W artykule przeanalizowano leksykalne eksponenty konceptosfery zdorowja w ukraińskim obrazie świata. Podstawę materiałową stano-wią źródła leksykograficzne. Opisano zmiany znaczeń leksemów zdorowyj i zdorowja w słownikach ogólnych języka staroukraińskiego i ukraiń-skiego. Przedstawiono związki frazeologiczne z komponentami zdorowyj i zdorowja, wyekscerpowane ze słowników ogólnych i frazeologicznych.
Określono relacje paradygmatyczne wyrazów zdorowyj i zdorowja na podstawie danych zawartych w słownikach synonimów i antonimów.
Zwrócono uwagę na rozpowszechnione w ostatnich latach w języku ukra-ińskim wyrażenia (fizyczne, psychiczne, reproduktywne, socialne zdorowja;
ochorona zdorowja; zdorowja naciji ; fizyczno, psychiczno zdorowyj ; zdo-rowyj sposib żyttia), które dotychczas nie doczekały się specjalistycznego opracowania w zródłach leksykograficznych.
Słowa kluczowe: językowy obraz świata, lingwokultura ukraińska, definicja kognitywna, konceptosfera zdorowja
1. Wstęp
Konceptosfera zdorowja to ważna składowa lingwokultury ukra-ińskiej, czego potwierdzeniem jest częstość występowania przymiotnika
∗Artykuł jest rozbudowaną i uzupełnioną wersją tekstu Концептосфера ЗДО-РОВ’Я в українськiй мовнiй картинi свiту, który ukazał się drukiem w cza-sopiśmie „Вiсник Львiвського унiверситету”, Серiя фiлологiчна, Вип. 70, Львiв:
Вид-во ЛНУ, 2019, s. 234–247.
zdorowyj ‘zdrowy’ i rzeczownika zdorowja ‘zdrowie’, znaczna llczba dery-watów, należących do różnych części mowy, frazeologizmy i przysłowia z komponentem zdorowyj i zdorowja.
Koncept zdorowja w języku ukraińskim i korelatywne koncepty w innych językach niejednokrotnie były przedmiotem krajowych badań lingwistycznych (zob. m.in. Romanyshyn, Sherstniova 2011). Zwykle badania dokonywane są na materiale frazeologicznym, ponieważ język ukraiński ma dużo idiomów, kolokacji i porównań z komponentem zdo-rowyj i zdorowja (zob. Krasnobaêva-Czorna 2016). Przeprowadzane są również próby ustalenia aksjologicznych parametrów konceptu zdorowja w kulturze ukraińskiej w różnych okresach historycznych – od Х–ХI w.
w czasach Rusi Kijowskiej, w dobie Kozaczyzny, w przedindustrialnym społeczeństwie rolnym końca XVIII i początku ХIХ w. (zob. np. Nako-lonko 2016).
Ponieważ podczas wojny hybrydowej (zob. określenie tego pojęcia u Âvors’ka, Ξak 2017: 19) nieodłączną częścią działań agresora jest wywo-łanie lub zaostrzenie w państwie doświadczającym agresji, sprzeczności i konfliktów wewnętrznych z intencją późniejszego ich wykorzystania dla realizacji celów politycznych (Bogatir’ov 2018: 20), szczególnej ważności nabiera koncept zdrowia społecznego. Badając ten koncept z pozycji filozofii, Oleksandra Sorokina (2017: 131–133) stara się ujawnić „punkty”
wpływu, będące celami działań agresywnych dla późniejszej dezintegra-cji stosunków społecznych i ich konsekwendezintegra-cji dla zdrowia społecznego państwa.
Analiza konceptosfery zdorowja w lingwokulturze ukraińskiej pro-wadzona jest metodą definicji kognitywnej, zaproponowaną przez Jerzego Bartmińskiego, założyciela lubelskiej szkoły etnolingwistycznej (Bartmiń-ski 1988, 2014; zob. również Niebrzegowska-Bartmińska 2014). Artykuł wpisuje się w badania międzynarodowego konwersatorium EUROJOS i stanowi pierwszy etap prac nad stworzeniem definicji kognitywnej kon-ceptu zdorowja. Na razie tylko na podstawie danych systemowych (leksy-kograficznych) języka ukraińskiego.
2. Materiał badania
W trakcie badania przeanalizowano definicje leksemów zdorowja i zdo-rowyj w słownikach ogólnych języka ukraińskiego i staroukraińskiego oraz uwzględniono dane zawarte w słownikach etymologicznych, synonimów, antonimów i frazeologizmów języka ukraińskiego.
Słowniki frekwencyjne, stworzone na podstawie korpusu współcze-snego języka ukraińskiego (LP), ujawniają częstość występowania rzeczow-nika zdorowja i przymiotrzeczow-nika zdorowyj z uwzględnieniem przynależności jednostek do stylu funkcjonalnego (tab. 1). Jak widać, frekwencja tych jednostek znacznie się różni w zależności od stylu.
Tab. 1. Wskaźniki ilościowe dla leksemów zdorowyj i zdorowja na podstawie korpusu współczesnego języka ukraińskiego (LP)
Dział korpusu Zdorowyj Zdorowja
publicystyka 472 9768
proza artystyczna 1932 4142
teksty poetyckie 38 21
teksty naukowe 152 2751
teksty ustawodawcze 3 1352
Opracowanie własne.
3. Słowniki etymologiczne i historyczne
Etymologia wyrazu zdorowyj wywołuje poważną dyskusję wśród na-ukowców. Słownik etymologiczny języka ukraińskiego odnotowuje dwie hipotezy dotyczące pochodzenia wyrazu zdorowyj. Z jednej strony, zakłada się, że pochodzi on od wyrazu prasłowiańskiego *sъdorvъ, utworzonego od pierwiastka *sъ- spokrewnionego z praind. *su- «dobry» i *dorv-, zwiazany jest z wymianą samogłosek z *dervo ‘drewno’, a więc pierwotne znaczenie tego wyrazu to ‘z dobrego drewna’. Z drugiej zaś strony uważa się, że wyraz ten pochodzi od psł. *sorvъ, spokrewnionego z łac. salvus
‘cały, zdrowy’, który wywodzi się od pie. *sárvah ‘cały’, który zmienił się w *srov - > strov -, zdrov -, *srav ->sdrav - (zob. szczegóły w ESUM 1983: 255). Zestawienie psł. *dorv - z praind. *dharúnah ‘wspierający’, dh¯arayati ‘trzyma, niesie, podpiera’ autorzy ESUM uważają za wątpliwe (ESUM 1983: 255). Zdaniem Ricka Derksena (2008: 478–479), najlepszym wyjaśnieniem jest powiązanie *sъdravъ z sanskr. dhruvá- ‘mocny, twardy’
i awest. druua- ‘w dobrym zdrowiu’ (zob. też Stefanovicz 2017: 14–21).
W Słowniku języka staroukraińskiego XIV–XV wieku odnotowano wariantywność1przymiotnika zdorow, zdorowy j, zdorow ъ i rzeczownika zdorowije zdorow ъje, zdrowije, zdrawije etc. Dla wyrazu zdorowije etc.
podano dwa znaczenia: ‘zdrowie’ i ‘zgoda, pozwolenie’ (SSUM 1977: 393), ponadto – drugiego z tych znaczeń brak we współczesnych słownikach
1 Zob. więcej o wariatywności w staroukraińskim języku literackim XIV-XV w.
w Carałunha 2018.
języka ukraińskiego. Odnotowano również wyrażenie w dobrom zdorowiu
‘w dobrym zdrowiu’ (SSUM 1977: 393–394). Przymiotnik zdorow został zdefiniowany przez użycie antonimu ne chworyj ‘niechory’ i objaśniony przez zdorowyj ‘zdrowy’. Odnotowane zostały również wyrażenia z tym przymiotnikiem: zdorow na duszy y na tele ‘zdrowy i przy zdrowych zmysłach’; zdorowymъ ˙z ywotomъ ‘w dobrym zdrowiu’ i dobr ъ zdorow ъ
‘pomyślny’ (SSUM 1977: 393–394).
Słownik języka staroukraińskiego XVI i pierwszej połowy XVII wieku także odzwierciedla wariantywność zapisów rzeczownika zdorowie (zdoro-wie, zdorow ъje, z ъdorow ъje, zdorow ь· etc.) i odnotowuje jego następu-jące znaczenia: 1) ‘stan organizmu, przy którym normalnie funkcjonują wszystkie organy’ (dla tego znaczenia notowane są synonimiczne wyra-żenia typu: w ъ dobromъ zdorowiu, za zdorow· dobroho, pry dobromъ zdorowiu, u połnomъ zdorow ъi, cҍ l yj na zdorowi, wyrażające znaczenie
‘ prawomocny fizycznie i psychicznie, w dobrym zdrowiu’; 2) ‘życie, istnie-nie’; ‘całość, bezpieczeństwo’; 3) w znacz. przysłówka ‘żywcem, żywym’
(SSM 2004: 197–198; zob. również formy zdorowije, zdorowjije). Definicja form rzeczownikowych zdrowie, zdrow ьje, zdrowia, zdrow· zawiera ele-menty: ‘stan organizmu, przy którym normalnie funkcjonują wszystkie jego organy’; 2) ’bezpieczeństwo, całość’; 3) ’życie, istnienie’ (SSM 2004:
206) etc. Interesujący jest rzeczownik zdorowost ь, który mógł wystę-pować zarówno w znaczeniu synonimicznym do wymienionych wyżej, jak i w znaczeniu przenośnym ‘czystość, poprawność, świętość’ (SSM 2004: 199), którego brak w słownikach współczesnego języka ukraińskiego.
Słownik podaje również wyjaśnienia form cerkiewnosłowiańskich zdrawije, zdrawost ь etc. (zob. SSM 2004: 202).
Dla przymiotników zdorowyj, zdorow ъ, z ъdorowyj i in. w słowniku odnotowano znaczenie ‘mający dobry stan zdrowia’ (w tym znaczeniu przymiotnik używany był w wyrażeniach stałych zdorowyj na t ҍl ҍ, zdo-rowyj na umysl ҍ, w ъ pameti zdozdo-rowyj ect.); ‘nieuszkodzony’ (o orga-nach i częściach ciała); znaczenie przenośne ‘zdrowy moralnie, czysty, niezepsuty’; 2) ‘korzystny dla zdrowia’; 3) ‘cały, nieuszkodzony, żywy’;
4) ’prawdziwy, poprawny, szczery, nieomylny’; ‘dobry, korzystny’; ‘trzeźwy, rozważny’ i 5) w znaczeniu rzeczownika (SSM 2004: 199–200; por. również formy zdrowyj, zdrow, zdrow ь SSM 2004: 207). Odnotowano również stałą formę powitania podczas spotkania budi zdorow ь ‘bądź zdrów’, życzenia zdrowia podczas poczęstunku budte zdorowy ‘niech państwo będą zdrowi’
i życzenia zdrowia podczas wspomnienia o kimś bodaj zdorow ъ był ъ
‘bodaj był zdrowy’ (SSM 2004: 200). Dla form zdrawyj, zdraw ъ, zdraw ь
i in. wyodrębniono znaczenia ‘będący w dobrym stanie zdrowia’; ‘praw-dziwy, poprawny, szczery, nieomylny’; ‘trzeźwy, rozważny’ i zaznaczono możliwość użycia tych leksemów w funkcji rzeczowników (SSM 2004: 203).
4. Słowniki ogólne i frazeologiczne
Ważnym wydarzeniem w leksykografii ukraińskiej było ukazanie się jedenastotomowego Słownika języka ukraińskiego (dalej SUM), opracowa-nego przez zespół pracowników Instytutu Językoznawstwa im. O. Potebni Akademii Nauk Ukrainy, który stał się prawdziwym skarbem leksykografii ukraińskiej.
W SUM rzeczownik zdorowja odnotowano ze znaczeniem: ‘stan orga-nizmu, przy którym normalnie funkcjonują wszystkie jego organy // ten czy inny stan, samopoczucie człowieka’ (SUM 1972: 547). Wymieniono następujące wyrażenia stałe: Wasze (twoje) zdorowja ‘pańskie (twoje) zdrowie’ – zwracanie się do osoby, za której zdrowie wznoszą toast; Za zdo-rowja ‘za zdrowie’ – życzenie bycia zdrowym temu, za kogo wznoszą toast;
Na zdorowja ‘na zdrowie’ – wyrażenie stałe, którego używa się, podając komuś coś do picia, jedzenia lub jako odpowiedź na słowa podziękowa-nia za coś; Pytaty (pytatysia) na zdorowja ‘pytać o samopoczucie’; Pry zdorowji ‘przy zdrowiu’ – o zdrowym człowieku (SUM 1972 3: 547); zob.
również Dobroho zdorowja ( zdorowjaczka) ‘dobrego zdrowia (zdrówka)’ – tradycyjne wzajemne przyjazne powitanie (SUM 1971 2: 321).
Pierwotne znaczenie leksemu zdorowyj (rzadko zdorow ) odnotowano przez odesłanie do leksemu zdorowja ‘zdrowie’ i antonimu chworyj ‘chory’:
1) ‘mający zdrowie; przeciwstawne do wyrazu chory’, oraz jako przymiot-nik substantywizowany w znaczeniu ‘niechory człowiek; ‘nieuszkodzony (o organach i częściach ciała)’; ‘niezepsuty, nieuszkodzony (o owocach, rośli-nach)’; ‘świadczący o zdrowiu, właściwy niechoremu człowiekowi’ (SUM 1972 3: 546). Po tym znaczeniu podano przykład: Z chworoji hołowy na zdorowu perekładaty (wałyty, zwaluwaty i in.) ze znaczeniem ‘przerzucać winę, uniewinniać winnego’ (SUM 1971: 109). Ponadto dla leksemu zdo-rowyj wyodrębniono następujące znaczenia: 2) ‘korzystny dla zdrowia’; 3) pot. ‘silnie zbudowany; silny, mocny (o człowieku)’, ‘wysokiego wzrostu, czasem jeszcze starszy wiekiem’, ‘będący w stanie wykonywać jakąś pracę’;
4) pot. ‘znaczny, wielki pod względem rozmiaru, objętości’, ‘nieproporcjo-nalnie wielki (o częściach ciała człowieka lub zwierzęcia)’; 5) ‘zajmujący wielki obszar’; 6) znaczenie przenośne ‘poprawny, rozumny’. Jak widać, cały ciąg znaczeń, odnotowanych w słownikach języka staroukraińskiego
(zob. przykłady wyżej), uległ transformacji lub zanikł i tylko ostatni element częściowo je zachowuje.
W kolejności podam związki frazeologiczne dotyczące wyrazu hasło-wego: buwaj (idy, chody etc.) zdorow ‘bywaj (idź, chodź i in.) zdrów’– go-towa formuła pożegnalna; zdorow buw ‘zdrów był’; zdorow buw z nediłeju (z ponediłkom i in.) ‘zdrów był z niedzielą (z poniedziałkiem i in.)’ – go-towa formuła powitalna podczas spotkania; zdorow (zdorowyj) na peczinku
‘zdrów na wątrobę’ – o człowieku o mocnym zdrowiu (SUM 1972 3: 546).
Powiązanie ze znaczeniem ‘prawdziwy, poprawny, szczery, nieomylny’;
‘dobry, korzystny’; ‘trzeźwy, rozważny’, odnotowanym w słowniku języka staroukraińskiego (SSM 2004: 199–200), zachowuje frazeologizm zdoro-wyj hłuzd, co oznacza ‘trzeźwe rozumienie rzeczy; roztropność’ (SUM 1971 2: 87).
Frazeologizm ż ywyj i zdorowyj (żywyj -zdorowyj ) ‘wszystko idzie po-myślnie, wszystko jest w porządku u kogoś’ (SUM 1971 2: 523) również zachowuje związek ze znaczeniem ‘życie, istnienie; ‘całość, bezpieczeń-stwo’, odnotowanym dla różnych wariantów korelatywnego przymiotnika języka staroukraińskiego (SSM 2004: 197–198, 206 i in.).
Inne ogólne słowniki języka ukraińskiego (zob. Busel 2007; VTSSUM 2009; SUM–20 2015) podają dla rzeczownika zdorowja i dla przymiotnika zdorowyj definicje, które nieznacznie tylko różnią się od wymienionych wyżej. Dopiero w szóstej edycji słownika Buseła pojawia się wyrażenie funkcional ’ ne zdorowja (zdrowie funkcjonalne) – ‘pojęcie społeczne, po-legające na zdolności wykonywania roli i obowiązków społecznych’ (Busel 2007: 455), nieobecne w innych słownikach języka ukraińskiego.
W SUM–20 podano więcej stałych grup wyrazowych, ekwiwalentów wyrazowych oraz frazeologizmów, zawierających komponenty zdorowja i zdorowyj. Są to po pierwsze następujące stałe grupy wyrazowe: Wasze ( twoje) zdorowja ‘wasze (twoje) zdrowie’ – toast, zwrócony do osoby, za której zdrowie piją; Za zdorowja ‘za zdrowie’ – życzenie bycia zdrowym temu, za kogo wznoszą toast; Zanepadaty zdorowjam ( na zdorowji )
‘podupadać na zdrowiu’; Na zdorowja ( na zdorowjaczko) ‘na zdrowie (na zdrówko)’ – jest wykorzystywane podczas poczęstunku lub jako odpowiedź na podziękowanie temu, kogo częstują; Pry zdorowji ( pry zdorowjaczku) ‘przy zdrowiu (przy zdrówku)’ – o zdrowym człowieku oraz Zdorowja ( syła) ne służyt ’ ‘zdrowia (siła) nie służy’, Pidupadaty zdorowjam ( na zdorowji ) ‘zapadać na zdrowiu’; Skarżytysia na zdorowja
‘narzekać na zdrowie’; Spożywajte na zdorowja! ‘konsumujcie na zdrowie’
i Stan zdorowja ‘stan zdrowia’.
Na końcu artykułu hasłowego podano związki frazeologiczne, za-wierające komponent zdorowja. Po pierwsze, to frazeologizm Daj Boże zdorowja ‘ daj Boże zdrowia’, który wykorzystywany jest jako życze-nie bycia zdrowym (z reguły, na znak wdzięczności komuś za coś). Po drugie, w odróżnieniu od innych słowników (zob. wyżej), tradycyjną formę powitania i odpowiedzi na nie Dobroho zdorowja ( zdorowjaczka)
‘dobrego zdrowia (zdrówka)’ podano w SUM–20 jako frazeologizm. Po-nadto słownik odnotowuje znaczną liczbę frazeologizmów czasowniko-wych: Nabyratysia zdorowja ‘stawać się zdrowym’, Nakładaty zdorowjam
‘tracić zdrowie’, Powertaty do zdorowja ‘powracać do zdrowia’, Poło-żyty syłu (zdorowja) ‘stać się bezsilnym (chorym)’, Poczaty za ( wo) zdorowja (stcsł. zdrawije), а kinczyty za upokij – dosłownie ‘zacząć za zdrowie, a kończyć za spokój duszy’ (pol. odpowiednik porzekadło:
wesoło zacząć, smutno skończyć), Prychodyty do zdorowja ‘stawać się zdrowym’.
Definicja przymiotnika zdorowyj w SUM–20 (tu i dalej 2015: 75–76) również zawiera znaczną liczbę stałych grup wyrazowych z komponentem zdorowyj (zdorow ): Żywyj i zdorowyj (żyw i zdorow ); Żywyj ta ciłyj ze znaczeniem а) ‘w dobrym zdrowiu’ lub b) ‘nieuszkodzony, nieokale-czony’ oraz Nosy (nosit’ ) zdorow (zdorowi) ‘noś (noście) zdrów (zdrowi)’, Ostawajsia zdorow ‘pozostań zdrów’, ostawajtesia zdorowi ‘pozostańcie
zdrowi’; Spożywajte na zdorowja! ‘konsumujcie na zdrowie’; Charczujte zdorowi ‘jedzcie zdrowi’ i in., przy czym niektórych z tych wyrażeń nie ma w innych słownikach ogólnych.
SUM–20 zawiera najwięcej w porównaniu z innymi (nawet frazeolo-gicznymi) słownikami frazeologizmów z komponentami zdorowyj (zdorow) (tu i dalej SUM–20 2015: 664, 701–705). Należą do nich stałe formuły powitania Bud ’ zdorow ‘bądź zdrów’ i pożegnania Buwaj (idy, chody i in.) zdorow ‘bywaj (idź, chodź i in.) zdrów’ oraz następujące frazeologizmy:
Bud’mo zdorowi ! ‘bądźmy zdrowi’ – wykorzystywany jako toast podczas ucztowania; Wałyty z chworoji ( durnoji ) hołowy na zdorowu – dosłownie:
‘walić z chorej (głupiej) głowy na zdrową’, co znaczy ‘z winnego robić niewinnego’; Za bud ’-zdorow ‘bez żadnego powodu, podstawy’; Zdorow buw ‘zdrów był’ – wykorzystywany jest jako utarta forma powitania lub życzenia z jakiejś okazji; Zdorow na peczinku ‘zdrów na wątrobę’ – o czło-wieku o mocnym zdrowiu; Zdorowyj hłuzd ( rozum) ‘zdrowy rozsądek (rozum)’ – trzeźwe rozumienie, postrzeżenie czegoś; roztropność; Nechaj zdorow ( zdorowyj ) bude ‘niech zdrów (zdrowy) będzie’ – wykorzystywany jest dla wyrażenia przyjaznego nastawienia, gdy wspomina się o kimś
przyjemnym, pozytywnym w rozmowie; Ciłyj i zdorowyj ‘cały i zdrowy, nieuszkodzony’ (SUM–20 2015: 76).
Oprócz już wymienionych FSUM (1993: 228) zawiera nieodnotowany w innych słownikach frazeologizm derżaty swij zdorowyj hłuzd za barky (dosłownie: ‘trzymać swój zdrowy rozsądek za przód/pierś’) (z
kwalifika-torem rzadko) ‘być ostrożnym, rozważnym, kontrolować swoje działania, czyny’.
W FSUM odnotowano poszczególne porównania: zdorowyj jak wi ł
‘zdrowy jak wół’, wykorzystywane dla wzmocnienia cechy (FSUM 1993:
129); jak dzwin ‘jak dzwon (o zdrowym, mocnym, silnym człowieku)’
(FSUM 1993: 234); jak mołoko ta krow ‘krew z mlekiem (o zdrowym wyglądzie)’ (FSUM 1993: 503); jak sztyk (dosłownie: jak bagnet ) ‘całkiem, absolutnie zdrowy’ (FSUM 1993: 968).
Część z tych porównań (zwłaszcza, jak mołoko ta krow, jak sztyk ) ma znaczenie ‘mający zdrowie’, inne (zdorowyj jak wi ł, jak dzwin) eksplikują znaczenie ‘mocnej budowy’, ‘silny, krzepki’.
5. Derywaty
Z rdzeniem zdorow-, według danych SUM i zasobu elektronicznego Słowniki Ukrainy on-line2 wyróżnia się około 60 derywatów, należących do różnych części mowy.
Wśród derywatów rzeczownikowych są nazwy ludzi, np.: zdorowan’ i zdorowyło – ‘człowiek, wyróżniający się siłą, mocną budową ciała i ważnie wysokim wzrostem’ (SUM 1972: 545), zdorowula ‘człowiek prze-ważnie wysokiego wzrostu, wyróżniający się siłą, mocną budową ciała’
(SUM 1972: 547) i in.
Znaczenie derywatów przymiotnikowych w znacznym stopniu zależy od formantu słowotwórczego. Tak więc, przymiotniki zdorowen’kyj, zdo-rowesen’kyj i zdorowisin’kyj, w których skład wchodzą przyrostki deminu-tywne, werbalizują pierwsze znaczenie przymiotnika zdorowyj (SUM 1972:
546), a mianowicie ‘mający zdrowie; przeciwstawne do wyrazu chory’.
Wyjaśnienie znaczenia przymiotników zdoroweznyj i zdorowennyj ma kwalifikator powiększone i odsyła do 3–5 znaczeń przymiotnika zdorowyj :
‘o mocnej budowie; silny, mocny (o człowieku)’; ‘wysoki na wzrost, cza-sem również starszy latami’; ‘znaczny, wielki pod względem rozmiaru,
2 Słowniki Ukrainy on-line [Zasób elektroniczny]. – Dostęp: http://lcorp.
ulif.org.ua/dictua/.
objętości’; ‘nieproporcjonalnie wielki (o częściach ciała człowieka lub zwie-rzęcia)’; ‘zajmujący wielki obszar’ (SUM 1972: 545–546). Analogiczną definicję zaproponowano dla derywatów prezdorowennyj – ‘niezwykle zdrowy, silny, dużego rozmiaru’ i prezdorowyj – ‘bardzo zdrowy, silny, dużego rozmiaru’ (zob. SUM 1976: 532).
Ujawniono dużo derywatów czasownikowych, wyrażających bliskie lub tożsame znaczenia: zdorowity, zdorowszaty ‘stawać się bardziej zdrowym’
(w 1. znacz.) (SUM 1972: 547), ozdorowyty, ozdorowluwaty ‘ulepszać, poprawiać stan czyjegoś zdrowia; czynić zdrowym, zdrowszym’; ‘leczyć z jakiejś choroby, zapewniając normalny rozwój organizmu’; ‘robić coś bar-dziej sprzyjającym zdrowiu’; ‘robić coś barbar-dziej normalnym, poprawnym;
ulepszać stan czegoś, eliminując wady’ (SUM 1974: 652); ozdorowytysia, ozdorowluwatysia – ‘ulepszać, poprawiać stan swojego zdrowia; stawać
się zdrowym, zdrowszym’ (SUM 1974: 652) i in..
6. Relacje paradygmatyczne leksemówzdorowja i zdorowyj
Mimo że badana konceptosfera jest bardzo ważna dla lingwokultury ukraińskiej, wyrazy zdorowyj, a zwłaszcza zdorowja, nie mają zbyt wielkiej liczby synonimów i antonimów.
Dla wyrazu zdorowja znajdujemy synonimy tylko w słowniku Swiato-sława Karwans’kiego: stan fizyczny, dobra kondycja, siła, moc, energia (Karavans’kij 2000: 140). Dla przymiotnika zdorowyj podano następujące synonimy: ne chworyj ‘niechory’; ne poszkodżennyj ‘nieuszkodzony’; (wa-rzywa) ne zipsutyj ‘niezepsuty’, ne urażenyj ‘nieporażony’; (rozsądek) twerezyj ‘trzeźwy’; micnyj ‘mocny’, syl ’ nyj ‘silny’, dużyj ‘krzepki, silny’, wysokyj ‘wysoki’; czymałyj ‘spory’, wełyczen’ kyj ‘dość duży’ wełyczeznyj
‘ogromny’; korysnyj ‘korzystny’; zdorowen’ kyj ‘zdrowiuteńki’, zdorowi-sin’ kyj ‘zdrowiusieńki’, zdorowennyj ‘olbrzymi’ (Karavans’kij 2000: 140).
W słowniku Pyłypa Derkacza przymiotnik zdorowyj jest tylko od-syłaczem, niemającym swojego szeregu synonimów, lecz wchodzącym jako synonim do szeregów synonimicznych w obrębie innych haseł (zob.
Levczenko 1960: 6) odpowiednio do eksplikowanego znaczenia: wełykyj
‘wielki’ – czymałyj ‘spory’, rosłyj ‘rosły’, krupnyj ‘duży, wielki’; pot.
zdorowyj ‘mocny’ (Derkacz 1960: 30) i syl ’ nyj ‘silny’ – micnyj ‘mocny’, dużyj ‘krzepki, silny’; pot. zdorowyj ‘zdrowy’, mohutnij ‘silny’, potużnyj
‘potężny’ (Derkacz 1960: 169).
W akademickim Słowniku synonimów języka ukraińskiego również nie ma wyrazu zdorowja, a przymiotnik zdorowyj jest częścią składową trzech
szeregów synonimów. Po pierwsze, jest wyrazem hasłowym w szeregu synonimów zdorowyj ‘mający mocne zdrowie’, dużyj ‘krzepki, silny’, kwi-tuczyj ‘kwitnący’ (SSUM 1999: 604). Po drugie, jako wyraz wieloznaczny, przymiotnik ten jest częścią składową szeregów synonimów przy wyrazach hasłowych 1, 2. wełykyj ‘wielki’ (SSUM 1999: 137–138), 1. sylnyj ‘silny’
(SSUM 2000: 612). Ponadto w obrębie frazeologizmu hłuzd ‘rozsądek’ ten przymiotnik wystąpił przy wyrazie hasłowym 2. rozum (SSUM 2000: 612).
Jeśli chodzi o relacje antomiczne, to, jak można już było zauważyć wcześniej, w definicjach przymiotnika zdorowyj kompilatorzy słowników często wykorzystują jego antonim chworyj ‘chory’, a w SUM–20 dołączają również antonimy słabyj ‘słaby’, nedużyj ‘chory, niekrzepki’ (SUM–20 2015: 75–76).
W Słowniku antonimów Łewka Poluhy podano parę antonimów zdoro-wyj ‘zdrowy’ ‘mający zdrowie’, ‘stan organizmu, przy którym normalnie funkcjonują wszystkie organy’ ↔ chworyj ‘chory’, ‘mający jakąś cho-robę’, ‘niezdrowy, słaby’ oraz antonimiczne pary przymiotników zdorowyj
‘zdrowy’ ↔ słabyj ‘słaby’, zdorowen’kyj ‘zdrowiuteńki’ ↔ chworen’kyj
‘chorutki’, rzeczowników zdorowja ‘zdrowie’ ↔ neduha ‘dolegliwość’ i zdo-rowja ‘zdrowie’ ↔ chworoba ‘choroba’ oraz czasowników zdorowszaty
‘zdrowieć’ ↔ chwority ‘chorować’, odużuwaty ‘powracać do zdrowia’ ↔ zanedużaty ‘zacząć chorować’ (Polûga 2004: 108). Ciekawe jest to, że kompilator słownika osobno podał antonimiczną parę zdorowyj ‘zdrowy’
↔ bożewilnyj ‘obłąkany, szalony’ oraz wyliczył szereg innych przymiot-ników, w których przeciwstawienie odbywa się właśnie według cechy zdrowia mentalnego: zdorowyj ‘zdrowy’ ↔ bezumnyj ‘szaleńczy’, bez-tiamnyj ‘oszalały’, nawiżenyj ‘szalony, zwariowany’, oduriłyj ‘ogłupiały’,
psychicznochworyj ‘chory psychicznie’ (Polûga 2006: 155).
7. Wnioski
Porównywanie definicji leksemów zdorowyj i zdorowja, podanych w słownikach języka staroukraińskiego i współczesnego, pozwala ujaw-nić procesy, jakie zaszły i zachodzą w ich semantyce. Tak na przykład, w słowniku języka staroukraińskiego dla wyrazu zdorowije odnotowano znaczenie ‘zgoda, pozwolenie’ (SSM 1977: 393), a dla słów zdorowyj, zdorow ъ i in. (SSM 2004: 199–200) – znaczenia przenośne ‘prawdziwy, poprawny, szczery, nieomylny’, ‘dobry, korzystny’. Natomiast w słowni-kach współczesnego języka ukraińskiego nie ma już tego zróżnicowania.
Znaczenia te jednak nie znikły bez śladu, lecz są przechowywane jako
znaczenia potencjalne, umożliwiające dalszy rozwój semantyki wyrazów zdorowyj i zdorowja, ujawniające się w wyrażeniach stałych, a mianowicie duchowne, moralne, psychiczne, osobyste, socialne zdorowja ‘zdrowie du-chowe, moralne, psychiczne, prywatne, społeczne’ lub duchowno, moralno, psychiczno zdorowyj ‘zdrowy duchowo, moralnie, psychicznie’. W ten spo-sób przeprowadzone badania ujawniają stały zwiazek między zdrowiem a takimi wartościami, jak życie, dobro, siła i inne.
Takie stałe (czasem terminologiczne) grupy wyrazowe, jak fizyczne, psychiczne, reproduktywne, socialne zdrowia ‘zdrowie fizyczne, psychiczne, reproduktywne, społeczne’, ochorona zdorowja ‘ochrona zdrowia’, zdo-rowja naciji ‘zdrowie narodu’, zdorowyj sposib żyttia ’zdrowy tryb życia’
i in. jeszcze nie zostały odnotowane w słownikach ogólnych współcze-snego języka ukraińskiego, chociaż funkcjonują one w tekstach naukowych, publicystycznych i in. (zob. LP – Portal lingwistyczny MOVA.info).
Analiza danych tekstowych w celu ujawnienia zmian leksykalno-se-mantycznych zdorowyj i zdorowja oraz odnotowanie nowych wyrażeń stałych z dalszą eksplikacją ich znaczenia to nowe wyzwania dla leksyko-grafów, którzy będą sporządzać definicje jednostek językowych, będących środkiem werbalizacji konceptosfery zdorowja w lingwokulturze ukraiń-skiej.
Z języka ukraińskiego na język polski przełożyła Oksana Łozińska
Bibliografia
Âvors’ka Galina, Ξak Olekìj, 2017, Fenomen gìbridnoî vìjni, [w:] Svìtova gìbridna vìjna: ukraîns’kij front, red. Volodìmìr P. Gorbulìn, Kiîv, s. 15–54.
Bartmiński Jerzy, 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 169–183.
Bartmiński Jerzy, 2014, Polskie wartości w europejskiej aksjosferze, red. Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Marta Nowosad-Bakalarczyk, Sebastian Wa-siuta, Lublin.
Bogatir’ov Ìvan, 2018, Zloczinnìst ’ v umovah gìbridnoî v ìjni : aktual ’ na problema Fonov ì dl â zloczinnost ì âviˆsa: zapobìgannâ ta protid ìâ, [w:] Zbìrnik tez dopov ìdej Vseukr. nauk .-prakt. konferencìî, Harkìv, s. 19–21.
Busel Vâczeslav, 2001, Velikij tlumacznij slovnik suczasnoî ukraîns’koî movi, Kiîv.
Busel Vâczeslav, 2007, Velikij tlumacznij slovnik suczasnoî ukraîns’koî movi, 6-e vidannâ, Kiîv.
Caralunga Ìnna, 2018, Metodologìcznì aspekti dosl ìd ž ennâ movnoî var âtivnost ì v d ìachronìî, [w:] Vìsnik Lvìvs’kogo unìversitetu. Serìâ filologìczna. Vipusk 68. s. 100–111.
Derkacz Pilip, 1960, Korotkij slovnik sinonìmìv ukraîns’koî movi, Kiîv.