W lipcu 1918 r. na terenie Poznania powołany został CKO. Ścisłe współpracował on z KNP kierowanym przez Romana Dmowskiego170. Jego zadaniem było kierowanie polską działalnością polityczno - konspiracyjną na terenie byłego zaboru pruskiego. Z inicjatywy CKO utworzono lokalne komitety171, w których szczególną rolę odgrywał PKO172. Podstawowym celem jego oraz CKO było przejmowanie na drodze pokojowej administracji pruskiej na terenie zaboru173.
W dniu 14 listopada 1918 r. posłowie polscy zasiadający w Reichstagu wydali odezwę, której to celem miała być budowania polskich rad ludowych, na których czele miała stanąć NRL174. Posłowie ci dołączyli 10 listopada do PKO. Łącznie ilość osób zasiadających w tym komitecie wynosiła 56 osób. 12 listopada 1918 r. na wniosek członka Antoniego Chłapowskiego zmieniono nazwę na Radę Ludową. Jak zaznacza Z. Dworecki,
167W. Molik, Polityka władz pruskich wobec polskiej inteligencji w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1848-1914 [w:] Przegląd Zachodni nr 4/1980, Poznań 1980, s. 106.
168Z. Dworecki zwraca uwagę na braki kadrowe nie tylko w sądownictwie czy administracji, ale także wśród lekarzy, wojskowych, nauczycieli, inżynierów. Z. Dworecki, Inteligencja Polska w życiu politycznym miasta w latach drugiej Rzeczypospolitej [w:] KMP nr 2/1998, Poznań 1998, s. 92
169T. Zajączkowski, Szkic…,. s. 4.
170T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski wyd. 4 rozszerzone i zmienione, Warszawa 2011, s. 302, T. Maciejewski, Historia administracji wyd. 2, Gdańsk 2006, s. 263.
171A. Gulczyński, Ministerstwo…, s. 13.
172Skład Poznańskiego Komitetu Obywatelskiego: Stefan Andrzejewski, Stanisław Chmielewski, Jarogniew Drwęski, Walenty Dymek, Paweł Gantkowski, Marian Głowacki, Witold Hedinger, Mieczysław Korzeniowski, Kazimierz Krajna, Teodor Krause, Bolesław Krysiewicz, Stanisław Krzyżankiewicz, Roman Leitgeber, Kazimierz Maliński, Bolesław Marchlewski, Czesław Meissner, Władysław Mieczkowski, Telesfor Otmianowski, Tadeusz Powidzki, Stanisław Robiński, Celestyn Rydlewski, Karol Rzepecki, Włodzimierz Seydlitz, Bolesław Szulczewski i Józef Tucholski. Z. Dworecki, Rada Ludowa na miasto Poznań 1918 -1919.
Część pierwsza. [w:] KMP nr 4/1980, Poznań 1980, s. 26.
173Z. Dworecki, Poznaniacy w Radzie Ludowej na Miasto Poznań i w Naczelnej Radzie Ludowej oraz ich polityczne kariery [w:] KMP nr 4/1998, Poznań 1998, s. 42.
174B. Cybulski [w:] 100 l. Niepodległej pod zbiorową redakcją G. Straucholda, Wrocław 2018, s. 36.
50
Było to zręcznym posunięciem taktycznym; w ten sposób stworzono pozory, że polscy przywódcy polityczni idą zgodnie z duchem czasu175.
Na czele Rady Ludowej stanął Czesław Meissner. W jej ramach została utworzona Tymczasowa NRL, a z kolei w jej ramach utworzono trzyosobowy Komisariat, w którego skład weszli: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty oraz Adam Poszwiński176. Powołanie takiej liczby komisarzy tłumaczono potrzebą ,,szybkości decyzji i sprężystością pracy”177. Głównym wymaganiem postawionym przed członkami była gotowość poświecenia całego swojego czasu na rzecz pracy organizacyjnej.
Pod koniec 1918 roku na terenie byłego zaboru pruskiego rozpoczął się proces tworzenia rad ludowych178.
14 listopada 1918 r. Tymczasowy KNRL ogłosił swój program polityczny. Wzywał on do mieszkańców do zachowania spokoju i cierpliwego wyczekiwania decyzji kongresu pokojowego179.
Po obradach Polskiego Sejmu Dzielnicowego KNRL uznał KNP, jako reprezentacje zagraniczną byłej dzielnicy pruskiej. W opinii M. Mogiłki nie uznano zwierzchności warszawskiej ze względu na możliwość ewentualnych represji ze strony władz berlińskich180.
Ostatnie spotkanie z przedstawicielami niemieckimi odbyło się 15 grudnia 1918 r. Rząd pruski reprezentowany był przez prezesa ministrów rządu pruskiego, Hirscha, KNRL przez ks. Adamskiego, Korfantego i Trąmpczyńskiego.
Z wybuchem Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 sytuacja prawna KNRL nie ulegała zmianie. Do końca 1918 r. nie przejął on formalnie władzy zwierzchniej na terenie Wielkopolski. Niekiedy w literaturze spotyka się pogląd, że już 27 grudnia 1918 r. KNRL/NRL przejęła władzę w Wielkopolsce181. Jest to pogląd nieprawdziwy. Przejęcie władzy w Wielkopolsce to był proces, w którym KNRL odegrał istotną rolę182.
175Z. Dworecki, Poznaniacy…, s. 43.
176Z. Dworecki, Fakty i wydarzenia z walk o niepodległość w latach 1918- 1919 w Poznaniu. Część pierwsza [w:] KMP nr 4/1978, Poznań 1978.
177Z. Dworecki, Poznaniacy… s. 43.
178Warto podkreślić, że rady ludowe były tworzone nie tylko na terenie miast gdzie większość ludności stanowili Polacy. Przykładowo w dniu 1 grudnia 1918 r. powstała polska rada ludowa w Szczecinie, gdzie ludność polska stanowiła 1% mieszkańców. A. Szuman, Na usługach powstania wielkopolskiego 1919; część II w Szczecinie 1919, Poznań 1935, s. 49-50.
179M. Mogiłka, Polityka Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej wobec Niemiec w czasie powstania wielkopolskiego [w:] Res Politicae. Prace naukowe Akademii imienia Jana Długosza w Częstochowie t. IV, Częstochowa 2011, s. 95.
180Ibidem, s. 97.
181D. Matelski, Polacy w Niemczech między wojnami (1919-1939) [w:] Przegląd Nauk Historycznych r. III nr 2/2003, Łódź 2003, s. 73.
182A. Warzocha uznaje KNRL i MbDP, jako organy upoważnione do wdrożenia przepisów, które miały na celu dostosowanie władzy samorządowej do nowej sytuacji zaraz po zakończeniu I Wojny Światowej. A. Warzocha,
51
W pracy Z. Wieliczki Wielkopolska a Prusy w dobie powstania 1918/19 uznaje on okres od 1 do 8 stycznia 1919 r., jako moment przejmowania władzy w Wielkopolsce przez KNRL. Oficjalnie stało się to dopiero na zebraniu plenarnym, które odbyło się 3 stycznia 1919 r. Utworzono wtedy skład KNRL, w który wchodzili ks. Stanisław Adamski, Adam Poszwiński, Wojciech Korfanty, dr Władysław Seyda, poseł Stefan Łaszewski, prezes Józef Rymer183.
Jednak przejęcie władzy nie było konsultowane z władzami niemieckimi. Starano się powołać na najważniejsze stanowiska Polaków. Na początku stycznia 1919 roku stanowisko Nadprezydenta Prowincji objął Wojciech Trąmpczyński184. Wobec tej sytuacji 7 stycznia 1919 r. niemieckie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało telegram C. 22 dotyczący tej decyzji. Stwierdzono w nim, że - co prawda - rząd pruski ani nie upoważnił, ani nie wyznaczył Trąmpczyńskiego na wskazany urząd, ale jednocześnie dawał wybór urzędnikom niemieckim. Jeżeli chcieli odejść, mogli to zrobić, choć gdyby z jakichkolwiek przyczyn nie chcieli lub nie mogli, nie przewidywano dla nich żadnych sankcji185. Ten telegram nie sankcjonował, więc przejęcia władzy przez KNRL, lecz umożliwił procedurę zmiany władzy.
W wyniku rozrastającego obszaru objętego powstaniem 8 stycznia 1919 r. KNRL podjął decyzję o przejęciu władzy administracyjnej na terytorium walk186. Został o tym poinformowany rząd niemiecki, telegramem z 8 stycznia 1919 r187.
Struktura KNRL dzieliła się na wydziały, sekcje i decernaty. Wyodrębniono 4 wydziały:
Wydział Gospodarstwa Krajowego (przydzielony komisarzowi ks. Adamskiemu; szef wydziału: dr. Trzciński). Wydział dzielił się na sekcję finansową z decerantami: bankowym, skarbu i izby rozrachunkowej, sekcję aprowizacyjną z decerantem aprowizacyjnym, sekcję komunikacyjną z decerantami kolejowym, pocztowym i żeglugi oraz sekcję handlu i przemysłu z decerantami górnictwa, rzemiosła, przemysłu i handlu
Wydział Organizacji i Propagandy (przydzielony komisarzowi Poszwińskiemu; szef wydziału: ks. kan. Prądzyński). Wydział dzielił się na sekcję organizacyjną z decerantami:
organizacyjnym, prasy, i reemigracji, sekcję oświaty z decernatami szkoły i zdrowia
Samorząd terytorialny II RP - w drodze ku własnemu państwu [w:] Res Politicae 2012 wydanie specjalne, Częstochowa 2012, s. 351.
183Z. Wieliczka, Wielkopolska…, s. 75
184A. Tarnowska, Wpływ prawa pruskiego i niemieckiego na kształt samorządu terytorialnego na ziemiach zachodnich w latach 1919 – 1939 [w:] CPH, t. 55, z. 2, Poznań 2003, s. 32-33.
185Telegram C. 22 [w:] Wielkopolska…, s. 75-76.
186Z. Dworecki, Polskie Rady Ludowe w Wielkopolsce 1918-1920, Poznań 1962, s. 88.
187Telegram z 8 stycznia 1919 r.[w:] Wielkopolska…, s. 79.
52
publicznego, sekcję rolnictwo z decerantem rolnictwa i leśnictwa, sekcję pracy z decerantami pracy i ubezpieczenia.
Wydział Polityki i Wojska (przydzielony komisarzowi Korfantemu. Szef Wydziału vacat). Wydział dzielił się na sekcję polityczną z decerantami politycznymi i przygotowania do kongresu oraz sekcję bezpieczeństwa publicznego z decerantem bezpieczeństwa publicznego.
Wydział Administracji i Sądownictwa (przydzielony komisarzowi Seydzie. Szef mec.
Wyczyński). Wydział dzielił się na sekcję administracji z decernatem administracji oraz sekcję sądownictwa z decerantem sądownictwa188.
Dodatkowo wyodrębniono dwa podkomisariaty: w Gdańsku (obejmował on Prusy Książęce, Prusy Królewskie, Pomorze, Mazowsze przydzielony komisarzowi Łaszewskiemu) oraz w Bytomiu (obejmował obszar Śląska; przydzielony adwokatowi Czapli)189. Podkomisariaty były organem wykonawczym KNRL w szczególności zajmująca się:
• Rozbudowaniem i uzupełnieniem organizacji
• Spolszczeniem szkół
• Reprezentowaniem Komisariatu wobec władz rządowych, pertraktowania z władzami, wprowadzenia kontrolerów polskich
• Ściganiem podatku narodowego190
• Udzielaniem informacji i wskazówek Radom Ludowym swego okręgu191. Działalność obu podkomisariatów została przerwana w wyniku działań władz niemieckich w maju 1919 roku192.
Jednocześnie TU NRL ukazało się obwieszczenie, w którym KNRL poinformował o swoich uprawnieniach. Organ ten sprawował on władzę zwierzchnią i kontrolę nad armią, policją oraz urzędnikami193. Oprócz tego powołana została przez KNRL Żandarmeria Krajowa194.
188Wydziały [w:] TU NRL nr 1 z 16 stycznia 1919 r., s. 3.
189Organizacja pracy Komisarjatu Naczelnej Rady Ludowej [w:] TU NRL z dnia 16 stycznia 1919 r., s. 3.
190Jak wspomina J. Grzegorzek, podatek narodowy miał charakter dobrowolny i była to jednorazowa danina narodowa. J. Grzegorzek, Pierwsze Powstanie Śląskie 1919 roku w zarysie, Katowice 1935, s. 21.
191Organizacja pracy Komisarjatu Naczelnej Rady Ludowej [w:] TU NRL z dnia 16 stycznia 1919 r., s. 3.
192A. Gulczyński, Kształtowanie i działania polskiej władzy państwowej w dobie powstania wielkopolskiego [w:]
Wielkopolanie ku Niepodległej - w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919, Poznań 2018, s. 64.
193R. Hausner określił, że na terenie województw zachodnich za rekrutację urzędników odpowiedzialne były ,,władze regionalne” czyli KNRL i MbDP. R. Hausner, Pierwsze dwudziestolecie administracji spraw wewnętrznych, Warszawa 1939, s. 131.
194A. Tarnowska, Z dziejów unifikacji administracji II Rzeczypospolitej. Rola przepisów pruskich, Toruń 2011, s. 12-13.
53
Wydział Administracji i Sądownictwa miał znajdować się w gmachu dawnej Komisji Kolonizacyjnej w Poznaniu przy ulicy Pawła I 10. Zdaniem T. Zajączkowskiego zadaniem tego wydziału była ,,przygotowawcza praca organizacyjna”, ale Zajączkowski uważa, że podział władzy, ogłoszony w TU NRL 16 stycznia 1919 r. wcale nie istniał, gdyż nie rozdzielono wydziału na sekcje. Nie zrobiono tego, ponieważ brakowało fachowej kadry.
Dodatkowym obowiązkiem wydziału było opracowanie i redagowanie wszelkich rozporządzeń wydanych przez KNRL195. Temu wydziałowi podlegały także kwestie dotyczące więziennictwa196 oraz tematyki odnoszącej się do administracji sądowej197.
Rozejm zawarty w Trewirze nie przyznał automatycznie ziem zdobytych przez wojsko powstańcze198. Ziemie te nadal były częścią państwa pruskiego, choć władzę na tym terenie sprawował KNRL. O przyłączeniu ziem zdobytych przez Wojsko Wielkopolskie do państwa polskiego miał zdecydować dopiero traktat pokojowy199.
Kolejna zmiana organizacyjna miała miejsce pod koniec kwietnia 1919 r., kiedy to wydział miał podzielić się na trzy decernaty: sądownictwa, administracji i ustawodawczy. 23 kwietnia 1919 r. w miejsce adwokata Wacława Wyczyńskiego, jako szefa wydziału IV został powołany adwokat Stefan Piechocki, który pełnił swój urząd do 28 czerwca 1919 r200. W opinii T. Zajączkowskiego dopiero od tego momentu można mówić o faktycznym oddzieleniu się sądownictwa od administracji, ale nie w ramach wydziału, a decernatów201.
28 czerwca 1919 r. KNRL wydał rozporządzenie w sprawie utworzenia Wydziału Sprawiedliwości dla b. zab. Pruskiego. Zgodnie z § 1 rozporządzenia, dotychczasowy Wydział Sądownictwa i Administracji dzielił się na Wydział Sądownictwa i Wydział Administracji. Od tego momentu Wydział Sądownictwa przyjął nazwę: Wydział Sprawiedliwości dla b. zaboru pruskiego. Jego kompetencje dotyczyły wszystkich spraw zarządu zwierzchniego nad wymiarem sprawiedliwości w byłym zaborze pruskim. Zgodnie z § 2 zd. 2 tego rozporządzenia przygotowywane były zmiany ustaw niemieckich z zakresu sądownictwa oraz więziennictwa, które miały obowiązywać przez okres przejściowy na terenie byłego zaboru pruskiego. Dodatkowo, ,,Wydział kontra-sygnuje w przekazanych mu
195T. Zajączkowski, Szkic…., s. 6.
196R. Maleszyk, Więziennictwo polskie na tle dziejów państwa w latach 1918-1956 [w:] Przegląd Więziennictwa Polskiego nr 62-63/2009, Warszawa 2009, s. 15.
197S. Gołąb, Zarys ustroju sądów powszechnych [w:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiątkowa 1918-1928, Kraków-Warszawa 1928, s.280.
198S. Sierpowski, Rozejm w Trewirze w 1919 r. [w:] Museion Poloniae Maioris. Rocznik Fundacji Muzeów Wielkopolskich t. IV, Poznań 2017, s. 123-126.
199A. Czubiński, Najnowsze dzieje Polski 1914 -1983, Warszawa 1987, s. 45.
200W. Zarzycki, Adwokaci i prawnicy Wielkopolski i Pomorza u progu niepodległości w latach 1918-1920 [w:] Palestra 11-12/1991, Warszawa 1991, s .26.
201T. Zajączkowski, Szkic…., s. 7.
54
dziedzinach wszelkie akty Komisarjatu, których załatwienia będzie na mocy ustawy należało do wyłącznej kompetencji Komisarjatu”. Na jego stał szef, odpowiedzialny za jego zorganizowanie i mianowany przez KNRL. Zastępcę oraz szefów poszczególnych sekcji mianował KNRL na wniosek szefa, natomiast innych urzędników wydziału mianował szef202.
KNRL sprawował władzę do 12 sierpnia 1919 r. Wtedy to w Dz. Pr. P .P. została opublikowana ustawa sierpniowa. Uprawnienia KNRL zostały przekazane Ministrowi byłej Dzielnicy Pruskiej, jednak nie nastąpiło to od razu. Dopiero 1 września 1919 r. Minister byłej Dzielnicy Pruskiej wydał pierwsze rozporządzenie, a dotyczyło ono obowiązkowego zgłaszania zapotrzebowania na urzędników i funkcjonariuszy państwowych203.
KNRL został rozwiązany rozporządzeniem Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z dnia 6 listopada 1919 r., jednak - jak podkreślono w rozporządzeniu - kompetencje KNRL minister przejął wraz z ogłoszeniem ustawy sierpniowej204.