Konceptualizacja zwrotu break bad – wyniki ankiety

Słynne zdanie wypowiedziane prze Jesse’ego Pinkmana w pierwszym odcinku analizowanego serialu zwiastuje akt, czy raczej proces breaking bad Waltera White’a: „Some straight like you. Giant stick up his ass, all of a sudden, at age, what 60, he’s just gonna break bad”. W polskiej wersji językowej brzmi tak:

„Taki sztywniak jak ty…, nagle, w wieku 60 lat, zejdzie na złą drogę”. Tłumaczenie to nie oddaje potencjału w nim zakodowanego. W tej części artykułu chciałabym skupić się na analizie konceptualizacji zwrotu break bad w świetle lingwistyki kognitywnej z wykorzystaniem teorii metafory konceptualnej George’a Lakoffa i Marka Turnera (1980). Orędownicy tej teorii wyróżniają trzy typy interesujących ich metafor: strukturalne, orientacyjne i ontologiczne. Zaproponowane przez kognitywi-stów postrzeganie języka jako zjawiska psychologicznego pozwa-la przyjrzeć się sieci zależności pomiędzy językiem i umysłem (Lakoff, Johnson 1980; Evans, Bergen, Zinken 2004) oraz spo-sobom kodowania rzeczywistości w języku. W świetle tej teorii zakładamy np., że wypowiadając zdanie „zejść na złą drogę” kon-ceptualizujemy życie ludzkie jako drogę. Jest to jedna z najpow-szechniejszych metafor: ŻYCIE TO PODRÓŻ. W przypadku „zej-ścia na złą drogę” można założyć, że jednostka ludzka idzie przez życie „prostą i dobrą drogą”. Z owej trasy można zboczyć i zejść na „złą drogę” – rozpocząć życie przestępcze. W przypadku zwrotu break bad sytuacja nie jest tak prosta i jednoznaczna.

Urban Dictionary definiuje frazeologizm to break bad jako ,,podważać, kwestionować konwenanse, przeciwstawiać się auto-rytetom oraz funkcjonować na krawędzi prawa”⁷. Ten amerykań-ski regionalizm z Południa oprócz pierwiastka zła konotuje jesz-cze inne zjawisko – pękania, rozłamu czy nawet wybuchu. Próbu-jąc zbadać konceptualizację zwrotu break bad założyłam, że człowiek jest pojemnikiem, w którego konstrukcji (zarówno wewnętrznej i zewnętrznej) nastąpiło pęknięcie, szczelina, czy nawet rozdarcie bądź wyłom. W wyniku owego rozłamu pojawi-ło się miejsce, przez które „zpojawi-ło” jest w stanie przenikać,

7 W oryginale ,,to challenge conventions, to defy authority and to skirt the edges of the law”, zob. www.urbandictionary.com [dostęp: 10.05.2014].

Ze(we)wnątrz zła – przemiany sytuacyjne bohatera serialu…

39

wać na zewnątrz (lokalizując je we wnętrzu) lub wpływać z ze-wnątrz do środka. W ankiecie, do której dołączona została defini-cja zwrotu break bad, zapytano użytkowników języka angielskie-go i polskieangielskie-go (znających język angielski) czy oznacza to, że:

a) zło jest „ na zewnątrz” jednostki, która otwiera się, pęka i poprzez tę szczelinę zło jest absorbowane,

b) zło jest skumulowane wewnątrz jednostki, która otwiera się, pęka i poprzez tę szczelinę zło wycieka na zewnątrz, c) a i b,

d) żadne z powyższych.

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

d c b

a 14%

42%

23%

21%

Wykres 1. Konceptualizacja zwrotu break bad Źródło: opracowanie własne

Wyniki ankiety jednoznacznie potwierdzają hipotezę Zim-bardo, że ludzie pochodzący z kultur zorientowanych indywidua-listycznie (ankietowani pochodzili z Europy i Ameryki Północnej) tradycyjnie szukają odpowiedzi w ludzkim wnętrzu. Na 43 osoby ankietowane, 18 (42%) umiejscowiło zło we wnętrzu jednostki, 6 (14%) zlokalizowało je na zewnątrz, 10 (23%) wewnątrz i na zewnątrz, a 9 (21%) zaznaczyło opcję (d) – żadne z powyższych.

Nie zaobserwowano różnic w konceptualizacji pomiędzy rodzi-mymi użytkownikami języka angielskiego a osobami posługują-cymi się nim. 6 spośród 14 native speakerów wskazuje człowieka jako ośrodek zła. Można przypuszczać, że kreowanie rzeczywi-stości na dychotomii dobro–zło w pewnym sensie pozwala zdjąć odpowiedzialność z „dobrych” ludzi. Sytuacja czy funkcjonujący system niejako pozostają wtedy na peryferiach ludzkich rozwa-żań na temat fenomenu zła.

40 6. Podsumowanie

Konstrukcja postaci, która z szarego, przeciętnego nauczyciela chemii przeistacza się w pozbawionego skrupułów mafijnego bossa narkotykowego, niezaprzeczalnie ukazuje kontrowersyjną osobowość, budzącą mieszane uczucia, ale też zmuszającą widza do ciągłej re-ewaluacji swojego stanowiska i odczuć na jej temat.

Według Carrolla (2011) udana opowieść, niezależnie od tego czy na ekranie, czy w powieści, to taka, która pobudza przekonania moralne odbiorcy i je aktywuje.

W moim odczuciu Breaking Bad nas nie resocjalizuje i nie takie ma zadanie. „Efekt Lucyfera” w żadnej mierze nie usprawiedliwia zbrodniarzy. Czyny popełniane przez oprawców zawsze pozostaną złe. Teoria Zimbardo i serial Vince’a Gilligana zachęcają odbiorcę do stawiania pytań, do radzenia sobie z ambi-walencją rzeczywistości, do podejmowania prób natury moralnej.

Tak przedstawiona koncepcja zła to między innymi apoteoza ludzkiego umysłu, nieprzebranego potencjału dobroci i okrucień-stwa, troski i obojętności, tworzenia i zagłady.

Wprawdzie słowa Waltera White’a wypowiedziane w os-tatnim odcinku finałowego sezonu „musisz zrozumieć, że wszyst-ko, co zrobiłem... zrobiłem dla siebie. Lubiłem to i byłem w tym dobry. I czułem, że... naprawdę żyję”⁸ mogą wprowadzać spory zamęt do naszych obserwacji, to nie podpiszę się pod wynikami większości ankiet, świadczących o lokowaniu zła jedynie w ludz-kim wnętrzu. Jak zauważa Jacek Sobota, „bohater serialu okazuje się (...) kimś na wzór postaci z tragedii greckiej, podległym we-wnętrznym i zewe-wnętrznym determinacjom (2014: 229). Mimo iż w słowach Piotra Mirskiego, który opisuje Waltera jako „przykład stłamszonego sukinsyna, dla którego wiadomość o nowotworze stanowiła iskrę pod beczkę prochu, na której siedział od lat”

(Mirski 2012), kryje się jakaś prawda – to jednak powyższe wnioski wskazują na to, że dynamika zła jest swoistym amalga-matem, w którym stapiają się czynniki osobowe, sytuacyjne i systemowe. Konkludując, pragnę zakończyć słowami Wisławy Szymborskiej: „tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono” (1997: 6).

8 W oryginale ,,All the things that I did, you need to understand – I did it for me. I liked it. I was good at it. And I was really... I was alive”.

Ze(we)wnątrz zła – przemiany sytuacyjne bohatera serialu…

41 Bibliografia:

Badiou Alain, 2009, Etyka, tłum. Paweł Mościcki, Warszawa.

Bandura Albert, Underwood Bill, Fromson Michael E., 1975, Disinhibi-tion of Aggression through Diffusion of Responsibility and De-humanization of Victims, ,,Journal of Research in Personality”, nr 9, s. 253-269.

Carroll Noël, 2011, Filozofia sztuki masowej, tłum. Maciej Filipiak, Gdańsk.

Darska Bernadetta, 2012, To nas pociąga! O serialowych antybohate-rach, Gdańsk.

DukajJacek,2012,PanBiały spada w ciemność, „Filmowy. Magazyn do Czytania”,nr1, S.32-36.

Evans Virginia, Bergen Benjamin K., Zinken Jorg, 2007, The Cognitive Linguistic Enterprise: An Overview, w: Cognitive Linguistics Reader, red. VirginiaEvans, Benjamin K. Bergen, Jorg Zinken, s. 2-37.

Grey Peter, 2013, Why Zimbardo’s Prison Experiment Isn’t in My Text-book, ,,Freedom to Learn”, https://www.psychologytoday.com/- blog/freedom-learn/201310/why-zimbardo-s-prison-experi-ment-isn-t-in-my-textbook [dostęp: 10.06.2015].

Internet Movie Data Base, Breaking Bad, Awards, http://www.imdb.-com/title/tt0903747/awards [dostęp: 10.05.2015].

Kufel Marta, 2014, Piłat, Heisenberg i inni – (nie)oznaczoność etyki w „Breaking Bad”, w: Seriale w kontekście kulturowym. Społe-czeństwo i obyczaje, red. Daria Bruszewska-Przytuła, Monika Cichmińska, Anna Krawczyk-Łaskarzewska, Olsztyn, s. 131-140.

Lakoff George, Johnson Mark, 1980, Metaphors We Live By, Chicago.

Milgram Stanley, 1963, Behavioral study of obedience. „Journal of Ab-normal and Social Psychology”, tom 67, s. 371-378.

Mirski Piotr, 2012, Obywatel Jądra Ciemności, „dwutygodnik.com”, nr 82, http://www.dwutygodnik.com/artykul/3514-obywatel-ja-dra-ciemnosci.html [dostęp: 10.04.2015].

Prescott Carlo 2005, The lie of the Stanford Prison Experiment, ,,Stanford Daily”, tom 227, zeszyt 50, s. 4.

Sabini John, Silver Maury, 1982, Moralities of Everyday Life, Oxford.

Sobota Jacek, 2014, Od Hamleta do Dextera – bohater ponad moralno-ścią? Aksjologia współczesnych seriali, w: Seriale w kontekście kulturowym. Społeczeństwo i obyczaje, red. Daria Bruszewska-Przytuła, Monika Cichmińska, Anna Krawczyk-Łaskarzewska, Olsztyn, s. 234-247.

42

Szekspir William, w: P. Zimbardo, 2013, Efekt Lucyfera: dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, tłum. Anna Cybulko, Joanna Kowalczewska, Józef Radzicki, Marcin Zieliński, Warszawa.

Szeremeta Katarzyna, 2014, Ewolucja (anty)bohatera na przykładach trzech współczesnych seriali: „Trawka”, „Breaking Bad”, „Peno-za”, w: Seriale w kontekście kulturowym. Społeczeństwo i obycza-je, red. Daria Bruszewska-Przytuła, Monika Cichmińska, Anna Krawczyk-Łaskarzewska, Olsztyn, s. 223-233.

Szymborska Wisława, 1997, Minuta ciszy po Ludwice Wawrzyńskiej,

„Filia: miesięcznik społeczno-kulturalny” , nr 35, s. 6-7.

TED, https://www.ted.com/about/conferences [dostęp: 23.04.2015].

The Deadline Team, 2013, 101 Best Written TV Series Of All Time, http://deadline.com/2013/06/wgas-101-best-written-tv-se-ries-of-all-time-complete-list-512061/ [dostęp: 10.05.2015]

Urban Dictionary, http://www.urbandictionary.com/define.php?term=-Break+Bad [dostęp: 23.04.2015].

Watson John, 1973, Investigation into deindividuation using a cross-cultural survey technique, „Journal of Personality and Social Psychology”, tom 25, s. 342-342.

Williams Joan C., Tait Allison C., 2011, Mancession or “Momcession”?:

Good Providers, a Bad Economy, and Gender Discrimination s. 857-893, http://repository.uchastings.edu/cgi/viewcontent.-cgi?article=1834&context=faculty_scholarship [dostęp: 10.06.-2015].

Zimbardo Philip, 2013, Efekt Lucyfera: dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, tłum. Anna Cybulko, Joanna Kowalczewska, Józef Radzicki, Marcin Zieliński, Warszawa.

Zimbardo Philip, 2008, The psychology of evil, TED talk, http://www.-ted.com/talks/philip_zimbardo_on_the_psychology_of_evil?lang uage=pl [dostęp: 10.04.2015].

43

Nelly Strehlau

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Nieidealna Ally – nieświęta Alicia