Krystyna Lutyńska
BIEDA W RODZINIE. PSYCHOLOGICZNY, SPOŁECZNY I KULTUROWY KONTEKST WYWIADÓW Z PRZEDSTAWICIELAMI
TRZECH POKOLEŃ
Rozdział ten składa się z czterech części. W pierwszej przed stawię ogólne tezy i założenia jako wstęp do opartych n a m ateria łach empirycznych rozważań zawartych w częściach następnych. Omówię też metodę wywiadów swobodnych, porównując j ą z m e todą wywiadów kwestionariuszowych, ze szczególnym uwzględ nieniem problemu interakcji. Trzeba zaznaczyć, że przedstawione założenia i tezy teoretyczne oparte s ą przede wszystkim n a wnioskach wypływających z badań metodologicznych z 1997 r. (Lutyńska 1998) i z b ad ań nad biedą w rodzinie z 1998 r. (Tarkowska 1996); odnoszą się zatem głównie do sytuacji kon kretnych b ad ań prowadzonych w Polsce. Je d n a k część wniosków i interpretacji m a charakter ogólny.
W części drugiej opiszę i ocenię uzyskane m ateriały empiryczne orąz pokażę, w jak i sposób były prowadzone wywiady swobodne w badaniach dotyczących biedy w rodzinie - to je s t ja k je „aranżowano”, jakie trudności mieli ankieterzy, ja k byli iden tyfikowani przez respondentów i w jakich „rolach” występowały badane osoby. W części trzeciej będzie mowa o zachowaniach i emocjonalnych przeżyciach badanych rodzin żyjących w „kul turze ubóstw a”, ze szczególnym uwzględnieniem problem u prze milczeń i „kłamstwa obronnego”; zajmę się również problemem osób trzecich w tego typu wywiadach. Wreszcie w części czwartej będę się starała wykazać, ja k bardzo uw arunkow ane kulturowo były reakcje ankieterów n a w arunki i styl życia badanych osób i ich rodzin.
O g óln e t e z y i z a ło ż e n ia . In te ra k cja w w y w ia d zie sw o b o d n y m i k w e stio n a r iu szo w y m
Główną m etodą stosow aną w badaniach n a tem at biedy w ro dzinie był wywiad swobodny. Należy on do technik związanych z badaniam i jakościowymi. Bardzo ogólnie można go scharak teryzować następująco: interrogacja bezpośrednia, b rak kwes tionariusza ze standaryzowanymi pytaniami, dobór badanych celowy, forma rozmowy, prowadzony je s t w celu ustalenia typo logii i zjawisk, które m ożna badać „jakościowo”, a nie za pomocą analiz statystycznych. J e s t szczególnie przydatny w badaniach monograficznych określonych grup i zagadnień, w małych b ad a niach o charakterze eksploracyjnym; może także służyć do opra cowania narzędzia o silniejszym stopniu standaryzacji i pomagać w interpretacji danych uzyskanych w wywiadach kw estionariu
szowych.
Ilona Przybyłowska (1978) wymienia pięć rodzajów wywiadów socjologicznych wyróżnionych ze względu n a stopień standaryza cji. S ą to:
- wywiad swobodny mało ukierunkowany, - wywiad swobodny ukierunkowany,
- wywiad swobodny ze standaryzow aną listą poszukiwanych informacji,
- wywiad kwestionariuszowy o mniej szym stopniu standary zacji,
- wywiad kwestionariuszowy o większym stopniu standary zacji.
Wywiad zastosowany w badaniach n ad biedą w rodzinie je st wywiadem swobodnym ukierunkowanym . Ma on następujące cechy (por. Przybyłowska 1978):
- pytania badacza dotyczą zagadnień szczegółowych - s ą to dyspozycje do wywiadu, nie m uszą być rozstrzygnięte w przypad ku każdej jednostki badania;
- nie m a listy przygotowanych pytań - mogą być wzory pytań; - pytań je s t dużo - s ą szczegółowe, przede wszystkim otwarte, zindywidualizowane ze względu n a osobę badanego;
- sposób zapisu je s t rejestrujący, może być nagrywany; - zachowania badających s ą silnie zindywidualizowane, do stosowane do badanego.
Interesujące mogą być pewne szersze i bardziej pogłębione porównania między wywiadem swobodnym ukierunkowanym (który stosowano w omawianych badaniach) a wywiadem kwes tionariuszowym o większym stopniu standaryzacji (który stosuje się n a przykład w badaniach opinii publicznej). I jeden, i drugi traktuję jako interakcję między badającym i badanym w okreś lonych w arunkach psychologicznych, kulturowych, społecznych i historycznych, to je st w określonym czasie (Lutyńska 1993).
Można wymienić następujące różnice między wywiadem kwes tionariuszowym o większym stopniu standaryzacji (symbol K) a wywiadem swobodnym ukierunkowanym (symbol S):
D o b ó r r e s p o n d e n t ó w l u b b a d a n y c h : К - Losowy, kwotowy itp.
S - Celowy (dobór badanych według określonych kryteriów).
P y t a n i a :
К - Najczęściej zamknięte, częściowo z bardzo dużą ilością alternatyw do wyboru, wydrukowane w kw estionariuszu do wy wiadu ; powinna też być szczegółowa instrukcja, ja k należy zada wać poszczególne pytania.
S - Otwarte, b rak kwestionariusza, badający m ają tylko dys pozycje i ogólny wykaz pytań badacza.
F o r m a z a d a w a n i a p y t a ń i z a p i s y w a n i a o d p o w i e d z i :
К - Ankieter odczytuje pytania z kw estionariusza (robi to wrażenie „odpytywania” respondenta), zapisuje lub zaznacza odpowiedzi, ewentualnie od razu koduje.
S - Forma rozmowy, badający m a pytania w pamięci, od powiedzi s ą nagrywane n a taśm ę magnetofonową, z której n astę p nie trzeba je spisać, ewentualnie badający zapisuje lub steno grafuje wypowiedzi badanego.
T e m a t y k a w y w i a d u :
К - W badaniach opinii (np. w badaniach CBOS-u) tem atyka wywiadu może być bardzo różna, wielostronna, rozproszona, ankieter „przeskakuje” z tem atu n a tem at. R espondent nie może skupić się n a jednej sprawie, ponieważ w następnym pytaniu pyta się go o zupełnie coś innego. Zmusza to ankietowanego do koncentracji uwagi, do dużego wysiłku umysłowego, czasem wywołuje uczucie zażenowania, jeśli respondent nie wie nic lub mało wie o danym problemie.
S - Tematyka n a ogół je st jednolita - bardzo często związana z życiorysem badanego lub jego fragmentem. Badany może się skupić, pogłębiać i rozwijać dany tem at prawie w dowolny sposób, nie je s t krępowany pytaniam i zamkniętymi, koniecznością roz patryw ania nieznanych m u alternatyw itp.
D ł u g o ś ć w y w i a d u i i n t e r a k c j i :
К - Wywiad stosunkowo krótki (optymalnie powinien trwać od 30 do 45 m inut, choć najczęściej trwa dłużej, n a ogół jednak nie przekracza 2 godzin). Zatem: interakcja między ankieterem a re spondentem je s t stosunkowo krótka, można naw et mówić o jej „przelotności”, ankieter może tylko pobieżnie, wyrywkowo obser wować respondenta i jego otoczenie, najczęściej w ogóle nie m a n a to czasu i nie m a takiego obowiązku.
S - Wywiad długi, nieraz wielogodzinny, czasami naw et parę spotkań w tym samym domu z różnymi przedstawicielami danej rodziny, możliwy także nocleg u badanych osób, a więc - długa interakcja, możliwość poznania i obserwacji przez badającego nie tylko badanego, ale i jego rodziny, sąsiadów, mieszkania, w arun ków życia, całego otoczenia. Zachodzi podobieństwo do sytuacji w wywiadzie etnograficznym, etnologicznym lub środowiskowym. Istnieją dobre w arunki do poznania się obu partnerów interakcji i wzajemnego oddziaływania ze wszystkimi związanymi z tym konsekwencjami (Zawistowicz-Adamska 1948; Wyka 1993).
S t y l , s p o s ó b p r o w a d z e n i a w y w i a d u . W y m a g a n i a s t a w i a n e a n k i e t e r o m i b a d a j ą c y m :
К - Badacz wymaga od ankieterów prowadzenia wywiadów (to je st zadaw ania pytań i zapisywania odpowiedzi) w sposób ujed
nolicony, standardow y - takie też wzory przedstaw ia się w pod ręcznikach dla ankieterów. Obecnie, ja k wynika z b ad ań metodo logicznych prowadzonych w latach 90. (Lutyńska 1998), ankieter podczas pracy w terenie dąży do tego, aby odpowiedzi responden tów były krótkie, rzeczowe, konkretne. J a k wynika ze wspo m nianych badań, ankieterzy preferują dziś wywiady prowadzone w stylu twardym i w sposób oficjalny. Nie dążą też do kontaktów i rozmów n a tem aty osobiste.
S - Badacz wymaga od badającego zindywidualizowanych sposobów prowadzenia wywiadów - nie może być w tym zakresie podręczników czy szczegółowych instrukcji; sposoby te w dużym stopniu zależą od osobowości poszczególnych badających. Teore