z 27 IV 1587 r. do papiez˙a Sykstusa V z zapewnieniem, z˙e dopilnuje, z˙eby przyszły wybrany kro´l polski był władca˛

katolickim; Cecylii Renaty z 7 II 1643 r. do kardynała Marcello Santa Croce;

Ludwiki Marii z 28 V 1658 r. do papiez˙a Aleksandra VII; Eleonory z 24 I 1674 r.

do kardynała Pallavicina; Marii Jo´zefy z 26 II 1746 r. do Barbary Radziwiłłowej, z˙ony Mikołaja Faustyna, oraz prawdopodobnie nieznany list Konstancji, z˙ony Zygmunta III, z 9 VII 1627 r., do jej brata, cesarza Ferdynanda II, w sprawie Ludwika, hr. Palatynatu i kro´la Bawarii, przybyłego do Polski i szukaja˛cego u niej opieki i wstawiennictwa.

Nie moz˙na takz˙e pomina˛c´ przy omawianiu kolekcji znajduja˛cych sie˛ tam dokumento´w nobilitacyjnych wystawionych przez kro´lo´w polskich, np. Zyg-munta Augusta z 1 XII 1550 r. dla doktora medycyny Bonawentury Gar-daniego; Stanisława Augusta z 17 III 1791 r. dla Jana Dawida Heislera, a zwłaszcza pie˛knego dyplomu tego samego władcy z 22 X 1773 r., w kto´rym

nadawał tytuł barona konsulowi angielskiemu w Gdan´sku Trevorowi Cor-ry’emu i jego potomstwu.

Wielkos´c´ i ro´z˙norodnos´c´ kolekcji nie pozwala na wymienienie wszystkich godnych tego obiekto´w z okresu od połowy XIV w. do kon´ca istnienia I Rzeczypospolitej. Warto jednak wspomniec´ jeszcze m. in. o dyplomie Janusza II ksie˛cia mazowieckiego z 10 V 1473 r. (z pie˛knie zachowana˛ piecze˛cia˛ piesza˛);

dokumencie kro´lowej Marii Kazimiery z 30 IX 1702 r. dla jej nadwornego architekta Tomasso Mattei; odre˛cznych listach polskich kro´lo´w: Augusta III (do jego zie˛cia Karola, kro´la Neapolu, 1760 r. i syna Franciszka Ksawerego, 1763 r.);

Stanisława Leszczyn´skiego do Ludwika ks. Bourbon-Condé, wnioskodawcy małz˙en´stwa Ludwika XV z jego co´rka˛ Maria˛, i Stanisława Augusta do: Antoniego Mokronowskiego z 1777 r., a takz˙e lorda Horacego Walpole’a z 1786 r., Adama Ponin´skiego z 1788 r. oraz listach: Woltera, Fryderyka II Wielkiego (z kondolencjami dla kro´la Leszczyn´skiego po s´mierci z˙ony); pismach Jo´zefa i Kazimierza Pułaskich z czasu Konfederacji Barskiej czy re˛kopis´miennym diariuszu z podro´z˙y po Europie Zachodniej w latach 1682–1688, jaka˛ odbyli Jan i Aleksander Jabłonowscy, synowie Jana Stanisława, hetmana wielkiego koron-nego. Na szczego´lna˛ uwage˛ zasługuje inny diariusz, z lat 1755–1756, pochodza˛cy z podro´z˙y odbytej do Konstantynopola przez Michała Jerzego Wandalina Mniszcha, towarzysza˛cego ojcu Janowi Karolowi, łowczemu koronnemu, w pose-lstwie do Turcji wraz z kro´tka˛ historia˛ Porty, wykazem panowania władco´w tureckich i ilustracjami.

Podobnie nalez˙y wymienic´ pie˛kny adres pochwalny skierowany przez schola-ro´w narodowos´ci polskiej do Francesca Monariego profesora prawa rzymskiego i kanonicznego Uniwersytetu w Bolonii, na kto´rym złoz˙yli podpisy m. in.

Wincenty Gosiewski, po´z´niejszy hetman polny litewski, i Krzysztof Pac, po´z´niejszy kanclerz wielki litewski. Ten wspaniały zabytek, nazywany Epistula Gratulatoria, został wydany w 1992 r. (w ramach serii Imago Poloniae — Zbiory Tomasza Niewodniczan´skiego w Bitburgu) przez prof. prof. Ryszarda Ergetows-kiego i Karoline˛ Targosz jako druk bibliofilski w celu (jak napisał we wste˛pie do tej publikacji Niewodniczan´ski) ,,przypomnienia zbioro´w bitburskich wszystkim, kto´rzy je widzieli, i dac´ pro´bke˛ tym, kto´rzy do nich jeszcze nie dotarli’’⁹.

W omawianej kolekcji niezwykle cenna˛ jej cze˛s´c´ tworza˛ archiwalia z kon´ca XVIII i XIX w., dotycza˛ce powstan´ narodowych, Legiono´w Polskich we Włoszech oraz Wielkiej Emigracji. Znajduja˛ sie˛ tu dokumenty dotycza˛ce Powstania Kos´ciuszkowskiego: rozkazy i patenty wypełnione własnore˛cznie przez wybitnych dowo´dco´w Insurekcji, jak gen. Filip Hauman, gen. Jo´zef Zaja˛czek, gen. Michał Wedelstaedt oraz Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej Tadeusz Kos´ciuszko, a takz˙e m. in. bardzo interesuja˛cy list ks. Hugona Kołła˛taja

9,,Epistula Gratulatoria’’ studento´w polskich z 1637/38 roku do Francesca Monari, profesora praw obojga w Uniwersytecie Bolon´skim, wste˛p R. Ergetowski; biogramy K. Targosz, Bitburg 1992.

do Tadeusza Kos´ciuszki z 13 VII 1794 r., relacjonuja˛cy rozmowe˛ z gen. Jakubem Jasin´skim; re˛kopis´mienne plany przedstawiaja˛ce miejsca obozowania wojsk polskich oraz bilety skarbowe i druki ulotne. Z dokumento´w zwia˛zanych z osoba˛

Kos´ciuszki warto wymienic´ jego odre˛czne listy: do Thomasa Jeffersona (15 IX 1799 r.), do ministra policji Republiki Francuskiej Josepha Fouchego (12 II 1801 r.) czy do Henry’ego Broughama (14 III 1815), znanego działacza i polityka angielskiego.

Dokumenty Legiono´w Polskich we Włoszech zawieraja˛ m.in. nominacje˛ rza˛du Republiki Cisalpin´skiej z 1796 r. dla gen. Karola Kniaziewicza na dowo´dce˛

I Legionu Polskiego oraz pisma polskich generało´w: Jana Henryka Da˛browskiego (20 V 1797 r.) do gen. Marcina Vignola, ministra wojny w Republice Cis-alpin´skiej, i Jo´zefa Wielhorskiego (20 IV 1798 r.) do gen. Foissac-Toura, komendanta twierdzy w Mantui.

W zbiorze reprezentowane sa˛ takz˙e archiwalia z epoki Ksie˛stwa Warszaw-skiego i Kro´lestwa Kongresowego. Znajduja˛ sie˛ tu odre˛czne listy ks. Jo´zefa Poniatowskiego, ministra wojny w Ksie˛stwie Warszawskim, do jego siostry Marii T. Tyszkiewiczowej; do gen. hr. Rappa, gubernatora Gdan´ska; do ministra sprawiedliwos´ci Feliksa Łubien´skiego, a takz˙e pisma, nominacje i rozkazy podpisane przez niego oraz gen. gen. Jana Henryka Da˛browskiego, Michała Wielhorskiego i Wincentego Krasin´skiego. Na uwage˛ zasługuja˛ ro´wniez˙ listy Wincentego Niemojowskiego z okresu Kro´lestwa Kongresowego, imienny wykaz członko´w Warszawskiego Towarzystwa Przyjacio´ł Nauk (1828 r.) czy re˛kopis´-mienny adres do hr. Antoniego J. Ostrowskiego, senatora Kro´lestwa i dowo´dcy Gwardii Narodowej (31 I 1831 r.), wystosowany przez 54 członko´w Gwardii Narodowej wyznania mojz˙eszowego.

W kolekcji T. Niewodniczan´skiego znajduja˛ sie˛ bardzo cenne dokumenty dotycza˛ce osoby Napoleona i jego stosunku do Polski i Polako´w. Sa˛ to pisma i rozkazy podpisane przez Napoleona, m. in. do Aleksandra Bertiera, z 19 X 1802 r. w sprawie wyprawy na Santo Domingo; do gen. Henryka Clarke’a, z 7 I 1807, 10 VII 1809 i 5 I 1814 r.; do gen. Gougisa, z 12 I 1807 r., z rozkazami dotycza˛cymi rucho´w armii francuskiej na terenie Polski; do jego adiutanta, płka Stanisława Dunin Wa˛sowicza, z 4 IV 1814 r., dwa dni przed abdykacja˛, oraz raport stwierdzaja˛cy stan osobowy i wyposaz˙enia 8-go Korpusu Polskiego po Bitwie Narodo´w pod Lipskiem, sporza˛dzony pomie˛dzy 20 listopada a 1 XII 1813 r., z dopisanym przez Napoleona rozkazem do ministra wojny. Ro´wnie interesuja˛ce sa˛listy skierowane do Napoleona, m. in. od gen. Jana Henryka Da˛browskiego z 14 VIII 1794 r. i ks. Jo´zefa Poniatowskiego z 23 X 1809 r., prawdopodobnie po otrzymaniu od cesarza, dekretem z 16 X 1809 r., ,,złotej szabli’’, za zwycie˛stwo nad armia˛ austriacka˛.

W kolekcji szczego´lne znaczenie maja˛ archiwalia polskiego wychodz´stwa, a zwłaszcza Wielkiej Emigracji. Znajduja˛ sie˛ tu odre˛czne listy ks. Adama J. Czartoryskiego; Joachima Lelewela, prezesa Komitetu Narodowego Polskiego;

gen. Jo´zefa Bema, hr. Władysława Platera, działacza Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich; hr. Ludwika Platera, prezesa Wydziału Statystycznego Towarzy-stwa Literackiego Polskiego; gen. Jo´zefa Dwernickiego; Juliana Ursyna Niem-cewicza; Leonarda Chodz´ki, a takz˙e pismo markiza La Fayette’a, prezesa Komitetu Centralnego Pomocy Polakom, oraz odre˛czny list Ludwika Filipa kro´la Francuzo´w do prezesa rza˛du francuskiego Kazimierza Périera, informuja˛cy o 300 Polakach czekaja˛cych w Weimarze na wyjazd do Francji. W zbiorach bitburskich moz˙na znalez´c´ unikatowa˛ dokumentacje˛ działalnos´ci Polako´w w Komunie Paryskiej, jak np. odre˛czne pisma i rozkazy gen. gen. Walerego Wro´blewskiego i Jarosława Da˛browskiego, z kwietnia i maja 1871 r., pisane podczas pełnienia

W dokumencie XCVII ARCHEION (Stron 96-108)