Koncepcja wsparcia w latach 2007-2013 rozwoju regionów wiejskich środkami funduszy strukturalnych i funduszu kohezji

PROW–2013 nie jest kompleksowym programem rozwoju obszarów wiej-skich. Na ich rozwój mają również wpływ programy współfinansowane z Euro-pejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i EuroEuro-pejskiego Funduszu Społecz-nego. Obszerny katalog działań, które powinny być podjęte przez te programy, obejmuje:

Ö rozszerzenie zasięgu oddziaływania największych centrów rozwoju gospo-darczego na obszary wiejskie poprzez zwiększenie ich dostępności dla mieszkańców obszarów wiejskich,

Ö poprawę powiązań obszarów wiejskich z krajową i międzynarodową infra-strukturą transportową i komunikacyjną,

Ö rozwój i poprawę lokalnej infrastruktury,

Ö rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich i zwiększanie atrakcyjno-ści inwestycyjnej obszarów wiejskich,

Ö inwestowanie w kapitał ludzki i wyrównywanie szans edukacyjnych miesz-kańców wsi,

Ö poprawę jakości i zwiększenie dostępności usług publicznych na obszarach wiejskich.

Autorzy polskiego PROW–2013 stanęli przed niezwykle trudnym zadaniem wyboru z 37 działań tych, które należy w latach 2007-2013 współfinansować z budżetu unijnego. Powodem trudności był niewątpliwie fakt, że wszystkie wymienione w Rozporządzeniu Rady (WE)1698/2005 działania są dla rozwoju regionów wiejskich korzystne. Równocześnie brak jest narzędzi, które umożli-wiłyby ocenę efektywności wszystkich działań przy pomocy jednej metody, a w konsekwencji ich ranking i rezygnację z działań przynoszących najmniejsze korzyści. W rezultacie PROW–2013 jest więc w znacznym stopniu wynikiem subiektywnych ocen zespołu programującego i jego zwierzchników, decydują-cych o ostatecznym kształcie programu.

Niezwykle trudnym zadaniem był także podział środków finansowych między działania. Osoby programujące PROW–2013 musiały uwzględnić kilka decyzji, podjętych podczas opracowywania i zatwierdzania programów, realizowanych w latach 2004-2006. Niektóre wprowadzone do tych programów działania mają bowiem charakter wieloletni, i wobec tego w PROW–2013 muszą być zapew-nione środki co najmniej w wysokości zapewniającej pokrycie zobowiązań, po-wstałych w latach 2004-2006 (zobowiązania te mają charakter „sztywny”).

Sztywny charakter mają też niektóre działania, które do PROW–2013 muszą być wprowadzone, gdyż w latach 2004-2006 znajdowały się w programie.

Działaniem całkowicie „sztywnym” jest „Wspieranie gospodarowania na ob-szarach górskich i innych obob-szarach o niekorzystnych warunkach gospodarowa-nia (ONW)”. Polska starała się, przygotowując PROW 2004-2006, o objęcie jak największego obszaru wsparciem z tytułu gospodarowania w niekorzystnych warunkach i swój cel osiągnęła. Zmniejszenie obszaru ONW i przeniesienie części środków na inne działania jest obecnie niemożliwe. Kwota blisko 2,3 mld euro przeznaczona na lata 2007-2013 jest więc wynikiem decyzji podjętych w poprzednich latach.

Renty strukturalne mają cechy charakterystyczne zarówno dla zobowiązania sztywnego, jak i dla działania sztywnego. Renta strukturalna jest wypłacana przez kilka lat. W PROW–2013 muszą być zatem zapewnione środki na wypłatę rent przyznanych w latach 2004-2006 (sztywność zobowiązań). Równocześnie zasady przyznawania rent można zmieniać na mniej korzystne dla otrzymują-cych jedynie w szczególnie uzasadnionych sytuacjach, a rezygnacja z nich jest praktycznie, mimo pojawiających się głosów krytycznych, wykluczona (sztyw-ność działania). Stąd koniecz(sztyw-ność ich utrzymania w PROW–2013. W związku z tym nasuwa się pytanie, czy nie przewidziano na nie zbyt mało pieniędzy.

W tym przypadku bowiem nie powinna obowiązywać zasada „kto pierwszy ten lepszy”. Renty powinni otrzymać wszyscy rolnicy, którzy o nie wystąpili i speł-niają warunki. Zaplanowana liczba 50 400 nowych rent w latach 2007-2013 (7200 rocznie) jest zdecydowanie zbyt mała, o czym świadczy choćby porów-nanie z liczbą wniosków (56 tys.) złożonych w latach 2004-2006 i liczbą przy-znanych rent (44 tys.).

Kolejnymi działaniami, w których występuje sztywność zobowiązań są

„Grupy producentów”, „Płatności rolno-środowiskowe” oraz „Wspieranie go-spodarstw niskotowarowych”. Wspieranie gogo-spodarstw niskotowarowych w PROW–2013 polega na wywiązywaniu się ze zobowiązań, podjętych w latach 2004-2006 i wygasających w 2008 lub najpóźniej w 2009 roku. Z ostateczną oceną efektywności działania „Gospodarstwa rolne niskotowarowe” trzeba się wstrzymać co najmniej do pierwszego półrocza 2007 roku, gdy będą znane wy-niki kontroli, na jaki cel zostały zużyte otrzymane środki, ale ze wstępnych ana-liz wynika, że nie jest to działanie silnie wspierające rozwój rolnictwa.

Wobec istnienia działań i zobowiązań sztywnych, osoby przygotowujące PROW–2013 miały do swobodnego rozdysponowania znacznie mniejszą kwotę unijnych i krajowych środków publicznych niż ogólna kwota programu. Nie wy-nosiła ona ponad 15,3 mld euro (w cenach stałych), ale o prawie 5,8 mld euro mniej. W momencie programowania PROW–2013 około 38% środków było już w rzeczywistości rozdysponowanych, w tym około 18% na pokrycie

zobowią-zygnować, ponieważ stanowiły „niewiążące zobowiązania”. Przy bardziej rygo-rystycznej klasyfikacji do grupy „niewiążących zobowiązań” można by zaliczyć znacznie więcej działań i w rezultacie środków.

Bezwzględnym priorytetem PROW–2013 powinien być wzrost konkurencyj-ności i możliwości produkcyjnych polskiego rolnictwa. Przeznaczenie możliwie największych środków finansowych na rozwój rolnictwa w ścisłym znaczeniu tego określenia jest niezbędne, ponieważ istnieje obawa, że w następnych okre-sach budżetowych Rada narzuci państwom członkowskim w sposób znacznie bardziej zdecydowany niż w Rozporządzeniu 1698/2005 inny priorytet – ochro-nę środowiska. Uznanie ochrony środowiska za najważniejszy element rozwoju obszarów wiejskich, a być może także bezpośrednie wspieranie dochodów, wy-muszać będą również wyniki Rundy Doha Światowej Organizacji Handlu. Nie jest wykluczone, że przyjęcie takich priorytetów będzie jedyną możliwością przetrwania rolnictwa europejskiego w długim okresie. Ostatnio pojawiają się analizy, w których udowadnia się, że również subwencje niezwiązane z produk-cją zwiększają siłę konkurencyjną otrzymujących je gospodarstw. Trudno nie przyznać racji niektórym, zawartym w nich argumentom.

Koncentrując środki na działaniach, których celem jest wzrost konkurencyj-ności i produkcyjkonkurencyj-ności polskiego rolnictwa, konieczna jest jego modernizacja uwzględniająca wymagania ochrony szeroko pojętej wiejskiej przestrzeni pro-dukcyjnej, w tym także środowiska. Modernizacja nie tylko nie może powodo-wać pogorszenia stanu środowiska na obszarach wiejskich, ale wręcz przeciwnie musi przyczynić się do jego poprawy. Te dwa cele mogą być komplementarne, jeśli modernizacja polegać będzie również na rozbudowie infrastruktury tech-nicznej, powodującej poprawę stanu sanitarnego obszarów wiejskich, a równo-cześnie będą upowszechniane zasady dobrej praktyki rolniczej (m.in. wymuszone zasadą cross-compliance) oraz podejmowane będą działania edukacyjne i admini-stracyjne, powodujące wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców wsi.

PROW–2013 nie spełnia postulatu koncentracji środków na działaniach po-prawiających konkurencyjność i produkcyjność polskiego rolnictwa. Charakte-ryzuje go dość równomierne rozłożenie środków na działania: (a) wspierające rozwój, (b) ochronę środowiska i (c) dochody rolnicze. Jest to zatem program kompromisowy (a nawet konformistyczny), który najprawdopodobniej nie za-dowoli nikogo, ale równocześnie uniemożliwia postawienie zarzutu, iż nie zostały uwzględnione ważne działania, które mogły być do programu wprowadzone.

Struktura PROW–2013 jest niezwykle niekorzystna z punktu widzenia dłu-gookresowych interesów polskiej gospodarki żywnościowej. Można się bowiem obawiać, że po roku 2013 nastąpi zasadnicza rewizja WPR i na rozwój

gospo-darki żywnościowej, w tym rolnictwa, będą przeznaczane w budżecie unijnym znacznie mniejsze kwoty niż w latach 2007-2013. Obecny okres budżetowy jest więc pierwszym i prawdopodobnie ostatnim okresem, w którym będzie możliwe przy pomocy środków unijnych dokonanie chociaż części niezbędnej restruktu-ryzacji i modernizacji polskiej gospodarki żywnościowej. Niewykorzystanie tej szansy byłoby poważnym błędem, który najprawdopodobniej zaważyłby na po-zycji polskiej gospodarki żywnościowej w Unii. Zauważyć należy, że programy wspierające ochronę środowiska wiejskiego nie są obecnie w zasadzie kwestio-nowane i najprawdopodobniej w kolejnym budżecie będzie można na nie prze-znaczyć znacznie więcej środków niż w latach 2007-2013.

W świetle powyższych uwag konieczna jest rewizja PROW–2013. Jej osta-tecznym efektem powinno być zwiększenie udziału środków, przeznaczonych na bezpośrednie wsparcie rozwoju gospodarki żywnościowej, w tym przede wszystkim rolnictwa. Ponieważ wszystkie środki zostały rozdzielone, wiąże się to z ich zmniejszeniem na inne cele. Chociaż rezygnacja z niektórych działań, które znajdują się w lipcowej wersji PROW–2013 lub choćby ich ograniczenie i przesunięcie wolnych środków na działania wspierające rozwój, może okazać się zabiegiem trudnym, to jednak nie można zrezygnować z jego przeprowadze-nia. Należy zastanowić się, czy jest uzasadnione współfinansowanie z PROW takich działań, jak: „Zachowanie i poprawa stanu dziedzictwa wsi”, „Pierwsze zalesienie gruntów rolnych”, „Pierwsze zalesienie gruntów nierolniczych” czy

„Korzystanie z usług doradczych”. Jeśli byłoby to niemożliwe, to celowe jest zmniejszenie wysokości środków publicznych zarezerwowanych na sfinanso-wanie tych działań, a być może także niektórych innych. Niezbędne jest również zaostrzenie kryteriów, na podstawie których grunty są zaliczane do obszarów o niekorzystnych warunkach. Wreszcie należy rozważyć, czy niektóre działania nie mogłyby być finansowane wyłącznie ze środków krajowych. Ta ostatnia propozycja wydaje się jednak mało realna, gdyż zobowiązania budżetu państwa, spowodowane współfinansowaniem PROW–2013, są bardzo poważne.

Drugą możliwością, która powinna być rozpatrzona, jest przesunięcie niektó-rych działań do programów finansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. Autorzy tych programów być może uznali, że wszystkie lub niemal wszystkie programy obszarów wiej-skich powinny być finansowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, co jest oczywistym nieporozumieniem.

3. Monitorowanie oraz analiza zmian polskiego