Pojęcie „chińscy jeńcy wojenni” dla historii stosunków rosyjsko-chińskich jest wyrażeniem umownym. Związane jest to z tym, że Rosja i Chiny nigdy nie pozostawały w stanie wojny. W historii stosunków dwustronnych miały jednak miejsce walki i konflikty zbrojne, ponadto Chińczycy brali udział w wojnie do-mowej w Rosji, służyli także w siłach wojskowych walczących przeciw ZSRR po stronie marionetkowego reżimu Mandżukuo. W dokumentach odpowied-nio spotyka się nazwę „chińscy jeńcy wojenni” i temu pojęciu odpowiadają fak-ty związane z historią stosunków wzajemnych.
Po raz pierwszy chińscy jeńcy wojenni na terytorium Rosji pojawili się w czasie powstania bokserów (1900). Na początku, według rozkazu admira-ła E. I. Aleksiejewa, byadmira-ła rozbrojona chińska szkoadmira-ła (górnicza) w Port Artur, jej dowództwo i studenci zostali aresztowani i osadzeni w wartowni. W czerwcu 1900 r. wojska rosyjskie zajęły centrum administracyjne Liaotungu – miasto Jinzhou i aresztowały władze miasta, na czele z fudutongiem Fu Jie. Wkrótce aresztowanych deportowano na przedmieście Władywostoku, a uczniów szkoły górniczej carskim ukazem aresztowano i wywieziono na katorgę145.
142 A. В. Лукин, op. cit, s. 144.
143 Ibidem, s. 145–146.
144 A. Dikarev, op. cit., s. 717.
Wiele informacji dotyczących działań Chińczyków w szkole górniczej w Port Artur było sprzecznych. Zgodnie z danymi ministra obrony Chin Chińczycy za-wiązali spisek, aby zniszczyć prochownie w Port Artur – z tego powodu areszto-wano 190 osób. W dokumentach przedstawionych przez komendanta Port Artur widnieje adnotacja, że uczniowie szkoły górniczej zostali aresztowani z powodu ostrożności i dlatego prosi się, by podchodzić do nich wyrozumiale146. W czerw-cu 1900 r. z Władywostoku na Sachalin wysłano 101 chińskich jeńców, spośród których jeden miał 13 lat, dwóch po 15, dwóch po 16, a 47 do 21 lat147.
W więzieniu we Władywostoku w charakterze jeńców w tym czasie prze-trzymywano fudutonga Jinzhou, generała i kilku oficerów a oprócz tego naczel-nika szkoły górniczej – ogółem 45 Chińczyków. Zostali oni wkrótce odprawie-ni do Rosji i w 1900 r. na Sachaliodprawie-nie według spisów było 138 jeńców chińskich. Rozkazem miejscowego gubernatora wojskowego „chińscy jeńcy wojenni za-trzymani na mocy najwyższego rozkazu skazani na katorgę są zaliczani do okrę-gu aleksandrowskiego”148.
W dniu 9 lipca 1900 r. Rosja wystawiła ponadstutysięczną armię do woj-ny na północwoj-nym wschodzie Chin, a 14 lipca gubernator wojskowy Shou Shan zmobilizował oddziały chińskie do walki z armią rosyjską149. W dniu 27 lipca ar-mia rosyjska okupowała już Anshan, Shahe Mohe,Cicihari inne ośrodki chińskie.
W czasie trwania konfliktu gubernator wojskowy obwodu amurskiego K. N. Gribski 28 lipca wydał rozkaz spalenia żywności odebranej Chińczykom bio-rącym udział w walkach po chińskiej stronie brzegu Amuru, a 4 sierpnia zaka-zano Chińczykom powrotu do nadamurskich wsi. W tym czasie gubernator wojskowy Przyamurza N. I. Grodiekow, miesiąc po zajęciu Ajgunu, zaczął wal-czyć o aneksję ziem północnomandżurskich. Donosił, że są one pozostawione bez organów władzy i próbował uzyskać zgodę władz centralnych dla swoich działań. Petersburg nie zgodził się jednak na proponowane przez Grodieko-wa rozstrzygnięcia150. Jedna z odpowiedzi, sporządzona przez A. N. Kuropatki-na, brzmiała następująco: „Gosudar Imperator, mając na uwadze jak najszyb-sze odbudowanie przyjacielskich sąsiedzkich stosunków z Chinami, postanowił nie zezwalać na przyłączenie jakiejkolwiek części Chin do ziem pozostających we władaniu Rosji”151. Miejscowe władze, wbrew tym zaleceniom, ogłosiły jed-nak przyłączenie do Rosji prawego brzegu Amuru.
146РГИА ДВ, ф. 1, оп. 5, д. 611. 147 РГВИА, ф. 486, оп. 1, д. 63. л. 73. 148 РГИА ДВ, ф. 1133, оп. 1, д. 2074, л. 255. 149 Ю. М. Галенович, op. cit., s. 58. 150 РГИА ДВ, ф. 702, оп. 5, д. 602, л. 4. 151 Материалы для описания военных действий в Китае: Отд. 2: Депеши, отправленные Военным министром и Главным штабом, т. 1–6, кн. 2, С.-Петербург 1902–1907, s. 170.
58
Działania wojenne, które rozgrywały się latem i jesienią 1900 r. na teryto-rium Mandżurii, doprowadziły do tego, że jesienią tego roku w rosyjskim obo-zie jenieckim znajdowały się już tysiące chińskich żołnierzy i oficerów, niektórzy z nich zostali wysłani do rosyjskich miast i osad, np. do Władywostoku, Cha-barowska czy Srietienska. Ponieważ jeńcy-oficerowie zostali uznani za element nieszkodliwy, a koszty ich utrzymania były wysokie przy złej ocenie ich pracy, już w listopadzie 1900 r. władze Przyamurskiego Gubernatorstwa Generalnego zwróciły się z wnioskiem o ich zwolnienie. W styczniu 1901 r. Mikołaj II wydał zgodę na zwolnienie chińskich jeńców wojennych.
Wczasie I wojny światowej jeńcy wojenni byli rozlokowani nie tylko w Cen-tralnej Europie, ale i w Północnej Afryce, Egipcie, Indiach, na obrzeżach euro-pejskiej części Rosji i w najbardziej oddalonych miejscach Syberii. Dokładnych danych o liczbie jeńców wojennych znajdujących się na terenie Rosji w okresie I wojny światowej nie ma.
Zgodnie z dokumentem „Informacja o jeńcach” z 7 października 1914 r. za-danie rejestracji jeńców wojennych na terytorium Rosji spoczywało na Oddzia-le Centralnego Biura Dokumentacyjnego w Głównym Biurze Rosyjskiego Od-działu Czerwonego Krzyża. Jednak, pomimo obowiązku dotyczącego rejestracji jeńców, dokładnych spisów nie prowadzono. Jesienią 1917 r. Rząd Tymczaso-wy nakazał przeprowadzić taki spis. Rozporządzenie to miał Tymczaso-wykonać Oddział do spraw Jeńców Wojennych i Uciekinierów przy Centralnej Komisji, utwo-rzony zgodnie z dekretem Rady Komisarzy Ludowych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) z 24 kwietnia 1918 r.152
Warunki bytu jeńców wojennych w syberyjskich obozach były skrajnie trudne i nie odpowiadały normom międzynarodowym. Nie mniej jednak na-leży pamiętać, że poziom ten odpowiadał sytuacji żołnierzy rosyjskich, którym np. nie przysługiwała pościel153.
Na początku I wojny światowej w wielu regionach rosyjskiego imperium były przeprowadzane akcje przymusowego przesiedlania Chińczyków. Podsta-wową przyczyną tych działań były podejrzenia o szpiegostwo na rzecz Niemiec i o dywersję ze strony chińskich emigrantów. W okólniku Departamentu Poli-cji do naczelników żandarmerii z 28 lipca 1914 r. czytamy:
W bieżącym roku na obszarze okręgu warszawskiego zatrzymano kilku chiń-skich kupców, którzy zajmowali się szpiegostwem wojennym na rzecz Niemiec. We-dług oświadczenia Głównodowodzącego Sztabu Generalnego Japończycy wykorzystu-ją Chińczyków w celu zorganizowania w Rosji siatki szpiegowskiej. Biorąc pod uwagę wymienione przykłady, należy uznać to za zjawiska zagrażające bezpieczeństwu Rosji.
152 A. И. Гергилева, Военнопленные Первой мировой войны на территори Сибири, Красноярск 2007,
s. 28.
Dowództwo Sztabu Generalnego uznaje za nieodzowne, w celu uniemożliwienia dzia-łalności szpiegowskiej Chińczyków przybyłych na tereny Imperium Rosyjskiego, prze-prowadzić na całym obszarze za pośrednictwem żandarmerii i policji uważną obserwację Chińczyków pod kątem wyjaśnienia, czym faktycznie się zajmują i jakie są rzeczywiste przyczyny ich pobytu w Imperium154.
Kontrwywiad przy sztabie Irkuckiego Okręgu Wojskowego w 1915 r. uzy-skał informacje, że niemieckie konsulaty przygotowały w Mandżurii grupy dy-wersyjne złożone zChińczyków, które zaplanowały dewastację dróg kolejowych i mostów na wschodzie Rosji, w tym w obwodzie zabajkalskim155.
Najaktywniej działały władze stolicy, które deportowały z Piotrogradu i gu-berni piotrogradzkiej prawie wszystkich chińskich kupców. Chińczyków wy-rzucano z Rygi, Warszawy i innych zachodnich miast, represje wobec nich za-stosowano między innymi w Kazaniu i Donbasie. Gubernatorzy: akmoliński, tomski i tobolski również zażądali od żandarmerii deportowania z tych terenów wszystkich Chińczyków W czerwcu 1916 r. dowodzący wojskami Irkuckiego Okręgu Wojskowego wydał rozkaz wydalenia wszystkich Chińczyków z kopalń czeremchowskich, który jednak nie został wykonany z powodu protestu zarzą-dzających kopalniami. W ten sposób w latach 1914–1916 na całym terytorium Imperium Rosyjskiego przeprowadzano akcje wysiedlania Chińczyków z tery-toriów przyfrontowych i innych terenów ważnych strategicznie. Niemniej jed-nak akcjom przesiedleńczym poddano tylko część zamieszkujących terytorium Imperium Chińczyków. Z początkiem rewolucji 1917 r. zaczęto organizować ich wysyłanie do kraju, ale już z innych powodów – ekonomicznych.
Jednym z zagadnień związanych z kwestią jeńców wojennych było wykorzy-stywanie ich jako siły roboczej. Władze carskie wprowadziły obowiązek przy-musowej pracy zmobilizowanych żołnierzy w przemyśle i rolnictwie, nie było ograniczeń, jeśli chodzi o pracę kobiet i dzieci. Grupy narodowościowe, np. Uzbecy, Turkmeni, Kirgizi, Kazachowie, byli przymusowo zatrudniani przy bu-dowie umocnień i fortyfikacji oraz przy naprawianiu dróg kolejowych. W jed-nym z listów, w którym zawiadamiano o wzięciu do niewoli 10 tys. jeńców, car Mikołaj II pisał: „Ile nowych rąk do pracy na naszych polach i w fabrykach!”156 W Omskim Okręgu Wojskowym zostały nawet wypracowane zasady pracy jeń-ców wojennych157.
W jeszcze większym zakresie pracę jeńców wykorzystywano w rolnictwie. Zgodnie z zatwierdzonym rozporządzeniem z 28 lutego (14 marca) 1915 r. do tego typu prac byli kierowani jeńcy niżsi rangą, bez względu na ich
po-154ГАИО, ф. 25, оп. 11, д. 92, л. 2–2 об.
155 ГАИО, ф. 600, оп. 1, д. 907.
156 A. И. Гергилева, op. cit., s. 36.
60
chodzenie narodowe. Oficerów zwykle do tego typu prac nie wykorzystywano. Niektórzy szukali lepiej płatnej pracy w miastach158.
Polityka Rządu Tymczasowego w odniesieniu do jeńców wojennych była kontynuowana w okresie porewolucyjnym.
W kwietniu 1918 r. w Irkucku odbył się Ogólnorosyjski Zjazd Jeńców Wo-jennych w Moskwie i Zjazd Jeńców Wschodniej Syberii i Dalekiego Wscho-du. Dał on prawo jeńcom do zadecydowania czy chcą pozostać w Rosji, czy też wracać do ojczyzny.
Niekiedy jeńcami „straszono” mieszkańców. Na przykład gazeta „Włast’ Na-rodnaja” w artykule Zagrożenie ze strony jeńców wojennych, z 22 marca 1922 r., przytaczała słowa ministra wojny Japonii o tym, że 150 000 żołnierzy nie-mieckich, którzy znajdują się w Syberii, stara się o broń i mogą oni stworzyć 100-tysieczną armię, a także, że należy za wszelką cenę podtrzymać oddziały Siemienowa w Mandżurii i jego sojuszników we Władywostoku i Błagowiesz-czeńsku oraz przyjąć kroki, by przeciwdziałać niemieckiemu zagrożeniu w Sy-berii”159. Natomiast problem wykorzystania jeńców w walce z kontrrewolucją był w większości rozwiązywany nie przez władze centralne, ale na miejscu, w za-leżności od sytuacji160.
158 Ibidem.
159 Ibidem, s. 67.