Historia pisma sięga kilku tysięcy lat przed nasza erą, jednak stworzenie alfabetu przy-pisuje się Fenicjanom, którzy w XI w. p.n.e. jako pierwsi wyodrębnili poszczególne głoski mowy i każdemu z tych dźwięków przyporządkowali znak graficzny. Temu przełomowemu w historii świata wydarzeniu przyświecały względy czysto praktyczne. Fenicjanie, lud ży-jący na terenach dzisiejszej Syrii, Izraela i Libanu, potrzebowali prostego systemu zapisu transakcji handlowych. Pierwszy alfabet składał się tylko z 22 znaków, natomiast – dla porównania – pismo klinowe zawierało początkowo około 2000 znaków.
Na bazie alfabetu fenickiego powstał alfabet grecki, posiadający już 25 znaków, który następnie przejęli za pośrednictwem Etrusków Rzymianie i dostosowali go do brzmie-nia języka łacińskiego. W efekcie zaprojektowano 23 litery, które stanowią podstawę współczesnego alfabetu.
154
Małgorzata Ciesielska
Od początku istnienia pisma szukano odpowiedniej formy dla liter. Początkowo była ona ściśle uzależniona od narzędzi, materiałów oraz od funkcji, jaką zapis miał spełniać.
Pismo greckie było dość proste: posiadało jednolitą grubość kreski, jego budowa została zapożyczona od kształtów figur geometrycznych i pozbawiona ozdobników. Pismo rzymskie otrzymało znacznie bardziej wyrafinowaną i dopracowaną formę. Podstawowa budowa liter także wzorowała się na figurach geometrycznych, takich jak koło czy kwadrat, jednak poszczególne znaki posiadały szlachetne wykończenie. Modulowana kreska i zaostrzone szeryfy stały się rozpoznawalnym elementem kapitały kwadratowej, a wzór tego pisma wywarł największy wpływ na rozwój późniejszych odmian pisma.
Równolegle z pismem oficjalnym, które było wykorzystywane głównie na monumental-nych inskrypcjach (takich jak np. Kolumna Trajana), rozwijały się użytkowe i codzienne formy pisma odręcznego, którego używano do sporządzania różnego typu dokumentów, listów czy ksiąg – wówczas nie posiadało ono jeszcze ujednoliconej formy. Pierwszą próbę wprowadzenia uniwersalnego wzoru pisma odręcznego podjął Karol Wielki dopiero na przełomie VIII i IX wieku. Pismo to charakteryzowało się przejrzystością oraz wyraźnymi wydłużeniami górnych i dolnych zakończeń liter.
Te dwa wzory pisma, kapitałę rzymską oraz minuskułę karolińską, uważa się za pier-wowzory antykwy łacińskiej, która jest do dziś najbardziej rozpowszechnioną klasą pism w naszym kręgu kulturowym. Wraz z wynalezieniem przez Gutenberga ruchomej
Ilustracja 1. Inskrypcja na Kolumnie Trajana
Źródło: Historia Apolonii. Polska Litera.
Dostępne na: http://www.polskalitera.
pl/historia-apolonii/ (14.08.2015).
Ilustracja 2. Minuskuła karolińska, Ewangelia Lothair, Tours, ok. 850 r.
Źródło: Encyclopædia Britannica. Do-stępne na: http://www.britannica.com/
EBchecked/topic/96555/Carolingian--minuscule (14.08.2015).
155
Emocjonalne życie liter. Nieświadomy wpływ właściwości kroju pisma na preferencje
czcionki w 1455 roku rozpoczął się kolejny przełomowy okres w historii rozwoju pisma, ponieważ wynalazek ten umożliwił projektowanie wielu nowych krojów pisma1. To dzięki niemu po raz pierwszy pismo otrzymało trwałą formę, zaprojektowaną i orygi-nalnie wyciętą w postaci puncony, z której tworzyło się matryce używane do odlewania czcionek, czyli pierwszych nośników pisma. Warto dodać, że czcionkę profesjonalnie definiuje się jako „każdy z metalowych słupków, na których znajduje się odlany znak pisma” (Scaglione, Meseguer, Henestrosa 2013: 138). Natomiast współcześnie, myśląc o składzie komputerowym, powinno się używać określenia font („plik informatyczny, który zawiera dane dotyczące jednej odmiany pisma” (Scaglione, Meseguer, Hene-strosa 2013: 138), w przeciwnym wypadku będziemy mówić o metalowych odlewach umieszczonych w komputerze.
W XV wieku na południu Europy, szczególnie we Włoszech, zaczęły powstawać pierwsze antykwy renesansowe, należące do szerszej grupy pism nazywanej antykwami łaciń-skimi. Doskonale oddawały one ducha epoki, kształty liter zaprojektowano, opierając się na humanistycznej (ukośnej) osi, modulacja kreski była subtelna, a zakończenia w postaci szeryfów zdecydowane. W XVII wieku przyszedł czas na antykwę barokową ze zmienną (pionową lub ukośną) osią, zwiększono kontrasty kresek cienkich i grubych, a szeryfy i zwieńczenia stały się bardziej wymodelowane. XVIII wiek przyniósł nową modę, ówczesne kroje posiadały racjonalistyczną (pionową) oś, wyróżniały się mocnym kontrastem głównych elementów budowy liter oraz prostymi i cienkimi szeryfami, prostopadłymi do belki (kreski głównej).
1 Krój pisma jest to „autorski obraz pisma o jednolitym charakterze graficznym repertuaru znaków pisma” (Mrowczyk 2008: 71).
Ilustracja 3. Puncony
Źródło: Świątek R. (2010). Lucæ Succe ſ-ſori. Typografia po polsku. Dostępne na:
http://rafal.towarzysze.com/tag/gise-rzy-czcionek-w-polsce/ (14.08.2015).
156
Małgorzata Ciesielska
Duże zmiany w typografii przyniosła także rewolucja przemysłowa. Był to okres, w którym z jednej strony nastąpiły znaczne zubożenie jakości czcionek i druków oraz nadmierny eklektyzm, co wiązało się z masową produkcją i większą łatwością w projektowaniu krojów. Z drugiej strony, okres ten zapoczątkował różnorodność w typografii i poszukiwania całkiem nowych, wyznaczających nowoczesne standardy
Ilustracja 4. Zestawienie pięciu odmian antykwy
Źródło: opracowanie własne.
Ilustracja 5. Zestawienie detali zakończeń pięciu odmian antykwy Źródło: opracowanie własne.
157
Emocjonalne życie liter. Nieświadomy wpływ właściwości kroju pisma na preferencje
form literniczych. W tym czasie pojawiły się pierwsze kroje jednoelementowe – tzw.
egipcjanki, oraz pisma bezszeryfowe – groteski.
Kolejnym przełomowym okresem dla rozwoju formy pisma były lata 80. XX wieku, kiedy to wraz z pojawieniem się komputerów osobistych i odpowiedniego oprogramo-wania służącego do tworzenia fontów (np. Fontographer) projektowanie krojów stało się bardziej egalitarne, znacznie prostsze i dostępne dla dużej grupy osób. Od tego czasu zdigitalizowno2 i wzbogacono o znaki diakrytyczne3 większość historycznych pism, takich jak Bodoni, Garamond, Caslon, Baskerville czy inne. W latach 80. XX pojawił się także pierwszy program do komputerowego składu tekstu – Aldus (później Adobe) PageMaker, którego następcą jest Adobe InDesign. Zmiany technologiczne umożliwiły powstawanie niezliczonych ilości nowych pism, a zdecydowana ich większość została udostępniona bez ograniczeń, dzięki internetowym sklepom z fontami, takim jak np.
FontShop, MyFonts, czy portalom zamieszczającym darmowe fonty, np. Font Squirrel
2 Digitalizacja, według Laury Meseger, „jest procesem cyfrowej rekonstrukcji narysowanych na papierze form za pomocą ścieżek składających się z odcinków (segmentów) prostej i krzywej” (Scaglione, Meseguer, Henestrosa 2013: 62).
3 Znaki diakrytyczne – znaki graficzne tworzące nowe litery lub zmieniające artykulację, umieszczane są nad, obok, wewnątrz lub pod literą.
Ilustracja 6. Plakat teatralny z 1859 roku
Źródło: Playbill for The Final Masquerade.
Victoria and Albert Museum. Dostępne na:
http://www.vam.ac.uk/users/node/8382 (14.08.2015).
158
Małgorzata Ciesielska
(www.fontsquirrel.com). Demokratyzacja w zakresie projektowania poszła o krok dalej.
W 2014 roku sfinansowano, dzięki internetowej zbiórce zorganizowanej za pomocą Kick Starter (www.kickstarter.com), realizację projektu Prototypo. Jest to dostępny online program służący do edycji fontów. Projektowanie kroju odbywa się w nim za pomocą prostych suwaków, a użytkownik od razu widzi efekt wprowadzonych mo-dyfikacji, może także ustawić odstępy między literami oraz dopracować kształty liter.
Dzięki Prototypo projektowaniem fontów będzie mógł zajmować się dosłownie każdy.
Upowszechnienie tego typu programów przyczynia się często do spadku jakości nowych krojów, jednak stanowi nowe narzędzie pozwalające profesjonalnym projektantom na większe eksperymentowanie.
Mimo ogromnej różnorodności formy pisma, która rozwijała się na przestrzeni wieków, istnieją pewne kluczowe i uniwersalne elementy budowy każdego kroju. Można zauważyć, że wszystkie kształty współczesnych pism opierają się na jednym szkielecie (grafemie), a nowo powstające formy są modyfikacją tych klasycznych, poprzez zmianę proporcji, grubości, długości, odstępów, kątów czy zakończeń elementów liter. Zastanawiające jest jednak, dlaczego nie stworzono tylko jednego, najbardziej czytelnego i uniwersalnego kroju pisma – takie rozwiązanie wydawałoby się bardzo funkcjonalne. Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w książce Człowiek i jego znaki, w której Adrian Frutiger, zajmu-jący się praktycznie i teoretycznie projektowaniem, wyjaśnia to w następuzajmu-jący sposób:
Unifikacja środków graficznego wyrazu w publikacjach powszechnie jest odbierana jako istotne zubożenie formy przekazu. Pismo jest dziś zapewne równie niezbędnym elementem życia, jak jedzenie, ubranie czy mieszkanie. Liczy się obok jakości jego uroda (czy wdzięk), która polega m.in. na zmianie stylów odpowiadających duchowi czasu (Frutiger 2005: 162–163).
Nieustanne poszukiwanie nowych form pisma wydaje się więc naturalną potrzebą ludzką, obrazującą, że lubimy różnorodność, nawet w tak niezwykle subtelnej materii, jaką jest pismo.
Ilustracja 7. Interface Prototypo Źródło: Prototypo. Dostępne na: http://
www.prototypo.io/ (8.08.2015).
159
Emocjonalne życie liter. Nieświadomy wpływ właściwości kroju pisma na preferencje