KONSTRUKCJA BUDYNKÓW GOSPODARCZYCH

Budynki gospodarcze, podobnie jak m ieszkalne, pierw otnie nie posiadały fundam entów . O ile teren tego w ym agał, kładziono niew ysoką podmurówkę

458 Bogumiła Szurow a

z kam ienia polnego łączonego gliną. Najczęściej zaś tylko pod w ęgłam i kładziono» w iększe kam ienie, a ew entualną przestrzeń pom iędzy ziem ią a przyciesią pod— sypyw ano kam ieniem .

Ś c i a n y . N ajstarsze stodoły (XIX w.) w znoszono z jodłow ych okrąglaków,, natom iast pom ieszczenia inw entarskie — z belek ociosanych w m iejscu styku.. W przypadku grubego drzewa — belki cięto na połowę. Na krótko przed P w ojną św iatow ą zaczęto stosow ać belki tarte o przekroju prostokątnym („kan­ tów k i”).

Do ok. 1930 r. w K akoninie budynki gospodarcze niem al w yłącznie w ęgło­ w ano na obłap. Ok. 1920 r. coraz częściej w ęgły w iąże się na rybi ogon.

Ściany pom iędzy zapolam i a boiskiem („zapolnice”) w znoszono z dość gru­ bych desek wpuszczonych w łątki. W ysokość ścian dochodziła do 1,5 m.

W latach trzydziestych X X w. zapoczątkowano w znoszenie stodół o kon­ strukcji ryglow ej, szalowanej deskami. W ówczas też sporadycznie budowano» obory z kam ienia polnego.

D a c h . Podobnie jak w budow nictw ie m ieszkalnym , najstarszą i do dziśi stosowaną konstrukcją dachu w budow nictw ie gospodarczym jest konstrukcjai. krokw iow o-płat wio w a .

P łatw ie licow e z reguły są tu bardziej w ysunięte poza pion zrębu niż w bu—

D rewniane bu dow n ictw o ludow e w e w si Kakonin w pow iecie kieleckim 4 5 9

Ryc. 17. Piwnica, 1945 r., Kakonin 40

dynkach m ieszkalnych. Nad wjazdem do boiska p' łacie dachowe są nieco unie­ sione do góry, by um ożliw ić wjazd wyładow anej furze.

W prowadzona w okresie m iędzyw ojennym konstrukcja krokw iow o-belkow a w budow nictw ie gospodarczym stosowana jest rzadko.

Do ok. 1925 r. budynki gospodarcze niem al wyłącznie nakrywano dachami czterospadowym i. Z chw ilą wprowadzenia oszczędniejszego w nakładzie pracy i m ateriału dachu dw uspadow ego stara forma przestaje być wznoszona, nadal jednak licznie w ystępuje na budynkach starszych.

Sporadycznie budynki gospodarcze nakryw ano dachami przyczółkowym i i naczółkowym i.

Jeszcze w latach pięćdziesiątych większość dachów na budynkach gospo­ darczych kryta była słomą. Rów nolegle z nią do krycia używ ano gontu. Ostatnio coraz częściej oba te m ateriały zastępowane są pokryciem ogniotrwałym .

P o w a ł a . W stodołach tylko nad boiskiem znajdowała się prowizoryczna powała („góra”, „piętro”), wykonana z luzem położonych żerdek lub desek. N atom iast w najstarszych budynkach inw entarskich (druga połowa X IX w.) pow ały w ykonane są z cieńszych połówek, żerdek lub z desek łupanych przy­ bitych do belek stropowych. W budynkach nowszych (XX w.) na pow ały uży­ w ane są deski tarte.

P o d ł o g a . W boiskach zawsze kładziono polepę glinianą, w zapolach — deski lub polepę. W budynkach inwentarskich tylko w części w ydzielonej dla

460 Bogumiła S zurow a

Ryc. 18. Piw niczka z daszkiem wspartym na ślemieniu, 1968 r., Kakonin 7

trzody chlewnej kładziono posadzkę z kam ieni, natom iast pozostałą powierzch­ nię stanow iła ziemia.

O t w o r y d r z w i o w e . Boisko zaopatrzone było zawsze w dw oje wrót o konstrukcji słupowej. Słupy (węgary) osadzano w przyciesi i ostatniej belce zrębu, czyli oczepie. Pionow e ramiaki wrót w ykonyw ano z połow izn lub cień­ szych belek ociosanych do przekroju prostokąta (25 X 15 cm). Na długości ra- miaka, pom iędzy spongami, zw ykle były trzy łukow ate podcięcia spełniające funkcje w yłącznie zdobnicze.

Skrzydła wrót zbijano z dość szerokich desek struganych, w zm ocnionych po­ ziom ym i spongam i i osadzano na czopach. W starszych stodołach czopy zw ykle ujęte są w drew niane kuny, w now szych — w żelazne.

Wrota na czopach jeszcze dziś są sporadycznie zakładane, gdyż, zdaniem starszych ludzi, nie opadają one, w przeciw ieństw ie do wrót na zawiasach.

K onstrukcja otworu drzw iow ego i tafli oraz sposób jej zaw ieszenia w bu­ dynkach inw entarskich rozw iązyw ane b yły identycznie jak w najstarszych chałupach. Obory i stajnie często posiadały drugą parę drzwi, tzw. „letnich”, które zam iast z desek, w ykonane były z żerdek, rzadko rozm ieszczonych, co latem zapew niało dopływ powietrza do pom ieszczeń, a rów nocześnie zabezpie­ czało inwentarz.

O t w o r y o k i e n n e . Stodoły nie posiadały żadnych otworów. Prześw ity pom iędzy belkam i ścian zapew niały naturalną w entylację przechow yw anych

D rew niane bu dow n ictw o ludow e w e w si Kakonin w pow iecie kieleckim 461

462 Bogumiła Szurow a

tam zbiorów. Natom iast najstarsze obory i stajnie posiadają zw ykle jedno okienko o w ym iarach 20 X 30—40 cm. Zdarza się także brak otw orów okien­ nych, a w entylacja pom ieszczenia odbywa się w yłącznie poprzez drzwi.

Od około dziesięciu lat w K akoninie w znosi się obory i stodoły m urow ane (z cegły lub pustaków). W roku 1970 w e w si było już 37 budynków gospodar­ czych z m ateriałów ogniotrw ałych, co stanow i 26°/o ogółu budynków tego typu. Pozostałe budynki gospodarcze, takie jak szopy na narzędzia, wiaty, w ozow ­ nie, wznoszone b yły z drewna gorszego, a w ięc cieńszego i krótszego, toteż przeważnie m iały one konstrukcję sum ikow o-łątkow ą lub m ieszaną, tzn. w ę­ głow ą z pomocniczo zastosow anym słupem (łątką).

Z podstaw ow ych budynków w zagrodzie kakonińskiej do om ów ienia pozo­ stały jeszcze piw nice. W badanej wsi, także w sąsiednich Porąbkach, ze w zglę­ du na nieprzepuszczalne podłoże i p łytk ie zaleganie wód gruntow ych w w ięk­ szości w ypadków piw nice w znoszono na powierzchni ziemi. W szystkie znane m i piw nice są wąskofrontow e.

W Kakoninie, z uw agi na konstrukcję, wyróżnić m ożna trzy typy piwnic: — piw nice w zniesione z kam ienia spajanego gliną, nakryte pow ałą z żer­

dek położonych na belkach stropow ych;

— piw nice w zniesione z kam ienia spajanego gliną, sklepione lukiem elip­ tycznym ;

— piw nice — jam y, nie obudowane, nakryte daszkiem w spartym na jed­ nej soszce.

Dom inującą form ą i wznoszoną co najm niej od połow y X IX w. jest piw ­ nica pierwszego typu. N atom iast piw nice łukow ato zasklepione zanotow ano ty l­ ko dwie. Obie znajdują się na terenie daw nego dworu i przypuszczać można, że w chodziły w skład zabudowań dworskich, a zatem pochodzą one z początku X IX w. lub z końca w ieku XVIII.

Od pozostałych piw nic w e w si różnią się one wnękam i w ścianach, służą­ cym i prawdopodobnie do przechow yw ania naczyń z przetworami.

Trzeci typ — piw nice jam ow e — w znoszone są sporadycznie i pochodzą z ostatnich kilku lat.

Ściany piw nic kam iennych m ają przew ażnie ok. 1,5— 2,0 m wysokości. Piw nice nakryte są dachem trzyspadow ym o konstrukcji krokw iow o-płatw io- wej. W przypadku piw nic jam ow ych krokw ie w spierają się na ślem ieniu i zie­ mi. D o krycia dachów przew ażnie stosow ana jest słoma, niekiedy gont. W ejście do piw nicy sytuow ano bądź to w szalow anym deskami szczycie dachu, bądź poniżej szczytu, w ścianie. Otwór drzw iow y posiadał konstrukcję słupową, jego św iatło przew ażnie b yło niew ielkie, ok. 60—70 X 100— 120 cm. Tafla drzwiowa zbita była z dość grubych desek i zawieszona na zawiasach paso­ wych. Zabezpieczenie w ejścia stanow ił skobel z kow alską kłódką.

W celu ocieplenia pom ieszczenia ściany na zewnątrz okładano w arstw ą ziem i i darni, a na pow ale kładziono grubą w arstw ę ściółki leśnej lub słom y.

Z chw ilą rozpoczęcia budow y m urow anych dom ów na dość w ysokim fun­ dam encie piw nice coraz częściej lokalizuje się w obrębie domu.

Krótka charakterystyka budow nictw a drew nianego w K akoninie prowadzi do następujących spostrzeżeń. Zmiany, jak ie tu zachodziły na przestrzeni od połow y X IX w. do ostatnich lat, przebiegały nierytm icznie i zw iązane b yły z ogólnym i zm ianam i w sytuacji gospodarczej wsi.

D rew niane bu dow n ictw o ludowe w e w si K akon in w pow iecie kieleckim 463

W najdłużej trw ającym okresie, od p ołow y X IX w. do ok. 1920 r. w za­ sadzie postępuje tylk o rozwój rzutu domu (zw iększenie ilości pomieszczeń), natom iast m ateriał, konstrukcja ścian, dachu, form a dachu — nadal kontynuo­ w an e są w swej tradycyjnej postaci. W okresie następnym , obejm ującym lata 1920— 1960, poza dalszym rozwojem rzutu dom u notuje się nową konstrukcję ścian i dachu i now ą form ę dachu. Także w budow nictw ie gospodarczym obok form tradycyjnych pojaw ia się stodoła szalowana deskami. N ajw iększe zm iany przypadają na ostatnie dziesięciolecie. N iem al całkow icie zaprzestano w znoszenia budynków jednotraktow ych na rzecz dw utraktów („czwórki”). Po­

jaw ia się n ow y m ateriał (cegła, pustaki itp.), a wraz z nim now a konstrukcja ścian, nowa bryła domu. W znosi się także m urow ane budynki gospodarcze. Podczas gd y w 1960 r. K akonin posiadał w yłącznie budynki drewniane, w 1970 r. było w e w si IB10/» m urow anych dom ów i ok. 26*Vo m urowanych bu­ dynków gospodarczych.

W e w szystkich okresach najm niejsze zm iany zachodzą w rozplanowaniu zagród, now e budynki najczęściej w znosi się w miejscu starych. N ow e zagrody najczęściej kontynuują tradycyjny układ w kształcie liter L i U.

W ostatnich latach obserw uje się także dążenie do w yelim inow ania z obrębu dom u czynności gospodarczych (np. przygotow yw anie karmy) w celu uzyskania pom ieszczeń czysto m ieszkalnych i tym sam ym poprawienia w arunków życia. W związku z tym pojaw iają się w zagrodzie letn ie kuchnie i parniki.

Niniejsze opracow anie nie wyczerpuje oczyw iście problem atyki drewnia­ nego budow nictw a w K akoninie. N iektóre zjaw iska, jak archaiczne w ęgłow anie na obłap, łątkow a konstrukcja otworu okiennego, geneza i rozwój dwutraktu („czwórki”), obniżenie pow ały nad komorą, dodatkowe drzwi z kom ory na podwórze, kom in z w nęką — w ym agają szerszych badań nie tylko w sąsied­ nich wsiach.

W związku z w ęgłow aniem na obłap chciałam tu zwrócić uw agę na nastę­ pujące zjawisko. M ianow icie w niektórych znanych mi chałupach, datowanych na trzecią ćw ierć X V III w. (np. Suków 11, 1774 r.) i pierwszą połowę X IX w. (np. Slęzany 104), ściany w ęgłow ane są na precyzyjnie opracowaną nakładkę dwustronną z czopem (obłap z czopem), jaką często spotykam y w drewnianym budow nictw ie sakralnym i dworskim. W tych sam ych w siach chałupy pocho­

dzące z końca X IX w. (np. Ślęzany 72, 1895 r.) w ęgłow ane są na nakładkę dwustronną prostą (obłap bez czopa). Czyżby w ięc sw oisty regres w ciesiołce ludowej ?

W K akoninie stw ierdzono w ystępow anie tylko obłapu bez czopa. Jest to fak t o tyle interesujący, że ten prym ityw ny w ęgieł w spół w y stępuje z łątkow ą konstrukcją otw oru okiennego, młodszą w stosunku do konstrukcji z węgaram i na w ysokość otworu. W św ietle posiadanych m ateriałów fakt ten wytłum aczyć m ożna ingerencją dworu, zainteresow anego w kosztach w znoszonych budynków. D w ór bowiem , jak pam iętam y, był zobow iązany do dbania o budynki w ło­ ścian; a konstrukcja łątkow a pozwalała na zastosow anie m ateriału gorszego (krótszego i cieńszego), a w ięc tańszego.

464 Bogum iła Szurow a ДЕРЕВЯННОЕ ЖИЛОЕ И ХОЗЯЙСТВЕННОЕ СТРОИТЕЛЬСТВО В ДЕРЕВНЕ КАКОНИН КЕЛЕЦКОГО ПОВЯТА Статья посвящена деревянному жилому и хозяйственному строительству в деревне Каконин Келецкого повята и его развитию на протяжении послед­ него столетия (1870—1970 г. г.). Основным источником для статьи послужили ма­ териалы, собранные в районе, а такж е материалы из архивов и специальная литература. Статья состоит из трёх частей. Во вступлении автор вкратце описывает есте­ ственные условия, заселение, имущественные взаимоотношения и историю раз­ вития хозяйства, подчёркивая факторы, формировавшие крестьянское строи­ тельство. Далее автор приступает к характеристике пространственного размеще­ ния деревни перед и после укрупнения земельны х участков, иллюстрируя свои исследования картами, составленными в 1819 г. До реорганизации аграрной си­ стемы Каконин был деревней пашенного типа с постройками, сгруппирован­ ными вдоль нескольких дорог (многодорожье). После укрупнения, в 1843 г., де­ ревня приобрела рядовой характер, с лановой системой полей. В следующем разделе статьи рассматривается форма, количество и характер построек в каконинских дворах. Автор выделяет четыре типа дворов, среди которых преобладают дворы в ф орм е буквы „U”, застроенные большим коли­ чеством построек. В разделе, посвящённом развитию горизонтальной проекции ж ил ы х строе­ ний, автор выделяет несколько типов планировок в пределах двух основных групп строений, сущ ествующ их в настоящее время: однотрактовых и двутрак­ товых. Характерным для Каконина считается ш ирокофасадный однотрактовый дом с прищипцовыми сенями, с одной комнатой и чуланом. Однотрактовые дома известны в этих местах издавна, в то время как двутрактовые появились толь­ ко в конце междувоенного периода и получили распространение в течение по­ следнего десятилетия. Аналогичным образом охарактеризовано в статье развитие горизонтальной проекции хозяйственных построек. Для Каконина характерны двусусечны е амбары с гумном в центре, сру­ бленные в обхват, с четырёхскатной кровлей, крытой соломой. В м еж дувоен- ном периоде появились амбары ригельной конструкции, обшитые досками, с двухскатной кровлей, крытой соломой, а в последнее время — черепицей. Скотные дворы ранее были срублены в обхват, имели обычно одно помещение и четырёхскатную соломенную кровлю. Новые скотные дворы, построенные из огнеупорных материалов, покрыты двухскатными кровлями с черепицей. Большой фрагмент статьи посвящ ён переменам, произошедшим в течение ис­ следуемого периода в конструкции ж и л ы х и хозяйственных построек. Ещ ё в 1960 г. Каконин был застроен исключительно деревянными постройками. Тра­ диционная форма и конструкция (т. е. срубы в обхват, четырёхскатная соло­ менная кровля, иногда крытая такж е гонтом, простые реш ения конструкции дверных и оконных выемок) в жилищном строительстве имела место до конца междувоенного периода, а в хозяйственном строительстве — значительно доль­ ше, приблизительно до 1960 г. В заключение автор подчёркивает необходимость исследования в широком плане таких явлений, как развитие двутракта, хронология появления и п ре­ делы распространения срубов в обхват, со шпунтом и без, генезис и ф ункции дверей, ведущ их из чулана во двор, появление печных труб с углублением для

Drewniane budownictw o ludowe w e wsi Kakonin w powiecie kieleckim 465

приготовления пищи на открытом огне („груба”), а такж е причина снижения наката над чуланом.

WOODEN BUILDING IN KAKONIN VILLAGE IN THE KIELCE DISTRICT