W zbiorowości konsumpcyjnej kategorie zły – dobry przestają działać i ustępują opozycjom użyteczny – nieużyteczny, przyjemny – nieprzyjemny, opłacalny – nieopłacalny itd. To one zakorzeniają się na trwałe w mentalności nabywców, stając się matrycą do oceny ludzi i otoczenia. Shuty portretuje konsumentów rozmiłowanych w autoekspresji, wpadających w amoralną pułapkę i samoza‑
dowolenie. Przeciwstawia im wstręt konstruktywny, będący afektem intelektu‑
alnym. Taki wstręt tłumi to, czego pragnie konsumpcjonista. Ma za zadanie nakłonienie obywateli do zachowania rozwagi i kultywowania refleksyjności, chroniącej przed ekstremum konsumpcji. Celem pisarza jest więc paradoksalnie wzbudzenie u odbiorcy samowstrętu, pozwalającego na negację kultywowanego stylu życia i odtworzenie przedkonsumpcjonistycznego ładu. Czy wstręt posiada potencjał, jaki zdaje się ujawniać w pracach nowohuckiego artysty?
William Ian Miller przekonuje, że wstręt „ma potężne właściwości uwspól‑
notowiające i jest szczególnie użyteczny i konieczny jako budulec etycznej i spo‑
36 I. Kant: Antropologia w ujęciu pragmatycznym…, s. 147.
80 Łukasz Wróblewski
łecznej zbiorowości”37. Zdaniem badacza wstręt realizuje te funkcje, „pomagając definiować i umiejscawiać granice oddzielające naszą grupę od ich grupy, czy‑
stość od skażenia, naruszenie od nietykalności”38. Epatując w swojej pracy tym, co wstrętne, Shuty zdaje się walczyć z wpisaną w społeczność konsumpcjoni‑
stów hegemonią pozornej czystości – konsumuje się wszak przede wszystkim to, co oryginalne, przyciągające uwagę swoją atrakcyjnością i unikatowością39. Wstrętność przeciwdziała obsesji tego, co nowe. Tym samym jawi się jako zmysł antykonsumpcyjny – wiąże się bowiem z wydalaniem, a nie przyjmowaniem pokarmu.
Wstręt i wstrętność odgrywają istotną rolę w refleksji nad stanem polskiej kultury. Tej nie sposób badać bez uwzględnienia jej symboli, zwłaszcza religij‑
nych, które w dużej mierze władają społeczną wyobraźnią. Jak zauważa Clifford Geertz, „funkcją symboli religijnych jest wyrażanie ludzkiego etosu, tonu, cha‑
rakteru, jakości życia, jego etycznego i estetycznego stylu i nastroju; oraz świa‑
topoglądu, przekonań co do tego, czym rzeczy faktycznie są, najogólniejszych idei ładu”40. Operując wstrętną estetyką, Shuty zachęca do namysłu nad rolą symboli kluczowych dla zbiorowości Polaków. Jego wizualny, tekstowy i my‑
ślowy eksperyment dla wielu nosi znamiona terapii wstrząsowej, gdyż pisarz wchodzi w dyskusję z tym, co na pozór nie podlega dyskusji. Błędem byłoby jednak uznać, że łamie on w swoich pracach tabu. Jest wręcz odwrotnie. Shuty diagnozuje jego brak. Obsesyjne konsumowanie wszystkiego prowadzi wszak do dewaluacji wartości. Konsument pozostaje pod presją obrazów nawołują‑
cych do nabywania produktów kuszących cenami i wyglądem. To one pobu‑
dzają go do działania. Prawidłowość tę opisywał kilkadziesiąt lat temu Gillo Dorfles, zwracając uwagę, że „nasza codzienna egzystencja uzależniona jest od pewnych impulsów, nacisków, które wywodzą się z bodźców wizualnych, jakimi jesteśmy nieustannie poddawani […]”41. Według niego „wszystkie różnorodne obrazy, jakie nas otaczają, komunikują nam zalecenia, ogłoszenia, atrakcje […], wytwarzając w rzeczywistości nie tylko nową panoramę ikonograficzną naszej epoki, ale i nowe mityczne bóstwa, które nieustannie czuwają nad nami, towa‑
rzyszą nam, usidlają nas i hipnotyzują”42. To właśnie stanowiące rdzeń cywili‑
zacji konsumpcyjnej obrazy mają w sobie potencjał promowania wszystkiego, przyczyniając się do rozmycia podziału sacrum – profanum.
37 W.I. Miller: The Anatomy of Disgust. Cambridge, Massachusetts, and London 1998, s. 194. Tłumaczenie własne.
38 Ibidem, s. 194–195.
39 Z drugiej strony wzrost konsumpcji pociąga za sobą wzrost odpadów, chociażby w postaci opakowań po produktach.
40 C. Geertz: Religia jako system kulturowy…, s. 501.
41 G. Dorfles: Człowiek zwielokrotniony. Przeł. T. Jekiel, I. Wojnar. Warszawa 1973, s. 127.
42 Ibidem, s. 126.
81
Wstręt – tabu – konsumpcja w Produkcie Polskim Sławomira Shutego
Chociaż Shuty wykorzystuje materiał wizualny do łamania tabu, czyni to niejako w dobrej wierze – mówi językiem konsumpcjonizmu i zarazem go kon‑
testuje przy udziale wstrętu i wstrętności. W ten sposób wzmaga w odbiorcy napięcie, nakłaniając go do zdemaskowania przemocy, jaką implikują obrazy.
Prezentowanie wstrętnych treści, swoiste uwstrętnianie wizualności, wydaje się metodą skuteczną, lecz wymagającą od widza wysiłku.
Bibliografia
Aldridge A.: Konsumpcja. Przeł. M. Żakowski. Warszawa 2006.
Baudrillard J.: Społeczeństwo konsumpcyjne: jego mity i struktury. Przeł. S. Królak. Warszawa 2006.
Dauksza A.: Znaczenie odczuwania: projekt interpretacji relacyjnej. „Teksty Drugie” 2016, nr 4.
Debord G.: Społeczeństwo spektaklu. Przeł. A. Ptaszkowska, współpr. L. Brogowski. Gdańsk 1998.
Dorfles G.: Człowiek zwielokrotniony. Przeł. T. Jekiel, I. Wojnar. Warszawa 1973.
Douglas M.: Czystość i zmaza. Przekł. M. Bucholc, wstępem opatrzyła J. Tokarska ‑Bakir.
Warszawa 2007.
Elias N.: Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu. Przeł. T. Zabłudowski.
Geertz C.: Religia jako system kulturowy. W: Racjonalność i styl myślenia. Przeł. D. Lachowska.
Warszawa 1992.
Kant I.: Antropologia w ujęciu pragmatycznym. Przeł. E. Drzazgowska, P. Sosnowska. War‑
szawa 2005.
Kristeva J.: Potęga obrzydzenia. Esej o wstręcie. Przeł. M. Falski. Kraków 2007.
Marecki P.: Literatura przeciw konsumpcji. W: Literatura wobec nowej rzeczywistości. Red.
G. Matuszek. Kraków 2005.
Menninghaus E.: Wstręt: teoria i historia. Przeł. G. Sowiński. Kraków 2009.
Miller W.I.: The Anatomy of Disgust. Cambridge, Massachusetts, and London 1998.
Nowacki D.: Kiepski z Huty. „FA ‑art” 2001, nr 2.
Nowicka E.: Świat człowieka – świat kultury. Warszawa 2007.
Nycz R.: Poetyka doświadczenia. Warszawa 2012.
Nycz R.: Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Warszawa 1995.
Ritzer G.: Magiczny świat konsumpcji. Przeł. L. Stawowy. Warszawa 2001.
Rozin P., Haidt J., McCauley C.R.: Wstręt. W: Psychologie emocji. Red. J.M. Haviland‑Jones.
Przeł. P. Kołyszko i in. Gdańsk 2005, s. 811.
Shuty S.: Produkt Polski. Kraków 2005.
Wróblewski Ł.: Masłowska: opowieść o wstręcie. Kraków 2016.
Źródła internetowe
Janion M.: List do Kongresu Kultury. http://www.kongreskultury2016.pl/wp ‑content/uploads/
2016/08/prof ‑kongres ‑kultury ‑6 ‑7 ‑pa%C5%BAdziernika ‑2016.pdf [dostęp: 17.10.2016].
http://lubimyczytac.pl/ksiazka/60602/produkt ‑polski [dostęp: 1.02.2017].
82 Łukasz Wróblewski
http://forum.gazeta.pl/forum/w,151,27703128,27703128,Slawomir_Shuty_Produkt_polski_zena da.html [dostęp: 1.02.2017].
La Rosa A.O., Rosselló Mir J.: On the relationships between disgust and morality: a critical review. „Psicothema” 2013, vol. 25, no. 2. http://www.psicothema.com/pdf/4103.pdf [dostęp:
21.10.2016].
Ickiness – taboo – consumption in Produkt Polski by Sławomir Shuty
Abstract
Produkt Polski (The Polish Product) is an example of the book that breaks the taboo of taste.
Shuty’s work joins contrary contents (religious, eroticism, dignity, frivolity, the sacrum and the profane), in a caricature way. Therefore Produkt Polski may be perceived as distasteful. The pur‑
pose of this paper is to explain the reader’s feelings in confrontation with Shuty’s book. The paper also focuses on a discussing the motif of ickiness in Produkt Polski. In conclusion, the author proves that disgust and ickiness are used by artist to contest consumerism and the weaknesses of polish culture. Although the text is an example of a case study, it also contains the conclusions that comment contemporary polish culture.
Key words: disgust, ickiness, taboo, consumption, everydayness, Poland
Le dégoût – le tabou – la consommation dans Produkt Polski (Le produit polonais) de Sławomir Shuty
Résumé
Produkt Polski (Le produit polonais) est l’exemple du livre qui brise le tabou de la saveur en unissant d’une manière caricaturale les contenus appartenant à différents domaines (religion, érotique, sérieux, futilité, sacré, profane). La spécificité de Produkt Polski (Le produit polonais) fait en sorte qu’il peut inspirer le dégoût chez les récepteurs. L’objectif de l’article est de proposer une interprétation des sensations de lecteurs, mais aussi de décrire les éléments abominables présents sur les pages du livre de Shuty. Les analyses et interprétations proposées dans le texte prouvent que bien que Shuty fasse usage des éléments visuels pour briser le tabou, il le fait en quelque sorte de bonne foi – il utilise en même temps le langage de consommation et il le conteste par la présence du dégoût et de tout ce qui est abominable. Bien que l’article ait le caractère d’une étude de cas, il contient également les conclusions qui constituent le commentaire à l’état de la culture polonaise contemporaine.
Mots clés : dégoût, caractère abominable, tabou, consommation, quotidien, Pologne
Film
ANDRZEJ GWóŹDŹ
Wydział Filologiczny Uniwersytet Śląski w Katowicach