Reformy ustrojowe, które zapoczątkowane zostały zmianami konstytucyjnymi w 1989 r., spowodowały także większe zainteresowanie polskiej doktryny określeniem pojęcia prawa do sądu, uwzględniając przy tym międzynarodowe standardy. W tym okresie L. Wiśniewski w trafny sposób zinterpretował prawo każdego do sądu, jako prawo domagania się rozpoznania, a także ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy karnej, cywilnej
P. Wiliński, Konstytucyjne gwarancje prawa karnego procesowego, [w:] P. Hofmański (red.), System prawa karnego procesowego. Zagadnienia ogólne, t. I cz. 1, Warszawa 2013, s. 760-765.
257 Zob. np. A. Redelbach, Sądy a ochrona praw…, s. 30-34.
258 L. Garlicki (red.), Polskie prawo konstytucyjne…, s. 107-110.
83
i administracyjnej przez niezależny od innych organów państwa i partii politycznych sąd, podległy tylko konstytucji i ustawie259.
Konstytucyjna formuła prawa do sądu, inspirowana poglądami polskiej doktryny, a także normami międzynarodowymi może być rozpatrywana w dwu znaczeniach: jako zasada prawa konstytucyjnego260 oraz jako podmiotowe prawo jednostki261.
W pierwszym znaczeniu zasada ta jest dyrektywą tworzenia prawa oraz dyrektywą interpretacyjną. Szczególny akcent na ten aspekt prawa do sądu był kładziony zwłaszcza w początkowym okresie obowiązywania Konstytucji RP. Wiązało się to głównie z wolą eliminacji licznych rozwiązań ustawowych, które nie odpowiadały standardom prawa do sądu, a także przeciwstawienie się tworzeniu prawa nie odpowiadającego tym standardom262. Współcześnie ten walor prawa do sądu należy przyjmować jako oczywisty. Przysługuje on również wszystkim zasadom konstytucyjnym. W sferze interpretacji prawa dyrektywalna rola prawa do sądu łączona jest z techniką wykładni przyjaznej Konstytucji, która znajduje szerokie odzwierciedlenie w orzecznictwie sądowym. Przejawia się to zwłaszcza w sferze dostępu do sądu263. W tym miejscu jako przykład należy wskazać postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2002 r., sygn. akt III CK 53/02, według którego sąd – odrzucając pozew z powodu niedopuszczalności drogi sądowej – nie może poprzestać jedynie na stwierdzeniu, że sprawa, która została przedstawiona do rozstrzygnięcia nie jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 Kodeksu postępowania cywilnego264, lecz zobowiązany jest ponadto (ze względu na konieczność realizacji prawa do sądu) wskazać sąd, dla którego właściwości rozpoznanie tej sprawy zostało ustawowo zastrzeżone265.
259 L. Wiśniewski, Gwarancje praw i wolności człowieka i obywatela…, s. 72.
260 Na ten temat zob. także S. Pilipiec, Zasada prawa do sądu w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i Konstytucji Federacji Rosyjskiej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Sectio G” 2003/2004, z. 50-51, s. 156-157.
261 M. Kłopocka-Jasińska, Konstytucyjny standard prawa do sądu a zasada prawdy materialnej – uwagi w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, [w:] E. Gdulewicz, W. Orłowski, S. Patyra (red.), 25 lat transformacji ustrojowej w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej, Lublin 2015, s. 366.
262 Zob. wyrok z 10 VII 2000 r., SK 12/99, OTK 2000, nr 5, poz. 143; wyrok z 27 V 2008 r., SK 57/06, OTK 2008 Seria A, nr 4, poz. 63.
263 P. Grzegorczyk, K. Weitz, op. cit., s. 1100.
264 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. 2018 poz. 1360, z późn. zm.), dalej: k.p.c.
265 Postanowienie z 21 V 2002 r., III CK 53/02, OSNC 2003, nr 2, poz. 31.
84
W drugim znaczeniu prawo do sądu jest prawem podmiotowym, które tworzy podstawę roszczenia jednostki, co w szczególności przy bezpośrednim stosowaniu ustawy zasadniczej na podstawie art. 8 ust. 2 Konstytucji RP266 może być również samodzielną podstawą prawną roszczenia267.
Ustrojodawca ustanawiając prawo do sądu w rozdziale II ustawy zasadniczej położył szczególny nacisk na jego konstrukcję jako indywidualnego prawa podmiotowego, które stanowi utrwalony, a zarazem jeden z najważniejszych komponentów konstytucyjnego statusu jednostki. W tym ujęciu prawo do sądu jest samodzielnym, konstytucyjnym prawem podmiotowym. W szczególności podlega ono niezależnej od innych praw i wolności ochronie w drodze skargi konstytucyjnej. W tym aspekcie demonstruje się jego samoistny charakter. Jednocześnie prawo do sądu, podobnie jak prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych i decyzji wydanych w I instancji (art. 78) oraz prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79), jest najważniejszym środkiem ochrony materialnych wolności i praw, przy czym zasięg jego oddziaływania nie jest ograniczony wyłącznie do wolności i praw mających rangę konstytucyjną. W tym ujęciu prawo do sądu jest także gwarantem godności człowieka. Należy także podkreślić, iż prawo do sądu jako środek ochrony wolności i innych praw ma charakter wtórny wobec, wolności i praw, których ochronie służy268.
Nie licząc poszczególnych regulacji, które dotyczą przede wszystkim odpowiedzialności karnej (np. sądowej kontroli pozbawienia wolności – art. 41 ust. 2, prawa do obrony – art. 42 ust. 2, przepadku rzeczy – art. 46), także władzy rodzicielskiej (art. 48 ust. 2), ekstradycji (art. 55 ust. 3) i pozbawienia udziału w referendum oraz prawa wybierania (art. 62 ust. 2), a także pozostawiając na boku szczególną postać prawa do sądu, jaką jest skarga konstytucyjna (art. 79 ust. 1), podstawową formułę prawa do sądu zawiera art. 45 ust.
266 Zasada wyrażona w art. 8 ust. 2 Konstytucji RP odnosi się generalnie do przepisów konstytucyjnych, a zatem również do przepisów, które dotyczą wolności i praw człowieka i obywatela. Z tego punktu widzenia należy więc założyć możliwość bezpośredniego stosowania art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zwłaszcza, iż ustawa zasadnicza nie przewiduje w tym przypadku wyjątku. Zob. szerzej A. Chmielarz-Grochal, Bezpośrednie stosowanie art. 45. ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2016, nr 3, s. 73.
267 Uchwała z 6 I 2005 r., III CZP 75/04, OSNC 2005, nr 11, poz. 188.
268 P. Grzegorczyk, K. Weitz, op. cit., s. 1096. Zob. także wyrok z 15 XI 2000 r., P 12/99, OTK 2000, nr 7, poz.
260, w którym TK stwierdził, iż prawo do sądu pomimo, iż może służyć ochronie godności człowieka (tak należałoby widzieć sens prawa do sądu), to jednak przyrodzona i niezbywalna godność człowieka nie jest jego bezpośrednim źródłem.
85
1 Konstytucji RP269, stanowiący, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd270. Ogólna charakterystyka uzupełniana jest odpowiednio przez art. 77 ust.
2 (pomiędzy art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 istnieją pewne organiczne związki) i art. 78 (prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji) ustawy zasadniczej.
Natomiast poszczególne instytucje konstytucyjne, do których odwołuje się art. 45 ust. 1, konkretyzują: art. 173 podkreślający niezależność sądów i trybunałów, art. 177 przyjmujący monopol sądów w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości i art. 178 ust. 1 zawierający zasadę niezawisłości sędziów271. Z kolei z punktu widzenia rzeczywistej niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej istotną rolę odgrywają gwarancje sędziowskie, o których mowa w art. 178 ust. 2 i 3, art. 180 i art. 181 Konstytucji RP.
Wskazane powyżej związki pomiędzy prawem do sądu zawartym przez ustrojodawcę w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, a proklamowanym w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP zakazem zamykania drogi sądowej są bardzo ścisłe, przez co są powszechnie podkreślane nie tylko w judykaturze272, ale również w doktrynie273. Praktycznym wyrazem tych związków jest to, iż przepisy te stanowią często kumulatywnie wzorce kontroli konstytucyjności i są równolegle rozpatrywane przez TK przy ocenie kwestionowanych rozwiązań ustawowych274.
Do utrwalonych należy zapatrywanie, że o ile art. 45 ust. 1 Konstytucji RP pozytywnie formułuje prawo do sądu, o tyle w art. 77 ust. 2 ustawy zasadniczej chodzi o stronę negatywną tego prawa, jaką jest zakaz zamykania drogi sądowej275. Niezależnie od tego wskazuje się, iż pomiędzy tymi przepisami zachodzą związki trojakiego rodzaju:
1) prawo do sądu wyrażone jest nie tylko w art. 45 ust. 1, ale także w art. 77 ust. 2;
2) art. 77 ust. 2 należy rozpatrywać jako szczegółowe rozwinięcie art. 45 ust. 1;
269 Zob. szerzej W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., komentarz, Kraków 1999, s. 45.
270 Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna charakterystyka), „Państwo i Prawo” 1997, z. 11-12, s. 90.
271 J. Gołaczyński, A. Krzywonos, op. cit., s. 730.
272 Zob. wyrok z 15 VI 2004 r., SK 43/03, OTK 2004 Seria A, nr 6, poz. 58.
273 Zob. np. L. Garlicki, Rozdział II, Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, art. 77, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. V, Warszawa 2007, s. 23-25.
274 P. Grzegorczyk, K. Weitz, op. cit, s. 1092-1093.
275 Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 91.
86
3) pomiędzy art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 istnieje organiczna więź, natomiast treść art. 77 ust. 2 stanowi dopełnienie konstytucyjnego prawa do sądu276.