50 LAT ARCHIWUM PAN ´ STWOWEGO W GDAN ´ SKU

Archiwum Pan´stwowe w Gdan´sku, stosownie do przyje˛tej w archiwistyce zasady pertynencji, gromadzi i przechowuje materiały aktotwo´rco´w, kto´rzy działali na terenie Pomorza Gdan´skiego¹ od czaso´w najdawniejszych do wspo´łczesnych. Urza˛d ten został powołany do z˙ycia z dniem 1 IV 1901 r.² Z kro´tka˛ przerwa˛, spowodowana˛ skutkami II wojny s´wiatowej, spełnia swoje funkcje do chwili obecnej.

Za gło´wnego sukcesora tradycji kształtowania sie˛ władz i rozwoju administ-racji na Pomorzu Gdan´skim uznac´ nalez˙y obecne wojewo´dztwo gdan´skie. Na jego obszarze znajdowały sie˛ siedziby władz i urze˛do´w rangi ponadwojewo´dz-kiej, centralnych dla całych Prus Kro´lewskich, prowincji Zachodnio-Pruskiej czy Okre˛gu Rzeszy Gdan´sk-Prusy Zachodnie. W cia˛gu 50 lat istnienia wo-jewo´dztwo gdan´skie kilkakrotnie zmieniało swo´j obszar. W latach 1945–1946 wchodziły w jego skład takz˙e powiaty Słupsk, Sławno, Byto´w i Miastko.

W 1975 r. wyodre˛bniły sie˛ w nowa˛ jednostke˛ administracyjna˛ — wojewo´dztwo elbla˛skie — obszary połoz˙one po prawej stronie Wisły. System polskich władz, administracji, sa˛downictwa i innych jednostek organizacyjnych w cia˛gu 50 powojennych lat zmieniał sie˛. Zmiany te, podobnie jak przedstawione zmiany pan´stwowos´ci oraz organizowanych w ich ramach systemo´w władz i administ-racji na terenie Pomorza Gdan´skiego, rzutowały na stan i strukture˛ zasobu zgromadzonego w AP w Gdan´sku³.

Działalnos´c´ władz i organo´w administracji pozostawiła swoje s´lady w postaci materiało´w archiwalnych. Zrazu nieliczne, w miare˛ upływu czasu stawały sie˛

coraz bardziej obfite, przechodza˛c w czasach wspo´łczesnych w potok dokumen-tacji. Archiwum Pan´stwowe nie gromadzi juz˙ obecnie w odniesieniu do

1Zob. Dzieje Pomorza Nadwis´lan´skiego od VII w. do 1945 r., red. W. Odyniec, Gdan´sk 1978;

Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 1–3, Poznan´ 1972–1994.

2,,Danziger Neueste Nachrichten’’, nr 82, Beilage, 9 IV 1901.

3Zob. prace jak w przyp. 1 oraz ,,Dzienniki Ustaw RP’’ 1945–1994.

materiało´w narastaja˛cych w jednostkach organizacyjnych wszystkich akt, a tyl-ko ich wybo´r, od 1 do 8 % dokumentacji powstałej tyltyl-ko w niekto´rych instytucjach.

Działalnos´c´ ksia˛z˙a˛t na Pomorzu Gdan´skim znana jest z informacji pos´rednich juz˙ od X w. oraz z dokumento´w wystawianych od XII w. w ich kancelariach dla zakładanych klasztoro´w, erygowanych kos´cioło´w, lokowanych miast, osad wiejskich oraz udzielanych duchownym i s´wieckim immuniteto´w. W XIII w. na terenach obecnego wojewo´dztwa elbla˛skiego, a od 1308 r. ro´wniez˙ gdan´skiego, pojawiaja˛ sie˛ dokumenty wystawione w kancelarii Zakonu Krzyz˙ackiego, a od 1454 r. w kancelarii kro´lo´w polskich. Obok dokumento´w od kon´ca XIII w.

(w kancelarii miasta Elbla˛ga), w wie˛kszej ilos´ci od XV w., przede wszystkim w miastach, ale takz˙e w kancelariach rozwijaja˛cych sie˛ instytucji publicznych jak sejmik pruski, urze˛dy i sa˛dy grodzkie, ziemskie, ekonomie kro´lewskie oraz w kos´ciołach, klasztorach, wsiach, powstawac´ zaczynaja˛ ksie˛gi wpiso´w, kodek-sy praw, ksie˛gi rachunkowe i gospodarcze. Produkcja własnych kancelarii oraz uzyskiwane dokumenty przechowywane były pocza˛tkowo w tychz˙e kancela-riach, naste˛pnie we własnych archiwach instytucji.

Zaborcy w 1772 r. (w Gdan´sku w 1793 r.) zlikwidowali polska˛ administracje˛

pan´stwowa˛ i sa˛downictwo. Klasztory uległy sekularyzacji. Akta polskiej ad-ministracji, poniewierane przez pruskich urze˛dniko´w, topniały. Zwiezione do Starogardu akta sa˛do´w grodzkiego w Skarszewach i ziemskich z wojewo´dztwa pomorskiego spłone˛ły w 1792 r. Akta z pozostałych wojewo´dztw zostały znacznie zdekompletowane. Przekazano je przewaz˙nie sa˛dom pruskim. Z ar-chiwo´w miejskich i klasztornych bezceremonialnie zabierane były ro´z˙ne doku-menty i akta potrzebne urze˛dom. Nigdy nie zostały zwro´cone ich włas´cicielom.

Uległy zniszczeniu lub wchłonie˛ciu do registratur urze˛do´w pruskich władz centralnych lub lokalnych. Na siedziby władz samorza˛dowych, ich archiwa i kancelarie nakładano tymczasowy areszt, piecze˛towano je. Po pewnym czasie areszt ten uchylono. Administracja pruska zorganizowana na Pomorzu Gdan´s-kim zacze˛ła wytwarzac´ własna˛ dokumentacje˛. Ta ro´z˙niła sie˛ forma˛ od dokumen-tacji poprzednich władz. Pruskie urze˛dy wytwarzały akta spraw.

W 1823 r. zorganizowane zostało w Kro´lewcu Archiwum Prowincjonalne do przechowywania dokumentacji z terenu prowincji Prus Zachodnich oraz Prus Wschodnich. Obie prowincje az˙ do 1878 r. posiadały niekto´re instytucje wspo´lne, w tym archiwum az˙ do 1901 r. W 1867 r. Archiwum Prowincjonalne w Kro´lewcu przemianowane zostało na Archiwum Pan´stwowe, podporza˛dkowa-ne zarza˛dowi centralpodporza˛dkowa-nemu w Berlinie. Do tego archiwum do kon´ca XIX w.

przekazane zostały archiwalia dawnych urze˛do´w polskich oraz przekazane były materiały innych instytucji z terenu obu prowincji, kto´rych z ro´z˙nych wzgle˛do´w nie przechowywano w archiwach aktotwo´rco´w.

Po zorganizowaniu w 1878 r. odre˛bnej prowincji Prusy Zachodnie z siedziba˛

w Gdan´sku dojrzała do realizacji sprawa utworzenia na jej obszarze własnego

archiwum pan´stwowego. Po długich staraniach, gdy miasto Gdan´sk zobowia˛zało sie˛ oddac´ do przyszłego archiwum własny cenny zaso´b i działke˛ pod jego budowe˛ w dogodnym punkcie przy Hansaplatz 5, zapadło postanowienie władz centralnych o sfinansowaniu budowy gmachu archiwum, a jednoczes´nie utwo-rzony został z dniem 1 IV 1901 r. urza˛d pod nazwa˛ Kro´lewskie Archiwum Pan´stwowe dla Prowincji Prus Zachodnich w Gdan´sku. Jego zadaniem było sprawowanie nadzoru nad dokumentacja˛ wytworzona˛ i narastaja˛ca˛ w regist-raturach urze˛do´w na terenie prowincji. Dyrektorem archiwum został dr Meinhdus. Jak donosiła lokalna gazeta, do czasu ukon´czenia budowy gmachu ar-chiwum siedziba urze˛du mies´ciła sie˛ w ratuszu miejskim w Gdan´sku. Budowa gmachu została szybko przeprowadzona. W pocza˛tkach 1902 r. nasta˛piło jego oficjalne otwarcie. Kierownictwo archiwum obja˛ł wytrawny archiwista dr Max Bär.

Gło´wnym zadaniem, jakie przed Archiwum Pan´stwowym w Gdan´sku po-stawił Max Bär, i kto´re zostało zrealizowane, było zgromadzenie w nim wszystkich zachowanych materiało´w archiwalnych powstałych na Pomorzu Gdan´skim (w granicach o´wczesnej prowincji Prus Zachodnich) oraz wytworzo-nych poza tym terytorium, ale go dotycza˛cych. Warunkiem było jednak, w odniesieniu do tych ostatnich, wyste˛powanie wyodre˛bnionych całos´ci doku-mentacji, moz˙liwych do wydzielenia z zasobu innych archiwo´w pan´stwowych.

Chodziło o te˛ cze˛s´c´ zasobu Archiwum Pan´stwowego w Kro´lewcu, kto´ra zawierała dokumenty ksia˛z˙a˛t pomorskich, dokumenty i akta władz krzyz˙ackich oraz prowincjonalnych pruskich z XIX w., gdy prowincja zachodnich i wschod-nich Prus posiadała wspo´lny zarza˛d w Kro´lewcu.

Realizacja koncepcji Bära doprowadziła do zgromadzenia w Archiwum Pan´stwowym w Gdan´sku historycznego zasobu archiwalnego Pomorza Gdan´s-kiego, stwarzaja˛cego dobre podstawy warsztatowe dla rozwijaja˛cych sie˛ inten-sywnie badan´ naukowych.

Gło´wna˛ cze˛s´c´ tego zasobu stanowiły przeje˛te z Archiwum Pan´stwowego w Kro´lewcu materiały władz administracji pan´stwowej, kos´cielnej, gospodarczej i sa˛do´w oraz archiwum miasta Gdan´ska, zawieraja˛ce dokumentacje˛ od XIII w. do upadku Napoleona. Druga˛ grupe˛ akt, obejmuja˛ca˛ archiwalia instytucji nie-pan´stwowych, zgromadzili archiwis´ci penetruja˛c teren podległej prowincji.

W archiwach prawowitych włas´cicieli — miast, wsi, bractw, cecho´w, stowarzy-szen´, klasztoro´w i kos´cioło´w, wzgle˛dnie innych instytucji — lez˙ały zapomniane stare dokumenty i ksie˛gi, najcze˛s´ciej w złych warunkach. Cze˛s´c´ tych archiwalio´w uległa w przeszłos´ci zniszczeniu w wyniku ro´z˙nych zdarzen´. Najlepszym dalszym ich zabezpieczeniem było przeje˛cie do nowo utworzonego Archiwum Pan´stwo-wego, co nasta˛piło w formie nieodpłatnych depozyto´w. Trzecim z´ro´dłem dopływu materiało´w do AP w Gdan´sku były wspo´łczesne instytucje pan´stwowe.

Zgromadzony zaso´b został podzielony na zespoły według opracowanego przez Bära schematu historycznej struktury organizacji władz na Pomorzu

Gdan´skim od XII w.⁴ Koncepcja ta była wynikiem jego studio´w nad ustrojem ziem wchodza˛cych w skład prowincji Prusy Zachodnie⁵. Akta zespoło´w zostały szybko, w cia˛gu kilku lat zewidencjonowane i udoste˛pnione do badan´ nauko-wych i celo´w urze˛donauko-wych. Nie stosowano przy porza˛dkowaniu odtwarzania kancelaryjnego układu akt w zespołach, lecz inwentaryzowano stos akt, a naste˛pnie sama˛ ewidencje˛ systematyzowano w grupy rzeczowe układane w kolejnos´ci alfabetycznej. Taki stan ewidencji akt zespołu utrwalono w reper-toriach. Była to wydajna metoda pracy, znana w archiwistyce jako ,,metoda bärowska’’. Pro´cz repertorio´w opracowane zostały inne pomoce ewidencyjne do niekto´rych partii zasobu, jak skorowidze rzeczowe, geograficzne i osobowe, znakomicie ułatwiaja˛ce korzystanie z akt.

Perspektywa utraty Pomorza Gdan´skiego na rzecz pan´stwa polskiego w wy-niku niepowodzen´ pan´stwa pruskiego w I wojnie s´wiatowej, a po´z´niej az˙ do 1939 r. nie rozstrzygnie˛ta sytuacja prawna AP w Gdan´sku⁶ spowodowały ukrywanie, a naste˛pnie wywoz˙enie materiało´w archiwalnych z byłych registratur urze˛do´w pruskich, Senatu Wolnego Miasta Gdan´ska i innych oraz z Archiwum Pan´stwowego do ministerstw i urze˛do´w w Berlinie oraz archiwo´w pan´stwowych na terenie Niemiec — w Kro´lewcu, Szczecinie, Berlinie. Ła˛cznie wywieziono około 1000 m akt z okresu od XII w. do czaso´w wspo´łczesnych; wywieziono przede wszystkim generalia, akta o charakterze politycznym niezgodne z o´w-czesna polityka˛ pan´stwa pruskiego oraz specialia do tereno´w pozostałych w granicach pan´stwa niemieckiego. Dla wywiezionych z Gdan´ska materiało´w archiwalnych utworzone zostało w 1929 r. specjalne Archiwum Marchii Grani-cznej z siedziba˛ w Tajnym Archiwum w Berlinie-Dahlem. Wywoz˙ono do niego az˙ do 1938 r. z Archiwum w Gdan´sku materiały dotycza˛ce pan´stwa polskiego.

Po likwidacji Archiwum Marchii Granicznej archiwalia gdan´skie pozostały w Tajnym Archiwum w Berlinie-Dahlem. Duz˙a ich cze˛s´c´ uległa zniszczeniu podczas działan´ wojennych w 1945 r.; ocalałe materiały znajduja˛ sie˛ tam nadal.

Po zakon´czeniu działan´ wojennych i obje˛ciu okupacja˛ Pomorza Gdan´skiego w 1939 r. Niemcy przeje˛li akta wytworzone tu przez władze polskie. Cze˛s´c´

z nich, najwaz˙niejsze akta Komisarza Generalnego RP i Wysokiego Komisarza Ligi Narodo´w w Gdan´sku, wywiezione zostały do Ministerstwa Spraw Za-granicznych Rzeszy w Berlinie. Reszte˛ przeje˛ło AP w Gdan´sku, przemianowane z Archiwum Wolnego Miasta Gdan´ska (Das Staatsarchiv der Freien Stadt Danzig) na Archiwum Rzeszy w Gdan´sku (Reichsarchiv Danzig). Przeje˛ło ono

4M. Bär, Das Königliche Staatsarchiv zu Danzig, seine Bergründung, seine Einrichtungen und seine Bestände, Leipzig 1912.

5M. Bär, Die Behördenverfassung in Westpreussen seit Ordenszeit, Danzig 1912.

6 Traktat wersalski przekazał wszelka˛ własnos´c´, w tym Archiwum Pan´stwowe na obszarze Wolnego Miasta Gdan´ska, pan´stwom zwycie˛skiej koalicji, kto´ra miała decydowac´ o jej dalszych losach. Polska domagała sie˛ podziału zasobu archiwum, lecz archiwis´ci niemieccy do tego nie dopus´cili. Polska odzyskała jedynie depozyty akt miast złoz˙one w AP w Gdan´sku.

takz˙e akta polskich organizacji, stowarzyszen´, urze˛do´w i instytucji, kto´re działały na terenie Wolnego Miasta. Zespoły akt ze szczebla wojewo´dzkiego, jak Urza˛d Wojewo´dzki Pomorski, przeje˛te zostały do filii AP w Gdan´sku — AP w Bydgoszczy. Cze˛s´c´ zasobu wywieziona w latach 1919–1939 wro´ciła wo´wczas do Gdan´ska.

Od drugiej połowy 1944 r., gdy kle˛ska Niemiec w II wojnie s´wiatowej stała sie˛ nieuchronna, rozpocze˛ła sie˛ ewakuacja na Zacho´d instytucji partyjnych i hitlerowskich urze˛do´w działaja˛cych na terenie Pomorza Gdan´skiego. Znanymi miejscami ewakuacji były Schwerin, Sternberg, Wismar, Lubeka, Güstrow.

Urze˛dy ewakuowały sie˛ z cze˛s´cia˛ zasobu archiwalnego: nie ustalono z jaka˛, a jaka pozostała na miejscu. Losy wielu grup dokumentacji nie sa˛ znane. Cze˛s´c´

materiało´w została celowo zniszczona, w wyniku rozkazo´w komend wojs-kowych i policyjnych, cze˛s´c´ uległa zagładzie w wyniku działan´ wojennych, a takz˙e bezpos´rednio po wojnie w ro´z˙nych okolicznos´ciach. Archiwum Pan´st-wowe w pierwszym etapie rozs´rodkowywało swo´j zaso´b do bardziej bezpiecz-nych miejsc: zamku w Malborku, maja˛tko´w ziemskich na Pomorzu Zachodnim, w samym Gdan´sku do ratuszy Gło´wnego Miasta oraz Starego Miasta i schronu przeciwlotniczego przy ul. Korzennej. Pod koniec 1944 i w pocza˛tkach 1945 r.

zacze˛to przewozic´ archiwalia z wymienionych miejsc do Goslaru, Grasleben, Marburga i innych miejscowos´ci w Niemczech. Na teren Niemiec wywiezione zostały takz˙e zgromadzone w Urze˛dzie Genealogicznym w latach czterdziestych ksie˛gi metrykalne parafii z terenu Pomorza⁷.

Magazyn Archiwum Pan´stwowego, ratusz Gło´wnego Miasta i schron przy ul.

Korzennej w Gdan´sku oraz znajduja˛ce sie˛ w nich archiwalia spłone˛ły w toku działan´ wojennych. Nie ustalono dokładnie, jakie znajdowały sie˛ w nich akta.

Z zasobu archiwum ocalała jedynie wie˛kszos´c´ materiało´w wyewakuowanych poza miasto Gdan´sk i niewielka grupa akt pozostawionych w piwnicach skrzydła administracyjnego gmachu archiwum.

Juz˙ w kwietniu 1945 r. budynkiem archiwum i wydobyciem akt, zasypanych gruzami w piwnicach, zaje˛li sie˛ bibliotekarze, przybyli dla zabezpieczenia zbioro´w w sa˛siednim budynku Biblioteki Miejskiej, dzisiaj Biblioteki Gdan´skiej PAN. Dr Marcin Dragan, pełnomocnik Rzeczypospolitej w Komisariacie Rza˛du RP w Gdan´sku do spraw kontakto´w z Archiwum Pan´stwowym w Wolnym Mies´cie Gdan´sku, zorganizował systematyczny nadzo´r nad ocalałymi aktami i fragmentem budynku archiwum. Z dniem 16 XII 1945 r. dr Dragan uzyskał nominacje˛ na kierownika AP w Gdan´sku⁸.

Priorytetowymi zadaniami powołanego polskiego AP w Gdan´sku były:

7Cz. Biernat, Archiwum Pan´stwowe w Gdan´sku. Przewodnik po zasobie do 1945 r., Warszawa--Ło´dz´ 1992; AP Gdan´sk, zespo´ł Archiwum Pan´stwowe w Gdan´sku, sygn. 1414 — akta dotycza˛ce rewindykacji, sprawozdania z działalnos´ci archiwum.

8,,Dziennik Urze˛dowy Ministerstwa Os´wiaty’’, 1946, nr 12, poz. 389 — powołanie archiwum;

ibid. nominacja M. Dragana, 1946, nr 2/1946, poz. 66.

odbudowa spalonego gmachu, odbudowa historycznego zasobu, kto´ry był zgromadzony w AP w Gdan´sku do 1945 r., zabezpieczenie i zgromadzenie akt pozostałych w archiwach zakładowych i registraturach opuszczonych poniemie-ckich urze˛do´w. Zbierano ro´wniez˙ skrze˛tnie wszelkie informacje o miejscach, do kto´rych wywoz˙one były akta z archiwum oraz registratur hitlerowskich urze˛do´w i innych instytucji, przeszukiwano teren wojewo´dztwa gdan´skiego, wspo´ł-pracowano takz˙e z władzami sa˛siednich wojewo´dztw w celu odszukania roz-proszonych archiwalio´w.

W kon´cu 1947 r. archiwum uporało sie˛ z gło´wnymi zadaniami. Nasta˛piło oficjalne otwarcie placo´wki dla badan´ naukowych w wyremontowanym budyn-ku administracyjnym⁹. Napływaja˛ce archiwalia w latach 1945–1950 magazyno-wano w sa˛siednich budynkach Biblioteki Miejskiej oraz Pan´stwowego Gimnaz-jum i Liceum Ogo´lnokształca˛cego. Spalone magazyny archiwum, dzie˛ki pomo-cy finansowej Pełnomocnika Rza˛du do Spraw Odbudowy Wybrzez˙a, Eugeniu-sza Kwiatkowskiego, zostały odbudowane w 1950 r. Stworzyło to dobre warunki przechowywania wszystkim uratowanym archiwaliom i perspektywe˛ rozwoju przyszłej działalnos´ci.

W 1945 r. polscy archiwis´ci zabezpieczyli i przeje˛li zaso´b archiwum gromadzony w Niemieckim Archiwum Pan´stwowym w Gdan´sku do kon´ca II wojny s´wiatowej; akta odnaleziono w jego piwnicach. W 1946 r. zwieziono archiwalia odnalezione na Pomorzu Zachodnim, gło´wnie w Polanowie, Kre˛gu i Warcinie, nadto w Zamku Malborskim i Zaskoczynie. W 1947 r. uzyskano z rewindykacji z brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec 10 wagono´w ar-chiwalio´w z dawnego zasobu Archiwum w Gdan´sku oraz całe Archiwum Miejskie Elbla˛ga, kto´re wywiezione było do Goslaru, Grasleben i Marburga.

Archiwalia gdan´skie rewindykowane były ro´wniez˙ do innych polskich ar-chiwo´w, np. w Bydgoszczy, Archiwum Gło´wnego Akt Dawnych w Warszawie i dopiero droga˛ pos´rednia˛ trafiły do Archiwum w Gdan´sku. W latach 1957–1958 wpłyne˛ły z rewindykacji z ZSRR materiały archiwum gdan´skiego przeje˛te na Pomorzu Zachodnim w 1945 r.

Wymienione grupy akt stanowiły zasadniczy zra˛b dokumentacji odzyskanej z zasobu przedwojennego archiwum gdan´skiego. Po´z´niejsze nabytki uzyskane do biez˙a˛cego roku obejmowały pojedyncze jednostki archiwalne¹⁰.

W 1963 i 1965 r. wpłyne˛ła ostatnia, niewielka partia akt z rewindykacji z NRD i ZSRR. Obejmowała szcza˛tki archiwalio´w 63 instytucji poniemieckich oraz polskich z okresu mie˛dzywojennego, kto´re ewakuowane były na Zacho´d

917 X 1947, ,,Archeion’’, t. 17, 1948, s. 236–238.

10Cz. Biernat, Archiwum Pan´stwowe w Gdan´sku…, op. cit.; A. Przywuska, H. Polak, Zaso´b Archiwum Pan´stwowego w Gdan´sku i jego wykorzystanie do badan´ naukowych nad historia˛Gdan´ska i Pomorza, ,,Rocznik Gdan´ski’’, t. 50, z. 20, s. 86; ostatnio zakupiono cztery listy bpa Hozjusza pochodza˛ce z zasobu przedwojennego archiwum.

bezpos´rednio z registratur urze˛do´w władz okre˛gu, rejencji w Gdan´sku i Kwidzy-nie, kos´cioło´w, Wyz˙szej Szkoły Technicznej w Gdan´sku i innych.

Drugim kierunkiem działania archiwum w zakresie zabezpieczenia i groma-dzenia zasobu było przejmowanie ocalałych po wojnie akt pozostałych w opusz-czonych poniemieckich urze˛dach i instytucjach. W tym zakresie jeszcze w 1945 r. przeje˛to akta kos´cioło´w ewangelickich w Gdan´sku, Konsystorza Ewangelic-kiego, Rady Portu i Dro´g Wodnych, Namiestnika Rzeszy Okre˛gu Gdan´sk Prusy Zachodnie, szko´ł wyz˙szych, NSDAP. Stanowiły one szcza˛tki registratur wymie-nionych instytucji, nie odzwierciedlaja˛cych ich działalnos´ci. Z tego z´ro´dła archiwum przejmowało materiały jeszcze przez okres kilku lat¹¹.

W rezultacie prowadzonej od 1945 r. działalnos´ci rewindykacyjnej polskich władz pan´stwowych oraz staran´ AP w Gdan´sku, polegaja˛cych na odnalezieniu i przeje˛ciu dokumentacji z zasobu archiwum gdan´skiego, rozs´rodkowanej na obszarze Polski poza Gdan´skiem, oraz przeje˛ciu z poniemieckich urze˛do´w i instytucji pozostawionych w nich akt, zgromadzono zaso´b o wielkim znaczeniu dla badan´ naukowych, obejmuja˛cy okres od XII w. do 1945 r.

Zaso´b polskich archiwo´w pan´stwowych od 1945 r. kształtowany jest s´cis´le według zasady pertynencji przy skrupulatnym przestrzeganiu zasady przynalez˙-nos´ci zespołowej. Dlatego w Gdan´sku z przedwojennego zasobu archiwum pozostały zespoły o zasie˛gu przekraczaja˛cym granice wojewo´dztwa gdan´skiego, o ile siedziby ich two´rco´w znajdowały sie˛ na jego terenie, oraz zespoły archiwalne (podobnie spus´cizny, kolekcje i zbiory) wytworzone w urze˛dach i instytucjach o charakterze lokalnym, kto´rych włas´ciwos´c´ terytorialna mies´ciła sie˛ w granicach wojewo´dztwa. Pozostałe zespoły archiwalne przekazane zostały do włas´ciwych archiwo´w pan´stwowych: w Bydgoszczy, Olsztynie, Toruniu, Szczecinie. Wyja˛tek od tej reguły stanowia˛ zespoły archiwalne wsi z Pomorza, kto´re znalazły sie˛ na terenie wojewo´dztw gdan´skiego, elbla˛skiego, koszalin´s-kiego, słupskoszalin´s-kiego, bydgoskiego i torun´skiego. Poła˛czono je w jeden zespo´ł w przedwojennym archiwum gdan´skim. Mimo rozdzielenia akt na włas´ciwe zespoły nadal pozostaja˛ w AP w Gdan´sku jako historycznie uformowana jednos´c´. Podkres´la ja˛ wspo´łoprawny inwentarz archiwalny.

Duz˙a partia akt znalazła sie˛ — po rozbiorze archiwum gdan´skiego w latach trzydziestych — w zasobie Tajnego Archiwum w Berlinie-Dahlem, obecnie Geheimes Staatsarchiv Preussisches Kulturbesitz. Przechowywane sa˛ tam nadal m. in. fragmenty zespoło´w Kamery Wojennej i Domen w Kwidzynie (XVIII-XIX w.), Rejencji w Kwidzynie i Gdan´sku (mapy i akta z XIX i XX w.), archiwum krzyz˙ackiego (XIV-XVI w.), Starosty Krajowego Prowincji Prusy Zachodnie w Gdan´sku (1878–1919), landratur w Gdan´sku, Kartuzach, Kos´-cierzynie, Starogardzie Gdan´skim, Wejherowie (1813–1919), Prezydium Policji w Gdan´sku (1849–1945) oraz pomoce ewidencyjne przedwojennego zasobu

11Ksie˛ga akcesji Archiwum Pan´stwowego w Gdan´sku.

archiwum gdan´skiego. W Archiwum Federalnym w Koblencji przechowywane sa˛ szcza˛tki akt zespoło´w: Namiestnika Okre˛gu Rzeszy Gdan´sk-Prusy Zachodnie (1940–1944), Urze˛du Powierniczego Gdan´sk Prusy Zachodnie, przedsie˛biorstw komunalnych, banko´w i innych (1939–1944) oraz registratury Gdan´skiego Archiwum Pan´stwowego (1902–1945). W Archiwum MSZ w Bonn znajduje sie˛

zespo´ł Niemieckiego Konsulatu Generalnego w Gdan´sku (1921–1939). Central-ne Archiwum Biskupie w Ratyzbonie przechowuje fragmenty wywiezionych akt kos´cioło´w katolickich z Gdan´ska i wojewo´dztwa z lat 1608–1944, a Centralne Archiwum Ewangelickie w Berlinie podobne akta kos´cioła ewangelickiego z lat 1614–1944. W Specjalnym Archiwum w Moskwie (Osobyj Archiw) przechowy-wane sa˛ fragmenty zespoło´w archiwalnych Urze˛du Melioracyjnego w Kwidzy-nie i registratury AP w Gdan´sku, nadto akta osobowe prezydenta Senatu Gdan´skiego H. Rauschninga¹².

Archiwalia z zasobu gdan´skiego archiwum, przeje˛te po 1945 r. zgodnie z zasada˛ pertynencji przez inne polskie archiwa, a takz˙e zachowane w archiwach zagranicznych zwie˛kszaja˛ obje˛tos´c´ zasobu ocalonego z kataklizmu II wojny s´wiatowej.

AP w Gdan´sku posiada obecnie około 2000 m. b. akt z zasobu przedwojen-nego archiwum, co stanowi około 50% tego zasobu. Nie udało sie˛ ustalic´ ilos´ci archiwalio´w znajduja˛cych sie˛ w innych archiwach polskich i zagranicznych, jak tez˙ ilos´ci zniszczonej dokumentacji (prof. Czesław Biernat przyjmuje, z˙e stanowi ona około 30%).

Najdotkliwsza˛ strate˛ stanowi brak w zasobie AP w Gdan´sku dokumento´w i akt ksia˛z˙a˛t pomorskich, Zakono´w Krzyz˙ackiego i Joannito´w, kro´lo´w polskich oraz ich przedstawicieli. Znajdowały sie˛ one w zasobie przedwojennego ar-chiwum, zostały z niego wywiezione, cze˛s´c´ bezpowrotnie zagine˛ła, a ocalałe nie zostały Polsce zwro´cone.

Baza z´ro´dłowa zgromadzona w pierwszym pie˛cioleciu działalnos´ci archi-wum została prowizorycznie uporza˛dkowana i udoste˛pniona zgodnie z oczeki-waniem społecznym do badan´ naukowych. Zadanie było utrudnione, bowiem do odzyskanych archiwalio´w nie otrzymało archiwum pomocy ewidencyjnych.

12Archiv in Ostpreussen vor und nach dem II Weltkrieg unter Einschluss des Memellands und Soldaugebietes, bearb. von R. Teübruch, Bonn 1990; H. Braning, R. Bliss, Übersicht über die Bestände des Geheimen Staatsarchiv Berlin Dahlem, Berlin 1966; Übersicht über die Bestände des Deutschen Zentralarchiv Potsdam, Berlin 1957; Das Bundesarchiv und seine Bestände, t. 3, Boppard a/R. 1977; A. Diestelkamp, Die Lage der deutschen Ostarchive, ,,Der Archivar’’, t. 3, s. 81–83; Cz.

Biernat, Archiwum Pan´stwowe w Gdan´sku…, op. cit.; H. Hopf, Archivalien zur Geschichte Westpreussens im Bundesarchiv. Beitragen zur Geschichte Westpreussens, t. 3, 1970; J. Kap, Quellennachweis für Ostdeutsche Kirchenbücher, München 1962; Schematyzm diecezji gdan´skiej, Gdan´sk 1986 (tu spis ksia˛g metrykalnych parafii diecezji przechowywanych w Centralnym Archiwum Biskupim w Ratyzbonie); C. Stache, Verzeichniss der Kirchenbücher im Evangelischen Zentralarchiv in Berlin, Berlin 1987; W. Bliss, Die Plankammer Marienwerder im Geheimen Staatsarchiv Berlin, ,,Beiträge zur Geschichte Westpreussen’’, t. 5, 1976.

Waz˙nym osia˛gnie˛ciem archiwum, poza zgromadzeniem zasobu, była odbudowa spalonego gmachu. Po 1950 r. do archiwum zacze˛ły systematycznie napływac´

archiwalia polskich jednostek organizacyjnych. Archiwum rozpocze˛ło ro´wniez˙

archiwalia polskich jednostek organizacyjnych. Archiwum rozpocze˛ło ro´wniez˙