Konflikt rosyjsko-chiński o Kolej Transsyberyjską i zerwanie stosunków dyplomatycznych

Stosunkowo stabilne stosunki na najwyższym szczeblu między państwami utrzymały się niezbyt długo. Po incydencie w przedstawicielstwie radzieckim w kwietniu 1927 r. z Pekinu został wycofany radziecki personel dyplomatycz-ny. W 1928 r. rząd pekiński w ogóle przestał istnieć, a z rządem kuomindan-gowskim władze ZSRR nie mogły ustanowić stabilnych stosunków dyploma-tycznych. Od tej pory stosunki Rosji Radzieckiej z Chinami stale się pogarszały, a powodem były oskarżenia o wywrotową działalność Rosjan na terytorium Chin. Wszystkie radzieckie placówki dyplomatyczne i instytucje gospodarcze były postrzegane jako centra działalności wywiadowczej. Relacje te weszły w fa- zę długotrwałego kryzysu.

W grudniu 1928 r. Czang Kaj-szek wypowiedział porozumienie rosyj-sko-chińskie z 1924 r. jako nierównoprawne. W drugiej połowie 1929 r. sto-sunki między państwami przeżywały kryzys, który nosił nazwę „konfliktu na KWŻD”. Biorąc pod uwagę jego formę, w znaczącej mierze konflikt miał regionalny charakter, o czym świadczył nie tylko jego przedmiot – KWŻD, ale też udział w nim mandżurskiego warlorda Zhang Xuelianga (Chang Hsüeh-liang). W dniu 10 lipca 1929 r. chińskie władze opanowały telegraf KWŻD, zamknęły radzieckie instytucje gospodarcze, wydaliły robotników i aparat za-rządzający, zastępując ich swoimi ludźmi, aresztowały także ponad 200 kole-jarzy. Rząd w Moskwie w odpowiedzi odwołał swoich dyplomatów i przed-stawicieli handlowych oraz przerwał połączenie kolejowe z Chinami. Wśród żołnierzy radzieckich panowały nastroje wojenne, o czym świadczy chociażby ten list: „U nas rozpoczyna się wojna z Chinami, również inne kraje szykują się do wojny. Oni [Chińczycy – M. P.] zajęli naszą kolej i skoncentrowali wszyst-kie swoje wojska wzdłuż granicy. Nie mamy jeszcze rozkazu, ale widać przyj-dzie walczyć, jeśli burżuazja nie iprzyj-dzie na ustępstwa, pokażemy im, żeby dalej nie leźli”50. Wśród czerwonogwardzistów byli też tacy, którzy uważali, że nie należy walczyć z powodu KWŻD, ponieważ ZSRR i tak ma bardzo dużo problemów,

84

a gdy „przyjdzie wojna, to nie tylko społeczeństwa, ale i armii nie będzie czym bronić”51. W dniu 31 maja Karachan przekazał notę protestacyjną chińskiemu

charge d’affaires, w której Rosja zażądała natychmiastowego wyprowadzenia

wojsk chińskich z zajętych terenów oraz zwrotu zagrabionego majątku. Następ-nie zaczęła się wymiana ognia i różne prowokacje na granicy.

W dniu 6 listopada 1929 r. z Czyty, z podpisem komisarza 61. Osińskiego Pułku Piechoty 21. Permskiej Dywizji Piechoty, do Tomskiego Komitetu Okrę-gowego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP[b]) został skierowany telegram o następującej treści:

Drodzy Towarzysze. Chińscy generałowie po kilku nieznaczących zdarzeniach prze-szli do ofensywy przeciw ZSRR. Biali Chińczycy przygotowują się do tego, aby między 20 a 30 listopada rozpocząć ofensywę na nasze wojska. Dowództwo Specjalnej Daleko-wschodniej Armii podjęło decyzję o uprzedzeniu ataku i przejściu do kontrofensywy. Zdecydowano zająć i zniszczyć punkty oporu przeciwnika. Nasza dywizja dostała roz-kaz zajęcia wsi Mandżuria. Wokół Mandżurii było wiele umocnień i w nich rozmiesz-czono 10 tys. chińskich żołnierzy. Zadanie było trudne. Nasze oddziały, pomimo za-ciętego oporu przeciwnika, zajęły wieś Mandżuria i Dalajnor, ok. 8 tys. Chińczyków zostało wziętych do niewoli i skonfiskowano sprzęt wojskowy. Bandyckie gniazda zo-stały zajęte i będą zniszczone. Oddziały terytorialne, w tym nasz osiński pułk, walczyły bohatersko, w niczym nie były gorsze od oddziałów kadrowych. Mamy wiele przykła-dów bohaterskiego zachowania żołnierzy i dowódców w bojach pod Mandżurią. To był poważny sprawdzian bojowy – egzamin został zdany wspaniale. Nasze oddziały poka-zały, że w imię władzy radzieckiej są w stanie walczyć w uniesieniu i iść na śmierć. Stra-ty naszego pułku nie są znaczące, mieliśmy sześciu rannych i jednego zabitego z 6. roStra-ty, tow. Zielenkowa, który pochodził z okolic Tajgi i służył w milicji rejonowej52.

Przytoczony fragment pisma świadczy o determinacji i woli zwycięstwa nad Chińczykami.

Od lipca do listopada 1929 r. odnotowano 245 ostrzałów radzieckich po-graniczników i 42 napaści przez granicę, Sowieci stracili 56 ludzi, a 118 zostało rannych. W dniu 17 lipca 1929 r. rząd radziecki oznajmił o odwołaniu swoich dyplomatów z Chin, również Chińczycy uczynili to samo. Nastąpiło faktycz-ne zerwanie stosunków dyplomatycznych między dwoma krajami. W dniu 24 lipca cały personel dyplomatyczny chińskiej ambasady w Moskwie wyjechał do Finlandii. Zamknięto chińskie przedstawicielstwa w Nowosybirsku i Irkuc-ku. Interesów Chin i chińskich obywateli na Syberii w tym czasie bronił miecki konsulat w Nowosybirsku. Jedynie na wschodzie ZSRR przetrwały nie-które instytucje konsularne, na przykład konsulat w Czycie. W Harbinie działał konsulat radziecki.

Na początku sierpnia 1929 r. wyszedł rozkaz o utworzeniu na granicy z Chi-nami Specjalnej Armii Dalekowschodniej (od 1930 r. Specjalna

Czerwono-51 ГАНО, ф. 47, oп. 5, д. 64, л. 22.

gwiaździsta (Krasnieznamionnaja) Armia Dalekowschodnia) pod dowództwem Blüchera. Wojska te w 1929 r. wkroczyły do Mandżurii i rozbiły jednostki chińskie u granic Zabajkala i Przymorza. W Chinach podejmowano akcje boj-kotu towarów rosyjskich. Pekin rozpoczął również budowę konkurencyjnej li-nii kolejowej i portu w Huludao53.

W różnych regionach, przede wszystkim na granicy, odnotowano fakty re-presji przeciw Chińczykom, wysiedlania ich z regionów przygranicznych, a na-wet aresztowania. Problemy zakończenia represji i wypuszczenia aresztowanych stały się przedmiotem rozmów między chińskimi konsulami i miejscowymi or-ganami bezpieczeństwa, co odpowiadało realiom tego czasu.

W dniu 25 lipca 1929 r. rząd radziecki zgodził się na rozmowy, a jako wa-runek wstępny zażądał zwolnienia aresztowanych obywateli radzieckich oraz przywrócenia status quo ante. Pośrednikiem w nawiązaniu rozmów była amba-sada niemiecka. W dniu 28 sierpnia 1929 r. ambasador niemiecki w Moskwie Herbert von Dirksen, na prośbę rządu chińskiego, przekazał komisarzowi Li-twinowowi projekt wspólnej deklaracji dotyczącej sposobu uregulowania kon-fliktu54. W październiku i listopadzie na różnych odcinkach granicy radziecko-chińskiej oddziały Armii Czerwonej rozgromiły wojska chińskie.

W dniu 11 października 1929 r. w Moskwie rozpoczęły się rozmowy ra-dziecko-chińskie. Karachan 18 października w nocie dyplomatycznej zażądał zaprzestania pomocy w formowaniu oddziałów „białych” Rosjan, przekazania administracji KWŻD i korzystania z linii telefonicznej oraz równego prawa Chin i ZSRR do ochrony KWŻD. Armia Czerwona wkroczyła do Mandżurii i zajęła niektóre ośrodki. W dniu 3 grudnia radzieccy przedstawiciele spotkali się w Ussuryjsku z delegacją mandżurską, na czele której stał gubernator Zhang Xueliang. W sprawie konfliktu wypowiedział się amerykański sekretarz stanu Stimson, który w nocie dyplomatycznej, przekazanej za pośrednictwem Am-basady Francji w Moskwie, powołał się na pakt Brianda–Kelloga i pokojową metodę rozwiązywania konfliktów. Oba państwa: Chiny i ZSRR były sygna-tariuszami tego paktu. Przemawiając 4 grudnia Litwinow oświadczył, że stro-ny są bliskie osiągnięcia porozumienia w sprawie Kolei Wschodniochińskiej55. Ostatecznie 22 grudnia w Chabarowsku obie strony podpisały protokół przy-wracający status quo na granicy, zapowiadając podjęcie kroków w kierunku ure-gulowania kwestii KWŻD oraz zwołanie konferencji w celu przywrócenia sto-sunków dyplomatycznych. Ze strony chińskiej podpis złożył przedstawiciel dyplomatyczny MSZ Chin w Harbinie Cai Yunsheng, ze strony radzieckiej

53 J. Wojtkowiak, op. cit., s. 18–19.

54 Советско-китайский конфликт 1929 г. Сборник документов, Mосква 1930, s. 41.

86

pełnomocnik NKWD A. Szymanowski. Uzgodnione w Moskwie dwustronne rozmowy były odkładane przez stronę chińską, a 8 lutego 1930 r. rząd nankiń-ski oficjalnie oznajmił, że nie czuje się związany protokołem chabarownankiń-skim.

Warto zaznaczyć, że w czasie kryzysu stosunków radziecko-chińskich w 1929 r. utrzymywano relacje z Xinjiangiem na zasadzie zachowania status quo. Wszystkie instytucje konsularne obu państw w regionie nadal istniały, a współ-pracujący z Nankinem konsul w Ałama Acie był zmieniony przez gubernatora Xinjiangu.

W tym czasie w Xinjangu władza pozostawała w rękach przychylnego Mo-skwie Sheng Shicai’a. W roku 1934 Ma Zhongying, działający z mandatu Czang Kaj-szeka, przy wsparciu Japończyków ponownie wprowadził swoją ar-mię do Xinjangu56. 36. dywizja Ma Zhongyinga w bitwie pod Dawan Cheng została okrążona przez Armię Czerwoną i musiała się poddać. Gubernatorem ponownie został wyznaczony współpracujący z ZSRR Sheng Shicai. Straż gra-niczna i marynarze Floty Amurskiej dostali rozkaz blokowania rzek przygra-nicznych i niszczenia instalacji na terytorium wroga.

Podsumowując, stosunki z Chinami były dla bolszewików ważne na grun-cie szukania sojuszników w walce z imperializmem Jak stwierdził szef radziec-kiej misji w Chinach (1922–1924) A. A. Joffe: „To był największy atut w naszej grze”57. Jednak po śmierci Sun Yatsena, a zwłaszcza konflikcie wokół KWŻD w 1929 r., stosunki te zostały poważnie nadwyrężone.