W obrębie teorii komunikowania wyodrębnić można szereg definicji nawią-zujących do konkretnego obszaru dociekań naukowych związanych z procesem porozumiewania się czy szerzej – przekazywania treści, np. komunikowanie społeczne, komunikowanie masowe, komunikowanie interpersonalne, komuni-kowanie o zdrowiu czy komunikomuni-kowanie kliniczne. Komunikomuni-kowanie społeczne rozumiane jest w takim ujęciu jako najszersza kategoria pojęciowa, w obrębie której szczególny nacisk kładzie się na proces tworzenia, modyfikowania i przekazywania informacji pomiędzy osobami, grupami czy organizacjami społecznymi. Celem komunikowania jest przy tym „stałe i dynamiczne kształ-towanie, modyfikacja bądź zmiana wiedzy, postaw i zachowań, w kierunku zgodnym z wartościami i interesami oddziałujących na siebie podmiotów”73. Proces transmisji przekazów w obrębie dużych społeczności, próby wywierania wpływu na opinię publiczną czy sterowanie uwagą w skali ponadjednostkowej jako działania możliwe do realizacji za pomocą co raz to nowszych technologii stanowią z kolei przedmiot dociekań osób badających zjawisko komunikowa-nia masowego. Rozumieć przez nie należy taką z form komunikowakomunikowa-nia, któ-rej istota polega na przekazaniu tych samych treści kierowanych do liczebnie
73 Współczesne systemy komunikowania, red. B. Dobek-Ostrowska, Wrocław 1998, s. 11.
wielkich, anonimowych i zróżnicowanych społecznie grup odbiorców, za po-średnictwem urządzeń technicznych. Przekazy te docierają do wspomnianych grup stosunkowo szybko i, co ważne, do wszystkich mniej więcej w tym sa-mym czasie. Ich cechą charakterystyczną jest ponadto szybka dezaktualizacja treści, które wypierane są przez coraz to nowo napływające informacje74. Komunikowanie masowe wyróżnia się przy tym szerokim zasięgiem procesu oraz dużą częstotliwością wysyłanych przekazów. Co podkreślić należy z całą mocą, ten typ komunikowania osadzony jest również na gruncie społecznej zgody odnośnie asymetryczności relacji pomiędzy nadawcą i odbiorcą. Rolę nadawcy gra bowiem instytucja czy wyspecjalizowany organ profesjonalnie przygotowany do tworzenia, modyfikacji i przekazywania treści rozproszo-nym, zróżnicowanym i anonimowym grupom odbiorców. Charakter bardziej symetryczny ma natomiast komunikowanie interpersonalne, dokonujące się pomiędzy dwiema osobami, które mając możliwość nawiązania osobistego kontaktu, poznają się i angażują w proces komunikacyjny. Co ważne, formu-łowane przez nich przekazy mają bardzo indywidualny charakter, dostosowany do osobowości uczestników komunikacji oraz kontekstu sytuacyjnego, w ra-mach którego ów proces zachodzi.
Komunikowanie o zdrowiu czy komunikowanie kliniczne to pojęcia wpi-sujące się we wszystkie wspomniane we wcześniejszych rozważaniach obszary.
Komunikowanie o zdrowiu to zakres analizy dotyczącej tego, jak powstają informacje zdrowotne oraz jak są przekazywane. Badacze koncentrują się zatem na ich wpływie na pacjentów, społeczności, instytucje oraz w ujęciu najszerszym – na politykę zdrowotną państwa75. Komunikowanie kliniczne to zaś system relacji komunikacyjnych zachodzących pomiędzy bardzo różny-mi podróżny-miotaróżny-mi, dotyczących kwestii medycznych lub z medycyną związanych.
Jest to przy tym bardzo szerokie, interdyscyplinarne pole badawcze, w którego ramach mieści się „szereg relacji między pracownikami medycznymi oraz między nimi a pacjentami; relacji, które oprócz umiejętności i kompetencji w zakresie komunikacji interpersonalnej budowane są także przez inne różno-rodne zależności, w tym uwarunkowania psychospołeczne, systemy wartości,
74 Media, red. E. Banaszkiewicz-Zygmunt, Warszawa 2000, s. 96.
75 Harvard School of Public Health, [za:] T. Goban-Klas. Wprowadzenie, [w:]
Komunikowanie o ochronie zdrowia – interpersonalne, organizacyjne i medialne, red. T. Goban-Klas, Warszawa 2014, s. 9.
środowiska kulturowe i predyspozycje osobowościowe uczestników komu-nikacji oraz niezależne od nich czynniki formalne”76. A zatem kompetencje z zakresu komunikacji klinicznej to kompetencje społeczne, ufundowane na solidnych podstawach umiejętności komunikowania interpersonalnego.
Skuteczna komunikacja kliniczna implikuje sposób, w jaki lekarz nawiązuje kontakt z pacjentem i/lub jego rodziną77. Jest również swoistym fundamentem zaufania pomiędzy podmiotami relacji komunikacyjnej, a także zrozumienia, bez których trudno mówić o efektywnej diagnostyce i leczeniu, zwłaszcza w kontekście paradygmatu holistycznego w podejściu do pacjenta78. Rozumieć przez to należy nie tylko skupienie się na chorobie (wywiadzie, diagnozie, pro-cesie terapeutycznym), ale także na osobie pacjenta (na jego szeroko pojętych uwarunkowaniach psychospołecznych, na emocjach, zachowaniu, języku, którym się posługuje).
Ocena stopnia profesjonalizmu lekarza w ujęciu obiektywnym oraz su-biektywne poczucie sukcesu zawodowego warunkowane jest i wynika właśnie z umiejętności całościowego podejścia do praktykowanego zawodu oraz zależy od wiedzy, umiejętności i kompetencji z zakresu wielu dziedzin i dyscyplin naukowych. Problem ten w odniesieniu do lekarzy POZ szeroko omawia na łamach „Lekarza Rodzinnego” Marek Hebanowski, wskazując na trzy klu-czowe obszary wiedzy i umiejętności. Jego zdaniem, dziedzinę pierwszą sta-nowi obszar intelektualny. W jego zakres wchodzą: wiedza lekarska dotycząca dyscyplin podstawowych, przedklinicznych oraz klinicznych. W obszarze tym mieści się również zdolność do wykorzystywania tej wiedzy w rozwiązywaniu
76 J. Deręgowska, Nauczanie komunikacji klinicznej w polskich ośrodkach akademickich – potrzeby i perspektywy, [w:] Pomiędzy zarządzaniem procesami edukacyjnymi a rynkiem pracy, red. I. Werner, E. Więcek-Janka, Łódź 2014, s. 170.
77 Mając świadomość współwystępowania w procesie komunikowania także rodziny pacjenta, często nawet jako podmiotu dominującego, zdecydowano się jednak, aby dla jasności wywodu, odwołać się do najprostszych układów relacyjnych, poprzestając na przykładzie relacji lekarz – pacjent. Warto dodać, że przedkładane w niniejszym opracowaniu prawidłowe zasady komunikowania się z równym powodzeniem odnieść można także do członków rodziny lub osób uprawnionych do uzyskiwania informacji dotyczących chorego.
78 Komunikowanie się lekarza z pacjentem i jego rodziną, red. A. Steciwko, J. Barański, Warszawa 2012.
problemów klinicznych. Drugi obszar obejmuje „podstawy, motywacje do znawania problemów emocjonalnych własnych i pacjentów, rozumienie po-trzeb psychicznych i oczekiwań chorych oraz rozwijanie wrażliwości na nie”.
I w końcu w ostatnim z wyróżnionych obszarów znajdują się umiejętności praktyczne, które przesądzają o zdolnościach do czynnego i skutecznego re-agowania na afektywne potrzeby pacjenta (lub jego rodziny)79.
W postulowanych przez międzynarodowe towarzystwo EACH (The Europe-an Association for Communication in Healthcare) zasadach szkolenia lekarzy do podstawowych kompetencji komunikacyjnych zaliczono obustronne korzy-ści relacji lekarz – pacjent80. Obszerny ich katalog zaprezentowano w artykule Rola i znaczenie komunikacji w relacji lekarz – pacjent – rodzina. W poczet korzyści lekarza płynących z prawidłowej komunikacji lekarz – pacjent – ro-dzina pacjenta wliczono:
• spadek napięcia emocjonalnego u pacjenta, pozwalający na dalszą ko-munikację i wymianę informacji;
• uzyskiwanie bardziej precyzyjnych danych, umożliwiających skutecz-niejsze rozpoznawanie choroby;
• zmniejszenie się oporu pacjenta wobec terapii i osoby lekarza;
• zwiększenie poziomu zaufania pacjenta wobec lekarza;
• wzrost aktywności pacjenta w terapii (przez co nie trzeba go kontrolo-wać, gdyż samodzielnie dba o swoje dobro);
• wzrost satysfakcji z wykonywanego zawodu;
• istotny wzrost poziomu satysfakcji pacjenta (a co za tym idzie malejąca liczba skarg na poszczególnych lekarzy, ogólnie na służbę zdrowia, oraz spadek zachowań agresywnych i roszczeniowych);
• podniesienie się samooceny lekarza.
Korzyści dla pacjenta:
• pacjent ma poczucie dbałości o jego potrzeby (np. wystarczająca w opi-nii pacjenta długość konsultacji);
• ma poczucie bezpieczeństwa i godności oraz poufności informacji;
79 M. Hebanowski, Komunikacja lekarza z pacjentem w kompetencjach lekarza rodzinnego, „Medycyna Rodzinna”, nr 2/1999, s. 3-4.
80 General principles for teaching clinical communication, http://www.each.eu/
wp-content/uploads/2014/07/tEACH-General-principles-for-teaching-clinical-communication-2.pdf (dostęp: 12.01.2016).
• ma poczucie kontroli nad własnym stanem zdrowia, gdyż towarzyszy mu przekonanie posiadania pełnej informacji na temat choroby;
• poczucie bycia słuchanym i rozumianym – sprawienie, że pacjent czuje się swobodnie, mówiąc o swojej chorobie;
• ma poczucie relacji z lekarzem opartej na więzi;
• posiada wiedzę umożliwiającą decyzyjność w terapii – m.in. informacje uzyskane od lekarza na temat prewencji chorób81.
Przestawiony katalog nie ma charakteru zamkniętego i adekwatnie do każ-dego typu specjalności dopisać by można dodatkowy zestaw korzyści szcze-gółowych. W tym jednak miejscu pragnie się jedynie zasygnalizować, że pod-noszenie kompetencji komunikacyjnych jest korzyścią symetryczną, choć przejawiającą się w różnych zakresach.