Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie
Streszczenie. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich jest regionem o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych. System jezior i kana³ów mazurskich, utworzony przez prace hydrotechniczne zainicjowane w XIX wieku [Toeppen 1998], stworzy³ czyteln¹, unikatow¹ sekwencjê makrownêtrz krajobrazowych. Za ich podstawowe komponenty uznaæ nale¿y obszary jezior, lasów oraz gruntów rolnych. Atrakcyjnoæ turystyczna ba-danego obszaru wynika m.in. ze zmiennoci i ró¿norodnoci odbieranych widoków i jest szczególnie zauwa¿alna w orientacji po³udnikowej, a wiêc pokrywa siê z kierunkiem g³ównego szlaku ¿eglownego. U¿ytki rolne s¹ elementem aktywnie kszta³tuj¹cym krajo-braz badanego regionu zmiennoæ ich area³u i struktury u¿ytkowania implikuj¹
zauwa-¿alne skutki krajobrazowe.
S³owa kluczowe: krajobraz naturalny, krajobraz rolniczy, u¿ytki rolne, struktura agrarna, ochrona i kszta³towanie krajobrazu.
WSTÊP
Aprecjacja wartoci krajobrazowych u¿ytków rolnych jest zjawiskiem obserwowanym co najmniej od drugiej po³owy ubieg³ego stulecia [Cerver 2000]. Jej skutkiem s¹ dzia³ania z zakresu architektury krajobrazu i sztuki Land Art, traktuj¹ce roliny uprawne jako tworzy-wo twórcze, a techniki uprawy roli jako narzêdzie warsztatu artystycznego [Lailach 2007].
Znaczenie krajobrazowe u¿ytków rolnych jest zagadnieniem cile zwi¹zanym ze ska-l¹ rozpatrywanego zjawiska. W obszarze ograniczonym w³asnymi granicami grunty orne,
³¹ki i pastwiska mo¿na postrzegaæ jako zamkniête kompozycje barw, faktur i walorów
wiat³ocieniowych. W szerszym kontekcie krajobrazowym obszary te stanowi¹ podsta-wowy element otwartych krajobrazów rolniczych i wiejskich. Jeszcze innego znaczenia u¿ytki rolne nabieraj¹ w otoczeniu krajobrazu naturalnego, implantuj¹c w jego przestrzeñ elementy krajobrazu antropogenicznego [Marks, Nowicki 2010].
Elementy krajobrazu rolniczego oraz ich jakoæ estetyczna odgrywaj¹ szczególn¹ rolê w kontekcie obszarów o unikatowych walorach krajobrazowych taka sytuacja wystê-puje m.in. w rejonie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Dodatkowym czynnikiem sk³a-niaj¹cym do analizowania podjêtego zagadnienia jest zbie¿noæ sezonowa okresu wege-tacyjnego z sezonem turystycznym aktywnym okresem percepcji krajobrazowej.
Tematem pracy jest zbadanie rzeczywistego udzia³u u¿ytków rolnych w kszta³towaniu krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich z uwzglêdnieniem ich powierzchnio-wego zró¿nicowania i fluktuacji w badanej przestrzeni i horyzoncie czasowym. Poddano analizie strukturê powierzchniow¹ badanego terenu, z wyszczególnieniem powierzchni lasów, wód i u¿ytków rolnych w poszczególnych gminach i oceniono ich walory krajo-brazowe.
U¯YTKI ROLNE CECHY PLASTYCZNE I ZNACZENIE KRAJOBRAZOWE
Obecnoæ terenów o cechach kultury rolnej w otoczeniu lasów i jezior wp³ywa ko-rzystnie na zró¿nicowanie i bogactwo krajobrazowe regionu. W ujêciu estetycznym
wi¹-¿e siê z oddzia³ywaniem na otoczenie przede wszystkim poprzez akcent kolorystyczny [Tarajko-Kowalska, Kowalski 2007], gradacjê nasycenia i jasnoci barw oraz kontrast faktur i walorów wiat³ocieniowych (fot. 1). Obszarami szczególnie eksponuj¹cymi cechy plastyczne s¹ grunty orne oraz trwa³e u¿ytki zielone (³¹ki, pastwiska) w okresie wegeta-cji. Charakterystyczn¹ cech¹ w odbiorze wizualnym omawianych obszarów jest akces elementów linearnych i powierzchniowych (styki obszarów o ró¿nym u¿ytkowaniu,
Fot. 1. £an zbo¿a na skraju lasu dobrze wyeksponowane cechy plastyczne rolin upraw-nych: kolor, wiat³ocieñ, faktura (fot. autora)
Photo 1. A grain-field on the edge of the woods; well-exhibited vivid characteristics of crop plants colour, chiaroscuro and texture (the authors photo)
granice katastralne, geometryczne kszta³ty dzia³ek uprawnych) oraz elementów prze-strzennych (zabudowania wiejskie, zadrzewienia ródpolne, stogi i bele siana) pojawiaj¹-cych siê w polu percepcji wzrokowej [Patoczka 2000]. Mimo swojej antropogenicznej ge-nezy, elementy te podlegaj¹ ³atwej w odbiorze syntezie z amorficznymi elementami krajobrazu naturalnego [Wines 2000].
W wielu sytuacjach wynikaj¹cych z po³o¿enia, wielkoci, geometrycznego kszta³tu i hipsometrii terenu obszary rolne odgrywaj¹ czyteln¹ rolê krajobrazow¹ tworz¹c:
przedpola widokowe, p³aszczyzny ekspozycyjne oraz ciany wnêtrz krajobrazowych [Bogdanowski i in. 1979] (fot. 2).
Fot. 2. U¿ytki rolne jako ciana makrownêtrza krajobrazowego synergia elementów krajobra-brazu naturalnego (jezioro) z elementami krajokrajobra-brazu antropogenicznego (rolniczego) (fot. autora) Photo 2. Agricultural land as a wall of a landscape macro-interior; synergy of natural landscape elements (a lake) with anthropogenic (agricultural) landscape elements (the author's photo)
STRUKTURA POWIERZCHNIOWA BADANEGO OBSZARU
Powierzchnia Krainy Wielkich Jezior Mazurskich w przybli¿eniu wynosi 1730 km2 i jest to jeden z siedmiu mezoregionów makroregionu Pojezierza Mazurskiego [Kondracki 2000]. Obszar Krainy Wielkich Jezior rozci¹ga siê na terenach powiatów (kolejnoæ wy-stêpowania w kierunku pó³nocpo³udnie): wêgorzewskiego, gi¿yckiego, piskiego i mr¹-gowskiego. W granicach administracyjnych powy¿szych powiatów znajduje siê 16 gmin o ³¹cznej powierzchni 462 400 ha, które objêto zasiêgiem badañ. Strukturê powierzchnio-w¹ badanego obszaru w zakresie podstawowych komponentów krajobrazu naturalnego (tereny zalesione, wody) i antropogenicznego (u¿ytki rolne) w poszczególnych gminach przedstawia tabela 1, a ich udzia³ procentowy w powiatach rysunek 1.
Udzia³ gruntów rolnych w kszta³towaniu krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazur-skich jest zagadnieniem wieloaspektowym, jednak za wymierny i podstawowy parametr ich krajobrazowego znaczenia nale¿y uznaæ powierzchniê terenów, jakie zajmuj¹. Wiel-koæ ta ulega wahaniom na skutek m.in. obserwowanych zmian struktury agrarnej regio-nu. W tabeli 2 zestawiono powierzchniê u¿ytków rolnych, obrazuj¹c skalê ich fluktuacji.
Tabela 1. Struktura powierzchniowa badanego obszaru zró¿nicowanie proporcji podsta-wowych komponentów krajobrazu gmin Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (wed³ug stanu z 01.01.2011)
Table 1. Surface structure of the study area; the diversity of proportions of the basic landscape components of the communes of the Great Masurian Lakes District (as of 1st January, 2011)
ród³o Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego, Departament Infrastruktury i Geodezji
Source: The Marshals Office of the Province of Warmia and Mazury, Department of Infrastructure and Geodesy
Rys. 1. Udzia³ procentowy podstawowych komponentów krajobrazu w powiatach Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (wed³ug stanu na dzieñ 1.01.2011): a powiat wêgorzewski, b powiat gi¿ycki, c powiat mr¹gowski, d powiat piski
Fig. 1. Percentage share of the landscape principal components of the districts of the Great Masurian Lakes (as of 1st January, 2011). a district of Wêgorzewo, b district of
Gi-¿ycko, c district of Mr¹gowo, d district of Pisz
Tabela 2. Zmiany w powierzchni u¿ytków rolnych na badanym obszarze Table 2. Changes in the surface area of agricultural land in the region under study
]
ród³o: Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego, Departament Infrastruktury i Geodezji Source: The Marshal's Office of the Province of Warmia and Mazury, Department of Infrastructure
and Geodesy
Istotnym z krajobrazowego punktu widzenia aspektem funkcjonowania gruntów rol-nych jest model i skala ich u¿ytkowania. Biegunowa zmiana modelu rolnictwa z tradycyj-nego (ma³oobszarowego, rodzintradycyj-nego) na uprzemys³owiony (wielkoobszarowy) mo¿e ge-nerowaæ równie diametralne skutki krajobrazowe.
IMPLIKACJE KRAJOBRAZOWE
Proporcje g³ównych elementów kszta³tuj¹cych krajobraz regionu s¹ zró¿nicowane:
w gminach po³udniowych zauwa¿alna jest przewaga elementów naturalnych (lasy, jeziora), w gminach pó³nocnych dominuj¹ elementy antropogeniczne w postaci terenów rolnych.
Zró¿nicowanie to uznaæ nale¿y za korzystne implikuje zmiennoæ i bogactwo odbiera-nych widoków w skali badanego obszaru, co w przypadku regionu turystycznego ma zna-czenie szczególne [Böhm 2010]. Warto podkreliæ parametr czasu, jaki towarzyszy obser-watorowi podczas poruszania siê g³ównymi ci¹gami widokowymi (szlak ¿eglowny, turystyczne trasy piesze) badanej krainy. Percepcja krajobrazowa w tym przypadku jest najczêciej procesem ci¹g³ym trwaj¹cym kilka, kilkanacie dni. W takiej perspektywie cza-sowej cecha ró¿norodnoci i zmiennoci odbieranych widoków stanowi walor kluczowy.
Za niepokoj¹c¹ tendencjê nale¿y uznaæ ubywanie powierzchni u¿ytków rolnych w badanym obszarze, szczególnie, gdy jest to skutkiem zaniechania dzia³alnoci rolniczej lub planowanego zalesiania. Przy z³o¿onych przyczynach tego zjawiska implikuje ono wi-doczne, negatywne konsekwencje krajobrazowe: tereny od³ogowane ³atwo ulegaj¹ de-gradacji estetycznej na skutek naturalnej sukcesji wtórnej, tereny zalesiane trac¹ swoje znaczenie ekspozycyjne oraz obni¿aj¹ ró¿norodnoæ odbieranych widoków. Zjawisko to czêsto dotyczy istotnych krajobrazowo i eksponowanych przestrzeni. Degradacja krajobra-zu siêga czêsto g³êbiej w tradycyjne, wiejskie struktury osadnicze, zniekszta³caj¹c lub wrêcz zacieraj¹c materialne ramy ich egzystencji. Zjawisko zmniejszania siê terenów rol-nych pozostaje w relacji przyczynowo-skutkowej z tendencj¹ depopulacji obszarów wiej-skich. W konsekwencji tradycyjne zabudowania kszta³tuj¹ce krajobraz wsi mazurskiej (fot. 3)
Fot. 3. Tradycyjne gospodarstwo rolne forma, skala, koloryt wspó³tworz¹ce krajobraz harmo-nijny z naturalnym otoczeniem (fot. autora)
Photo 3. A traditional farm; the form, scale and colours co-create a landscape that is in harmony with the natural surroundings (the authors photo)
ulegaj¹ technicznej degradacji, ustêpuj¹c miejsca swoistej atrapie krajobrazowej, za jak¹ nale¿y uznaæ pseudoregionalne budownictwo rekreacyjne i letniskowe wraz z towarzy-sz¹c¹ im sezonow¹ infrastruktur¹.
Negatywne konsekwencje krajobrazowe wynikaj¹ ponadto ze zmiany charakteru i skali gospodarstw rolnych. Tradycyjne, indywidualne gospodarstwa rodzinne oraz wiel-kopowierzchniowe przedsiêbiorstwa rolne generuj¹ zauwa¿alnie ró¿ne efekty krajobrazowe [Kowicki 1997]. Bogaty materia³ ikonograficzny [Kujawski 2007, 2008, 2010] dokumentuje drobn¹ skalê i tradycyjny profil indywidualnych gospodarstw rolnych, do niedawna do-minuj¹cy w badanym obszarze. Charakterystyczne elementy tego krajobrazu: prostota form architektonicznych, mozaikowoæ upraw, wielobarwnoæ i swojskoæ otuliny go-spodarstw wiejskich [Ka¿de miejsce... 2000] podlega³y naturalnej, ³atwej syntezie krajo-brazowej z elementami krajobrazu naturalnego. Obserwowany na przestrzeni ostatnich lat wzrost liczby gospodarstw wielkopowierzchniowych, przy jednoczesnym spadku iloci gospodarstw drobnych, deprecjonuje jakoæ estetyczn¹ krajobrazu wiejskiego (fot. 4).
Fot. 4. Rolnictwo uprzemys³owione krajobraz zdominowany przez monokulturê (fot. autora) Photo 4. Industrialized agriculture; landscape dominated by agriculture mono-culture (the authors
photo)
Wed³ug Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r. w województwie warmiñsko-mazur-skim (w porównaniu z wynikami spisu z 2002 r.) liczba gospodarstw rolnych w grupie obszarowej do 1 ha u¿ytków rolnych zmniejszy³a siê o 27,2%, zwiêkszy³a siê natomiast o 24,5% liczba gospodarstw najwiêkszych o powierzchni 50 ha i wiêcej u¿ytków rol-nych [Raport z wyników 2010]. Konsekwencj¹ komasacji obszarów rolrol-nych staje siê wy-pieranie poza zasiêg percepcji wzrokowej elementów krajobrazu naturalnego i zatarcie tradycyjnej koegzystencji przenikaj¹cych siê wzajemnie obszarów.
OCHRONA I KSZTA£TOWANIE KRAJOBRAZU ROLNICZEGO I WIEJSKIEGO