Obecnie formy mieszkalnictwa dla osób niepełnosprawnych są bar
dzo zróżnicowane. Przeważa dążenie do integracji społecznej, a nie ho
spitalizacja i umieszczanie w zakładach. Większą integrację osiąga się przez decentralizację lub przy pomocy dochodzących służb świadczących pomoc i opiekę w miejscu zamieszkania. Większość populacji osób star
szych (np. 90% w Holandii i Szwecji, a 95% we Francji) przebywa we własnych mieszkaniach.
Dla wykazania różnic w podejściu do koncepcji form mieszkalnic
twa dla osób starszych należy zwrócić uwagę na doświadczenia dwóch krajów, które mają w tej dziedzinie duże tradycje: Anglii i H ęlandii10. Ich SP°soby dochodzenia do rozwiązań oscylują między integracją a
segrega-N- Skibniewska: Środowisko zam ieszkania..., op. cit., s. 61.
71
cją. Podstawowe przesłanie systemu angielskiego to nie izolować osoby starszej od dotychczasowego życia. Uważa się bowiem, że główną przy
czyną niepowodzeń mieszkaniowych osób starszych jest izolacja od spo
łeczeństwa i wymuszona przeprowadzka do struktur pensjonatowych.
W konsekwencji w Anglii daje się pierwszeństwo mieszkaniom zlokali
zowanym w powszechnej zabudowie, przy zapewnieniu niewielkich przystosowań. W latach 50. powstały pierwsze granny houses (mieszka
nia dla dziadków) połączone z mieszkaniem dzieci lub krewnych. Gwa
rantowały one autonomię, jednak w domach tych nie mogła żyć osoba ciężko niepełnosprawna. Ta formuła nie sprawdzała się, gdy jedno z miesz
kań zwalniało się i nie można było kontynuować założonego modelu. Dla osób tracących autonomię zaproponowano mobility houses - małe zgru
powania w zwykłej zabudowie samodzielnych mieszkań przystosowa
nych na ogół do wózka inwalidzkiego, z pewnym ograniczonym progra
mem. Druga forma - sheltered houses grupuje od 30 do 50 mieszkań (jedno- i dwuosobowych), samodzielnych (pokój sypialno-dzienny, kuch
nia, sanitariat). Dla zespołu 4 mieszkań przewiduje się dużą łazienkę oraz zróżnicowany, niewielki program wspólny. Mieszkania są połączone sys
temem alarmowym z mieszkaniem opiekuna. Mieszka w nich ponad 8% populacji osób starszych (w tym 5% w zespole z opiekunem, a 3% bez opiekuna). Realizowane są z myślą o możliwej utracie samodzielności rezydentów, uwalniają od myśli o zagrożeniu, jakim jest przeprowadzka, stwarzając jednocześnie impulsy do integracji. Zasadnicza niedogodność takich mieszkań pojawia się wtedy, gdy wraz z większą utratą autonomii zachodzi potrzeba przeprowadzki do szpitali geriatrycznych. Stąd wynika dążenie do lokalizacji tych domów w pobliżu ośrodków dla przewlekle chorych, co pozwalałoby osobie starszej na pozostanie w przyswojonej sobie przestrzeni społecznej.
Innym interesującym rozwiązaniem jest koncepcja mieszkań zgru
powanych extra care z opieką specjalną dla osób wymagających częstej pomocy (ale nie pobytu w szpitalu). Domy są przeznaczone dla 20-25 osób, składają się z 3-4 grup sześcioosobowych w pokojach
jednoosobo-72
w ych (z własnymi meblami i umywalką) wokół pokoju dziennego, dużej ła z ie n k i (z ewentualnym podnośnikiem). Działa system łączności i alarm.
Przesłanie holenderskie to maksymalna opieka przy jak największej niezależności. W systemie holenderskim dominuje przeświadczenie, że pewna jednolita, dobrze zorganizowana wspólnota potrafi lepiej rozwią
z y w a ć swoje problemy niż osoby pojedyncze lub grupy rozproszone we
wrogim” otoczeniu". W Holandii występuje trzystopniowy system za
pewniający wysoki poziom opieki dla starszej generacji:
1. Pomoc domowa i pielęgniarska w mieszkaniu dla osób żyjących nie
zależnie, ale mających kłopoty ze zdrowiem.
2. Domy opieki, w których mieszkańcy żyją we własnych pokojach lub mieszkaniach samodzielnych, wokół rozległego programu usług i po
mieszczeń wspólnych, często otwartych dla użytkowników z ze
wnątrz.
3. Domy dla przewlekle chorych (nursing homes), wśród których wzra
sta ilość cierpiących na demencję. W tej formie również występuje duży, wyspecjalizowany program wspólny.
Przekonanie Holendrów o konieczności rozwijania szerokiego pro
gramu pomocy i usług wpływa na wysokie (obecnie krytykowane) koszty rozwiązań, co z kolei prowadzi do nadmiernego zwiększania ilości rezy
dentów (standard wynosi ponad 100 osób). W Holandii próbowano rów
nież rozwiązać niezwykle trudny problem, jakim jest przechodzenie rezy
dentów do kolejnych form specjalnych wraz z postępującą utratą samo
dzielności.
W koncepcji mieszkalnictwa w ogóle, w tym dla osób niepełno
sprawnych starszych, powinno się unikać nadmiernej samowystarczalno
ści systemu angielskiego oraz nadmiernej socjalizacji czy opiekuńczości systemu holenderskiego.
Usługi i opiekę zdrowia zdominowały różnego rodzaju instytucje.
Obecnie następuje odwrót od tego rodzaju pomocy dla tych osób niepeł- n°sprawnych, które mogą korzystać z opieki i pomocy w swoim
miesz-L P Puglisi: Le case p er anziani. „LM ndustria delle c o n stru zio n e” 1990. nr 219. Cyt. za:
■ S kibniew ska: Środowisko zam ieszkania.... op. cit., s. 31.
73
1 WUlld UV. 11 IV
kaniu. System pomocy dla osób z niepełną sprawnością powinien polegać m.in. na adaptacji, ulepszaniu lub modernizacji mieszkania. Konflikty mogą powstać przy modernizacji mieszkań w starej zabudowie: wyko
nawcy na ogół nie zgadzają się na pozostawanie lokatorów w mieszka
niach w czasie robót modernizacyjnych. W sytuacji, gdy adaptacja lub modernizacja są trudne/należy proponować zamianę mieszkania na inne, bardziej poddające się^mianom, ale zlokalizowane w sąsiedztwie, w przy
swojonym środowisku społeczno-przestrzennym. Wprowadzenie form instytucjonalnych można proponować wówczas, gdy w indywidualnym przypadku nie można znaleźć innego rozwiązania. Dla osób, które z róż
nych względów nie mogą pozostawać we własnym (dotychczasowym) mieszkaniu przedstawia się w zasadzie dwie formy mieszkalnictwa:
1. Zgrupowania niezależnych mieszkań indywidualnie dopasowanych, bezpiecznych i wyposażonych w usługi oraz zapewniających nieza
leżne życie12.
2. Domy opieki dla przewlekle chorych stanowiące konieczne ogniwo w systemie opieki nad osobami starszymi1 ’. W domach tych pensjona
riusze powinni być traktowani jako osoby prywatne ze zwróceniem uwagi na ich indywidualność. Domy oferują na ogół szeroki program opieki i dostępu do leczenia. Lokalizowane są blisko placówek zdro
wia w systemie usług powszechnych.
12 O. A hlundy: Evolution o f service blocks and Day Centers. S to k h o lm 1984.
13 S. Fridel: Local Nursing Homes - One Necessary Link in the Care o f the Elderly. W: K .L. Re- inius: The Elderly and Their Environment, Research in Sweden. S tokholm 1984.
74