Nowe technologie w muzealnictwie
Użytkowanie nowych technologii w muzeach to nie tylko możliwość poszerzenia oferty edukacyjnej dla zwiedzających, ale to także możliwość ochrony dziedzictwa kulturalnego. Cyfryzacja umożliwiła digitalizację zbiorów zabytków, nie tylko zdjęć i dokumentów, ale również artefaktów takich jak naczynia ceramiczne, naczynia szklane czy narzędzia krzemienne i kamienne. Jest to wygodna forma katalogowania zbiorów, która w prosty sposób może być dostępna dla badaczy, korzystających z materiałów do prac naukowych. Obecnie możliwe stało się też tworzenie modeli 2D i 3D zabytków. Jest to nie tylko forma zabezpieczeń zabytków dla przyszłych pokoleń, ale również ogromna szansa upowszechnienia ich poprzez świat wirtualny. Eksponaty mogą być prezentowane na stronie i aplikacjach mobilnych, np. telefon, tablet. Ponadto dzięki użyciu panoramy 360 stopni albo wizualizacji komputerowej jest możliwość obejrzenia całych wnętrz, budynków i zabytków wraz z odkryciem, nawet tych zazwyczaj niedostępnych. Ciekawe jest to wykorzystanie mediów społecznościowych jak Facebook czy Youtube, gdzie udostępnia się krótkie filmy (reportaże, wywiady, lekcje muzealne) czy animacje9. Cyfryzacja muzeów stała się szansą zwiększenia możliwości instytucji, która dobrze użyta chroni i archiwizuje zbiory oraz edukuuje na skalę ogólnoświatową.
Muzea interaktywne i wirtualne
Obecnie społeczeństwo żyje w kulturze informacyjnej. Jest to kultura, w której rozpoznaje się wartość i użyteczność informacji jako czynnika pomagającego w dojściu do celów operacyjnych i strategicznych, gdzie informacja wpływa na podstawowe decyzje organizacyjne i technologię informacyjną10. Kultura informacyjna cechuje się pojawieniem nowych strategii i technologii cyfrowych oraz nadejściem nowego sposobu myślenia11. Społeczeństwo krajów wysokorozwiniętych, które na co dzień obraca się w kulturze
8K. Zdeb, op.cit., s. 8.
9 Ibidem, s. 10.
10W. Babik, Kultura informacyjna – spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji, „Bibliotheca
Nostra”, 2012, t. 28, z.2 . s. 33
145
informacyjnej, najczęściej przekazuje i odbiera informacje poprzez wizualność, obrazy. Artykuły posiadają mnóstwo zdjęć i coraz mniejsze ilości tekstów, ludzie zamiast czytać wolą pójść do kina czy obejrzeć wiadomości w telewizji. Wśród młodzieży i młodych dorosłych popularnym portalem społecznościowym, poprzez który wyrażają siebie i swoje opinie, jest Instagram (portal, który w większości opiera się na krótkich filmikach i zdjęciach.) Dziś chętniej i łatwiej ukazuje się emocje poprzez obraz12. Zmiany społeczne oraz zwrot ku wizualności spowodowały inne podejście do kwestii funkcjonowania muzeum. Instytucja ta przestała być jednostką elitarną, gdzie spotykały się wybrane grupy społeczne w celu dyskutowania na temat nauki i sztuki. Muzea zaczęły „wchodzić” w interakcję z społeczeństwem13. Wraz ze zmianą kultury człowieka zmieniło się też podejście muzeów do prezentowania swoich zbiorów turystom. Ważne jest więc zaprezentowanie wystaw w sposób ciekawy, który przyciągnie uwagę zwiedzających. Coraz częściej odchodzi się od standardowego wystawiennictwa, jak gabloty z eksponatami oraz plansze z opisami i historią artefaktów, odkryć, badań na rzecz technik audiowizualnych i technologii multimedialnych14. Działalność muzeum jest częścią kultury, nie tylko kultury wyższej, ale też kultury popularnej. Muzeum stało się instytucją otwartą, z łatwym dostępem, co kojarzy się z kulturą masową15. Kultura popularna utożsamiana jest głównie z rozrywką, skierowana do masowego odbiorcy, cechuje się szybkością i łatwym dostępem. W głównej mierze dzięki internetowi. Muzea nie funkcjonują w społecznej próżni, dlatego starają się odpowiedzieć na zapotrzebowania społeczne, jednocześnie spełniać swoją misję badawczą i edukacyjną16. Jest to trudne zadanie. Dzięki zastosowaniu multimediów muzea otwierają się na współczesne zapotrzebowanie społeczne: naukę poprzez zabawę. Instytucje, które używają w swojej działalności technik i technologii informatycznych można podzielić na muzea interaktywne i muzea wirtualne17.
Definicja muzea wirtualnego nie jest do końca klarowna. Główne kryterium
12W. Kawecki, Od kultury wizualnej do teologii wizualnej, „Kultura - Media – Teologia”, 2010, nr 1, s.
30.
13K.Zdeb, op.cit., s. s. 8.
14P. Polkowski, P. Witkowski, Obrazowanie z przekształceniem odbicia. O fotograficznej metodzie
dokumentacji i analizy zabytków, „Muzealnictwo”, 2018, t. 59, s. 55.
15A. Kamińska, (Re)konstrukcje muzeum w kulturze współczesnej. Studium socjopedagogiczne–
praca doktorska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2015, s. 63
16Ibidem, s. 63
17J. Kowalczyk-Anioł, J. Papińska-Kacperek, Wykorzystywanie mediów elektronicznych w turystyce
kulturowej na przykładzie muzeów i miejskich aplikacji mobilnych, „Turystyka kulturowa”, 2015, z. 5,
146
rozróżnienia muzeum wirtualnego od tradycyjnego jest posiadania stałej siedziby w świecie rzeczywistym oraz osobowość prawną, przez muzeum. Jednakże oprócz tego, ważnym czynnikiem rozróżniającym muzea wirtualne od tradycyjnych jest inna interakcja zwiedzających z zabytkami. W muzeum wirtualnym istnieje możliwość obcowania z artefaktami tylko w formie digitalnej, natomiast muzeum tradycyjne umożliwia bezpośredni kontakt z zabytkiem18. Ponadto wybór zwiedzenie muzeum wirtualnego jest wyborem bardziej przemyślamy, niż zwiedzanie muzeum tradycyjnego, które zazwyczaj jest wpisanego jako punkt wycieczki czy element wakacji. Kojarzy się także z kulturą elitarną, chęcią pokazania się (jak np.: tłumy zwiedzających obraz Mony Lisy w Muzeum Luwr). Natomiast decyzja odwiedzenia muzeum wirtualnego najczęściej odbywa się w zaciszu domowym i jest kierowana chęcią poszerzenia swoich zainteresowań i wiedzy19.
Muzeum interaktywne
Istnieje także trzeci rodzaj muzeum, które jest czymś pomiędzy muzeum tradycyjnym a muzeum wirtualnym. Mowa tu o muzeum interaktywnym (Interaktywne Muzeum Państwa Krzyżackiego w Działdowie, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Interaktywne Kotłownia, Muzeum Miasta Toruń, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu). Umożliwia ono zwiedzającym skorzystania z technologii multimedialnych wraz z obcowaniem z rzeczywistym zabytkiem. Jest to forma przejściowa, która korzysta z najlepszych cech muzeum tradycyjnego i muzeum wirtualnego. Poszerza wiedzę o prawdziwym artefakcie poprzez rzeczywistość wirtualną, jednocześnie popularyzuje tradycję, naukę kulturę na skalę globalną20.
Poprzez muzeum interaktywne rozumiemy instytucję znajdującą się w przestrzeni rzeczywistej, to znaczy w konkretnym budynku lub pomieszczeniu21. Jest to nowoczesne muzeum, którego zadaniem jest wieloperspektywiczne ukazanie jakiejś idei, zdarzeń, zagadnień. Wykorzystuje ono w tym celu w swoich ekspozycjach różnorodne środki przekazu, jak: multimedia, czyli filmy, muzyka, prezentacje multimedialne, wizualizacje, oryginalne eksponaty i fotografie, oraz interaktywne formy
18A.Kamińska, op.cit., s. 63-64
19Ibidem, s. 65
20Ibidem, s. 65
147
prezentacji, czyli scenografię, repliki, makiety22. To, co wyróżnia muzea interaktywne, to bezpośredni kontakt pomiędzy widzem a ekspozycją. Instytucje te oddziałują na zmysły zwiedzającego (wzrok, słuch, węch, zapach, smak), angażują go do aktywnego zwiedzania wystawy. Muzea te, w przeciwieństwie do muzeów tradycyjnych, są nastawione na turystów23.
Muzeum Powstania Warszawskiego jako przykład muzeum interaktywnego
Muzeum historyczne w Warszawie, samorządowa instytucja kultury m.st. Warszawy, utworzone w 1983 roku jako Muzeum i Archiwum Powstania Warszawskiego. Zostało otwarte 31 lipca 2004 roku, w przeddzień 60. rocznicy wybuchu powstania. Mieści się w dawnej Elektrowni Tramwajów Miejskich w Warszawie przy ul. Grzybowskiej 79. Główne wejście do muzeum znajduje się od strony ul. Przyokopowej24.
Ekspozycja przedstawia walkę i codzienność powstania na tle okupacji, poprzez ukazanie złożonej sytuacji międzynarodowej, aż po powojenny terror komunistyczny i losy powstańców w PRL. Muzeum wykorzystuje nowoczesne techniki audiowizualne. Są one bardzo przydatne w dotarciu do jednego z głównych jego adresatów, jakim jest młodzież, pozwalają także w sposób inspirujący opowiadać o historii i patriotyzmie25.
Przez wiele lat budowa muzeum była niemożliwa z powodów politycznych, jednakże po wielu trudnością i problemach Muzeum Powstania Warszawskiego powstało w 2004 roku, na 60. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego, z inicjatywy ówczesnego prezydenta miasta Warszawy Lecha Kaczyńskiego26.
Muzeum Powstania Warszawskiego jest przykładem muzeum interaktywnego. Muzeum jest określane mianem muzeum wnuków i dziadków, ponieważ ukazuje historię babć i dziadków Polaków metodami audiowizualnymi, wykorzystując techniki multimedialne. Zwiedzając muzeum, można odnieść wrażenie bycia w ciągu wydarzeń. Ekspozycja muzealna oddziałuje obrazem, światłem i dźwiękiem. Zewsząd otaczają
22Ibidem, s. 66
23Ibidem, s. 66
24https://www.1944.pl/ [dostęp: 08.08.2019]
25https://www.1944.pl/, [dostęp: 20.05.2019]
148
zwiedzającychportrety powstańców. Głównymi elementami wystawy są zdjęcia w wielkich formatach, monitory i komputery. Trasa zwiedzania przedstawia wydarzenia w ciągu chronologicznym. Sale są tematyczne, zwiedzający mogą poruszać się wśród scenerii dawnych czasów, pośród gruzów zniszczonej Warszawy. Trasa zaczyna się na parterze, gdzie przedstawiono czas okupacji oraz moment wybuch powstania. W kolejnym pomieszczeniu można obejrzeć wystawę maszyn drukarskich z lat czterdziestych, natomiast na antresoli prezentowane są sceny walki i życie codzienne powstańczej Warszawie. Dodatkowo w kinie Palladium wyświetlane są trzy powstańcze kroniki filmowe Biura Informacji i Propagandy AK. Podczas zwiedzania towarzyszą odpowiednia scenografia, efekty wizualne i dźwiękowe. Ogromne wrażenie robi replika samolotu Liberator B-24J w skali 1:1 — jest to jeden z ważniejszych punktów ekspozycji oraz niesamowita atrakcja dla młodszych, jak i dorosłych widzów27.
Całe muzeum sprawia niesamowite wrażenie, w większości nie pamięta się co widziano, ale odczucia i emocje związane z zwiedzaniem muzeum. Przechodząc po kolei od sali do sali wokół słychać dźwięki z powstania warszawskiego oraz widać zdjęcia powstańców. Można słuchać ich historii oglądając wystawione eksponaty, a także obejrzeć seanse w kinie muzealnym. Film obecnie potrafi pokazać nam poprzez wydarzenia, miejsca i ludzi, emocje i myśli. Jest potężnym medium, które wykorzystuje obraz, muzykę i nowe technologie.
Coraz częściej w muzeach można spotkać użytkowanie z technologii multimedialnych, jak na przykład w sali Sztuki Naskalnej Afryki Północnej w Muzeum Archeologicznym28 w Poznaniu. Muzeum Powstania Warszawskiego wychodzi ponad standardowe wykorzystanie technik audiowizualnych.
Instytucja dodatkowo angażuje się w projekty społeczne, które wpływają na jej wizerunek i popularyzacje historii powstania warszawskiego i muzeu m. Jednym z ostatnich było współprodukowanie filmu akcji Kurier29 z obsadą międzynarodową w reżyserii Władysława Pasikowskiego30, twórcy takich obrazów jak Psy31, Pokłosie32, Jack
27Ibidem 28https://nowa.muzarp.poznan.pl/pl/sztuka-naskalna-afryki-polnocnej, [dostęp: 20.05.2019] 29https://www.filmweb.pl/film/Kurier-2019-810192, [dostęp: 20.05.2019] 30https://www.filmweb.pl/person/W%C5%82adys%C5%82aw+Pasikowski-79, [dostęp: 20.05.2019] 31https://www.filmweb.pl/Psy, [dostęp: 20.05.2019] 32https://www.filmweb.pl/film/Pok%C5%82osie-2012-624892, [dostęp: 20.05.2019]
149
Strong33.Muzeum wirtualne
Termin muzeum wirtualne po raz pierwszy został użyty w latach 90. Odnosiło się głównie do idei muzeum bez ścian. A. Malaraux, twórca pojęcia, był zdania konieczności zmiany sposobu prezentowania w muzeach. Jego koncepcja opiera się na przyciągnięciu nowych zwiedzających poprzez zapewnienie nowych doznań intelektualnych i wizualnych. Idea otwartego muzeum wiązała się z popkulturą i globalizacją. Całe kolekcje miały stać się dostępne dla każdego, niezależnie od jego lokalizacji geograficznej, jednocześnie powinny być prezentowane w sposób, który by przyciągnął nowych odbiorców34.
Jedną z najbardziej znanych i powszechnie używanych definicji muzea wirtualnego jest definicja autorstwa Geoffreya Lewisa w Encyklopedii Brittanica mówiąca o tym, że jest to kolekcja cyfrowo zarejestrowanych obrazów, plików dźwiękowych, dokumentów tekstowych i innych historycznych, naukowych lub kulturowych przekazów udostępnianych za pośrednictwem mediów elektronicznych. Muzeum wirtualne nie magazynuje rzeczywistych przedmiotów, związku z czym nie posiada trwałych i jedynych w swoim rodzaju właściwości muzeum w tradycyjnym znaczeniu tego słowa35. Inaczej rzecz ujmując, główną różnicą między muzeum tradycyjnym a muzeum wirtualnym jest posiadanie materialnych artefaktów. Przykładami wirtualnych muzeów w Polsce są Wirtualne Muzeum Chodlika, Wirtualne Muzeum Warmii i Mazur, Wirtualne Muzeum Lalkarstwa czy Wirtualne Muzeum Cukrzycy.
Muzeum w Chodliku jako przykład muzeum wirtualnego
Przykładem muzeum wirtualnego muzeum, które nie istnieje w świecie rzeczywistym jest Wirtualne Muzeum Chodlika. Powstało w 2016 roku jako efekt prac badawczych na stanowisku archeologicznym w Kotlinie Chodelskiej. Projekt został
33https://www.filmweb.pl/film/Jack+Strong-2014-673946, [dostęp: 20.05.2019]
34K. Zdeb, op.cit, s. 10.
35 https://www.britannica.com/topic/museum-cultural-institution/Art-museums#ref341405 [dostęp:
150
zrealizowany ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przy współpracy Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym i Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Za realizację projektu muzeum wirtualnego Chodlik.edu.pl odpowiedzialni byli Misja Archeologiczna Chodlik oraz Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Warszawie36. Muzeum posiada sekcje: wirtualny spacer, galeria zabytków i misja archeologiczna. Wirtualny spacer utworzony na bazie panoramy 360 stopni, umożliwia nam zwiedzanie online stanowiska, jego poszczególnych elementów jak wał podłużny obronny, kurhany z Bartosiowej Górki, grodzisko w Chodliku, grodzisko w Podgórzu, grodzisko w Kłodnicy, grodzisko w Żmijowicach czy cmentarz ciałopalny. Podczas zwiedzania mamy możliwość poznać historię badań oraz wyniki prac. Dodatkowo strona pokazuje rekonstrukcje komputerowe, wizualizacje, mapy historyczne, profesjonalne zdjęcia odkrytych zabytków37.Strona uzupełniona jest również o efekty dźwiękowe. Podczas zwiedzania poszczególnych miejsc stanowiska archeologicznego słyszymy naturalne odgłosy natury oraz śpiew ptaków oraz utwory muzyczne grupy Percival38. Galeria zabytków składa się z zdjęć wykopanych artefaktów. Każdy obiekt jest ukazany poprze zdjęcie naukowe, czyli z miarką na białym tle oraz w formie naturalnej. Misja archeologiczna przedstawia historię, stan badań, ekipę archeologów, konferencje i wystawy związane z stanowiskiem oraz cele i misje projektu. Dodatkowo strona jest połączona z profilem na portalu Facebook39 i posiada konto Youtube40.
Na szczególną uwagę zasługują filmy przedstawiające stanowisko archeologiczne, projekt badawczy oraz film zachęcający do patronatu nad badaniami w Chodliku. Filmy przedstawiają stanowisko badań i poszczególnych członków ekipy badawczej. W kilkuminutowych obrazach filmowych zostały wykorzystane plany ogólne, zdjęcia z lotu ptaków oraz zbliżenia. Co umożliwia oglądającym na spojrzenie ogólne na stanowisko archeologiczne wraz z otaczającą go przyrodą oraz na spojrzenie bliższe pracy archeologicznej jak fotografowanie artefaktów, rysowanie planów, studiowanie map czy niwelowanie wykopu w celu odkrycia nowych śladów dawnej działalności człowieka. Filmy te szczególnie zachęcają do poznania bliżej archeologii, misję badawczej Chodlik
36http://chodlik.edu.pl/o-projekcie/, [dostęp: 20.05.2019]
37 Ibidem.
38http://chodlik.edu.pl/o-projekcie/, [dostęp: 20.05.2019]
39https://www.facebook.com/chodlik, [dostęp: 20.05.2019]