fi-nansowych spółek węglowych i utrzymaniu pozycji konkurencyjnej górnictwa węgla kamiennego w warunkach gospodarki wolnorynkowej rozpoczęto od
iden-Wykres 7. Struktura kosztów usług obcych produkcji węgla kamiennego w 2012 r. w układzie rodzajowym 50,87% 18,35% 20,33% 9,44% 18,42% 2,15% remontowe 11,05 z³/t wiertniczo-górnicze 10,01 z³/t
wynajmu maszyn i urz¹dzeñ górniczych 5,13 z³/t zwa³owania kamienia 1,17 z³/t
odmetanowania 3,09 z³/t uszlachetniania wêgla 0,07 z³/t
inne us³ugi dotycz¹ce produkcji wêgla 11,48 z³/t 5,69%
0,13% 11,48%
tyfikacji czynników, które z perspektywy zarządzania kosztami mają największy wpływ na funkcjonowanie spółek węglowych. Wyodrębniono kluczowe obszary działalności podmiotów gospodarczych, do których zaliczają się obszar techno-logiczno-techniczny i obszar ekonomiczno-strukturalny, wśród których należy poszukiwać źródeł poprawy efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw wy-dobywczych.
Ograniczenie kosztów produkcji węgla kamiennego w obszarze technologicz-no-technicznym wydaje się uzależnione przede wszystkim od wielkości nakładów finansowych, jakie w przyszłości będą przeznaczane przez poszczególne spółki węglowe na prowadzenie działalności innowacyjnej o charakterze procesowym i produktowym9, jak również na modernizację i rozbudowę istniejącej infrastruk-tury w zakładach górniczych, w szczególności udostępnianie nowych wyrobisk eksploatacyjnych.
Wdrożenie postulowanych rozwiązań powinno przynieść oczekiwane rezul-taty w zakresie redukcji kosztów produkcji węgla kamiennego w średnio- i dłu-gookresowej perspektywie, natomiast w krótkookresowej perspektywie realizacja proponowanych działań będzie pociągać za sobą konieczność ponoszenia znacz-nych obciążeń finansowych przez spółki węglowe, których źródłem będą w głów-nej mierze środki własne przedsiębiorstw wydobywczych.
Kolejnym czynnikiem, który powinien przyczynić się do obniżenia kosztów wydobycia surowca w polskim górnictwie jest konsekwentne zamykanie tych szybów kopalnianych i poziomów wydobywczych w zakładach górniczych, któ-rych dalsze funkcjonowanie nie ma ekonomicznego uzasadnienia oraz powoduje generowanie strat w bilansach poszczególnych kopalń, co przekłada się na osią-gane przez spółki węglowe wyniki finansowe. Warto również rozważyć zmniej-szenie sumarycznej długości wyrobisk korytarzowych w zakładach górniczych, zwłaszcza na odcinkach niezwiązanych bezpośrednio z procesem produkcyjnym, których utrzymanie w operacyjnej gotowości i okresowa konserwacja są niezwy-kle kosztowne z uwagi na rachunek zysków i strat, a ponadto nie przynoszą do-datkowych korzyści finansowych ani dla kopalń, ani dla przedsiębiorstw wydo-bywczych.
Analiza czynników w obszarze ekonomiczno-strukturalnym pozwala stwier-dzić, że ograniczenie udziału kosztów wynagrodzeń wraz z pochodnymi (ubez-pieczenia społeczne i inne świadczenia) w strukturze kosztów wytwarzania węgla kamiennego jest najważniejszym wyzwaniem, które stoi przed branżą wydo-bywczą. Truizmem byłoby twierdzenie, że wysoki poziom płac w górnictwie ma decydujący wpływ na niską konkurencyjność polskiego węgla kamiennego. W środowisku naukowym panuje przekonanie, że ograniczenie udziału kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem w górnictwie węglowym można osiągnąć
ma sposobami: ograniczeniem tempa wzrostu wynagrodzeń, proefektywnościo-wym przekształceniem systemu wynagrodzeń i rozszerzeniem zakresu robót zle-canych firmom zewnętrznym10.
Przedstawiona koncepcja wydaje się jak najbardziej słuszna, lecz wieloletnie doświadczenie płynące z wdrażanych przedsięwzięć restrukturyzacyjnych w gór-nictwie węgla kamiennego w Polsce dowodzi, że istnieją bariery instytucjonal-no-organizacyjne oraz bariery społeczne, które w znacznym stopniu ograniczają zastosowanie tych rozwiązań w praktyce.
Ograniczenie tempa wzrostu wynagrodzeń w górnictwie węgla kamiennego wydaje się być mało realistycznym scenariuszem, gdyż w ostatnich latach dy-namika wzrostu wynagrodzeń w sekcji gospodarki narodowej „Górnictwo i wy-dobywanie” była mniejsza niż w całej gospodarce narodowej oraz w sektorze przedsiębiorstw.
Wdrożenie proefektywnościowego systemu wynagrodzeń w górnictwie po-zostaje zaś celem trudnym do osiągnięcia, chociażby ze względu na potencjalny silny opór ze strony licznych central związkowych, funkcjonujących w strukturze poszczególnych spółek węglowych. Gwarancje licznych przywilejów górniczych zapisanych w Karcie Górnika uniemożliwiają zarządom spółek węglowych ela-styczne kształtowanie wysokości wynagrodzeń pracowników kopalni w zależno-ści od bieżącej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa oraz koniunktury na rynkach surowcowych.
Rozszerzenie zakresu robót zlecanych firmom zewnętrznym przez spółki wę-glowe mogłoby mieć istotny wpływ na ograniczenie kosztów wydobycia węgla kamiennego, przy równoczesnej redukcji zatrudnienia w zakładach górniczych, jednak wydaje się to mało prawdopodobne, gdyż w ubiegłych latach stan zatrud-nienia w sektorze górnictwa węglowego pozostawał na niemal niezmienionym poziomie11.
Istnieją dwa możliwe scenariusze rozwoju wydarzeń w sektorze górnictwa węgla kamiennego w kwestii ograniczenia kosztów pracy w zakładach górni-czych. Pierwsze rozwiązanie to przeprowadzenie zmian systemowych o charak-terze rewolucyjnym, które będą polegać na nowelizacji Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych przywilejów dla pracowników górnictwa – Karta górnika. Zakres projektowanych zmian legisla-cyjnych będzie obejmował likwidację przywilejów górniczych w zakresie płac (rozdział III), przez wykreślenie w całości treści stosownych paragrafów (§ 8-10). Ponadto zmianie ulegną niektóre postanowienia dotyczące przywilejów
górni-10 I. Jonek-Kowalska, Racjonalizacja kosztów jako sposób poprawy efektywności działania
w Spółce Restrukturyzacji Kopalń, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”
nr 261, Wrocław 2012, s. 113.
11 W latach 2006-2012 średnie tempo spadku zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego wyniosło 0,86 p.p. w skali roku.
czych w zakresie czasu pracy (rozdział IV), które będą polegać na wprowadze-niu elastycznego czasu pracy, w tym 6-dniowego tygodnia pracy, poprzez zmianę treści niektórych paragrafów (§ 11-12, ust. 1 i 4). Rozwiązanie to pozostawia bez zmian przywileje górnicze dotyczące praw honorowych (rozdział I) oraz przywi-leje górnicze w zakresie wypoczynku, świadczeń socjalnych, a przede wszystkim zabezpieczenia emerytalnego górników (rozdział IV).
Wdrożenie postulowanych zmian przyniosłoby spółkom węglowym wymier-ne korzyści w postaci ograniczenia poziomu kosztów wydobycia węgla kamien-nego, w szczególności przez możliwość elastycznego kształtowania wysokości wynagrodzeń pracowników zakładów górniczych w zależności od bieżącej sytu-acji finansowej przedsiębiorstwa i koniunktury na rynkach surowcowych.
Negatywne konsekwencje proponowanych działań to głównie wzrost napię-cia społecznego na Górnym Śląsku i fala protestów związkowych, jaka przejdzie przez Warszawę, lecz w tym przypadku spór będzie toczył się na linii: rząd – gór-nicze związki zawodowe, a nie jak miało to miejsce w przeszłości, gdy konflikt przebiegał na linii: pojedyncze spółki węglowe – górnicze związki zawodowe. Wpłynie to z pewnością na osłabienie pozycji związków zawodowych w tym konflikcie, których możliwości oddziaływania oraz wywierania presji na drugą stronę będą bardzo ograniczone. Wydaje się również mało prawdopodobne, by li-kwidacja przywilejów pracowników kopalń w zakresie płac wpłynęła negatywnie na notowania rządu, gdyż duża część społeczeństwa polskiego opowiada się za całkowitym zniesieniem przywilejów górniczych.
Drugie rozwiązanie ma charakter ewolucyjny i polega na przeprowadzeniu niezbędnych reform w systemie wynagrodzeń górniczych z poszanowaniem przywilejów branżowych, bez konieczności przechodzenia skomplikowanej pro-cedury legislacyjnej. Zakres proponowanych zmian obejmuje likwidację tych składników wynagrodzeń oraz wszystkich innych dodatkowych świadczeń, któ-re nie są objęte postanowieniami Karty górnika, a także wdrożenie proefektyw-nościowego systemu wynagrodzeń dla pracowników dołowych, wprowadzenie elastycznego czasu pracy, z zachowaniem 5-dniowego tygodnia pracy, oraz przy-jęcie jednolitego zbiorowego układu pracy i ujednoliconego regulaminu pracy, który będzie obowiązywał we wszystkich zakładach górniczych funkcjonujących w ramach danej spółki węglowej. Niedopuszczalna jest sytuacja, która ma miej-sce obecnie w spółkach węglowych, że w ramach jednego przedsiębiorstwa wy-dobywczego obowiązuje wiele różnych regulaminów pracy i kilka różnych zbio-rowych układów pracy. Jest to nie do zaakceptowania z uwagi na przestrzeganie zasad ładu korporacyjnego i nie jest jasne dla pracowników ani dla spółki i jej akcjonariuszy, utrudniając tym samym organizację pracy i znacznie zwiększając koszty administracji.
Przyjęcie tego rozwiązania przyniosłoby ograniczenie kosztów pracy w spół-kach węglowych, lecz nie ma pewności, czy połowiczne działania o stosunkowo
niewielkim zakresie projektowanych zmian dałyby na tyle wymierne rezultaty, by poprawić wyniki finansowe spółek węglowych w średnio- i długookresowej perspektywie.
Podsumowanie
Celem artykułu było dokonanie analizy i oceny kształtowania się kosztów produkcji węgla kamiennego w Polsce w latach 2006-2012. Stwierdzono, że sys-tematyczny wzrost kosztów wynagrodzeń w latach 2006-2012 w największym stopniu przyczynił się wzrostu ogólnych kosztów produkcji węgla kamiennego.
Na podstawie przeprowadzonych badań opracowano dwa scenariusze roz-woju wydarzeń w sektorze górnictwa węgla kamiennego dotyczące ograniczenia kosztów pracy w zakładach górniczych w górnictwie węglowym w Polsce, któ-rych zastosowanie pozwoliłoby poprawić wyniki finansowe spółek węglowych oraz utrzymać pozycję konkurencyjną górnictwa węglowego w warunkach go-spodarki wolnorynkowej.
Nie ulega wątpliwości, że górnictwo węgla kamiennego w Polsce potrzebuje pilnych reform o charakterze systemowym, zarówno w obszarze ekonomiczno--strukturalnym, jak i w obszarze technologiczno-technicznym. Zarządy spółek węglowych nie są bowiem w stanie samodzielnie przeprowadzić wszystkich nie-zbędnych zmian, zwłaszcza tych wymagających wdrożenia procedur legislacyj-nych, bez wsparcia ze strony władz centrallegislacyj-nych, które swoimi działaniami powin-ny tworzyć przyjazpowin-ny klimat dla rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Polsce.
Skutkiem zaniechania działań mających na celu racjonalizację kosztów pracy w górnictwie będzie systematyczne pogarszanie się wyników finansowych po-szczególnych spółek węglowych i utrata pozycji konkurencyjnej polskiego węgla, która w przyszłości będzie najbardziej odczuwalna w przedsiębiorstwach wydo-bywczych na rynku polskim, gdzie wielkość importu węgla kamiennego z zagra-nicy już teraz ma przewagę nad eksportem polskiego surowca do krajów trzecich. Polityka energetyczna Polski zakłada w najbliższych dekadach wykorzystanie węgla kamiennego jako głównego paliwa dla elektroenergetyki w celu zapewnie-nia odpowiedniego stopzapewnie-nia bezpieczeństwa energetycznego kraju. Zaspokojenie krajowego zapotrzebowania na węgiel powinno być priorytetem dla rodzimych spółek węglowych, pod warunkiem przedstawienia elektrowniom konkurencyjnej cenowo oferty i dostarczenia surowca o pożądanych parametrach jakościowych. Spółki węglowe będą w stanie podołać tym wyzwaniom tylko wówczas, gdy będą zdolne do elastycznego kształtowania poziomu kosztów pracy, a także będą miały możliwość bieżącego monitorowania poziomu kosztów produkcji węgla kamien-nego i podejmowania działań dostosowawczych w zależności od bieżącej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa oraz koniunktury na rynkach surowcowych.
Literatura
Ancyparowicz G., Stanisławski M., Efekty programu restrukturyzacji górnictwa węgla
kamienne-go. Stan obecny i perspektywa do 2015 roku, w: Ekonomia. Teoria, historia, praktyka, red.
I. Bludnik, M. Ratajczak, J. Wallusch, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013.
Danielewski J., Międzynarodowa konkurencyjność polskiego górnictwa węglowego, „Studia i Ma- teriały” nr 23, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 1991.
Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Gornictwo/Realizacja+Programu
+dziaalno%C5%9Bci+grnictwa+wgla+kamiennego+w+Polsce [20.10.2013].
Jonek-Kowalska I., Racjonalizacja kosztów jako sposób poprawy efektywności działania w Spółce
Restrukturyzacji Kopalń, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” nr 261,
Wrocław 2012.
Jonek-Kowalska I., Turek M., Zmiany w zarządzaniu kosztami w kopalniach węgla kamiennego, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego” nr 5, Szczecin 2008.
Leszczyński Z., Metody zarządzania kosztami a realizacja strategii konkurencji w
przedsiębior-stwie, „Rachunkowość Finansowa i Audyt” 2005, nr 11.
Nowak E., Piechota R., Wierzbiński M., Rachunek kosztów w zarządzaniu przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 2004.
Podstawy rachunkowości – aspekty teoretyczne i praktyczne, red. M. Micherda, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa 2005.
Rocznik Statystyczny RP: 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, www.stat.gov.pl/gus/roczniki_
PLK_HTML.htm [20.10.2013].
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych przywilejów dla pracowników górnictwa – Karta górnika, Dz.U. z 1982 r., nr 2, poz. 13.
Stanisławski M., Wybrane aspekty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw górniczych w latach
2009-2011, „Kwartalnik Naukowy Uczelni Vistula” 2013, nr 3 (37).