Małe miasta Krakowskiego Ob-szaru Metropolitalnego po 1989 r.
poddane były znaczącym przemia-nom. Prócz przekształceń wizerunku będących efektem bezpośrednich przemian społeczno-gospodarczo--ustrojowych istotny wpływ miało tak-że połotak-żenie małych miast w strefie oddziaływania Krakowa. Dostępność komunikacyjna miasteczek sprawiła, że jedne z nich stały się atrakcyj-nym miejscem zamieszkania czy
wypoczynku weekendowego, a inne pozostały na uboczu przemian. Ła-twość codziennego przemieszczania się na trasie „małe miasto – Kraków – małe miasto” była jednym z czyn-ników intensywnych zmian wize-runku miasteczek1. Kolejnym równie istotnym elementem były – niższe niż w Krakowie czy obszarach pod-miejskich – ceny gruntów i możliwość wybudowania własnego domu. Prócz tych dwóch czynników, które określić można mianem „komunikacyjno--ekonomicznych”, równie istotnymi elementami wpływającymi znacząco na przemiany miasteczek są ich toż-samość i szeroko pojmowana atrak-cyjność, którą określić można jako atrakcyjność zachowanych wartości, a także atrakcyjność funkcji występu-jących w miejscowości. W głównej mierze na tych właśnie elementach skupiono się w niniejszym artykule.
Założono, iż badaniom zosta-ną poddane wszystkie małe miasta
Krakowskiego Obszaru Metropoli-talnego2, których liczba ludności nie przekroczyła 15 000 mieszkańców w podziale na trzy grupy: do 5000 mieszkańców, 5000–10 000 miesz-kańców i 10 000–15 000 mieszkań-ców3. W tabeli 1 uwzględniono także te miejscowości, które z różnych przyczyn utraciły prawa miejskie, posiadają jednak miejski charakter, małomiasteczkową skalę, często także zachowany zabytkowy układ urbanistyczny i pełnią funkcje o miej-skim charakterze na otaczającym je terenie (Koszyce, Lanckorona, Gdów). W badaniach uwzględniono 14 miejscowości.
W celu zobrazowania relacji zachodzących wzajemnie pomiędzy poszczególnymi miejscowościami oraz pomiędzy miejscowościami a Krakowem zbiór analizowanych ośrodków zaprezentowano na po-niższej ilustracji (ryc. 1):
Fig. 1. Spatial distribution of the analysed towns in relation to Krakow, against the background of transport network (fig. A. Wójtowicz-Wróbel, 2017)
Ryc. 1. Rozmieszczenie przestrzenne analizowanego zbioru miast względem Krakowa na tle sieci
The table below (Tab. 1) pre-sents the analysis of elements affect-ing the image of towns (divided into the preserved qualities of towns and urban functions that they perform), as well as the degree of the preservation of the image of a small town. The degree of the preservation of a town’s qualities has been evaluated in the first part of the table, dividing it into four groups:
The degree of the preservation of material cultural heritage – the number of structures placed un-der various forms of protection, both within a town, as well as in its vicinity (religious buildings, palaces and castles, historical residential buildings, etc.), pre-served urban layouts, protected building complexes (manorial and palatial complexes, etc.), as well as buildings which are not
legally protected, but, due to their character, signify the identity of a place.
The degree of the preservation of intangible cultural heritage – in-cluding local traditions, festivals and rituals, heritage in the form of oral tradition, songs, traditional local arts and crafts, culinary traditions, local production tech-niques, etc.
Table. 1 Small towns and settlements of urban character within the borders of Krakow Metropolitan Area – preserved qualities and fulfilled roles as elements influencing the preservation of a small-town image
W poniższej tabeli przeana-lizowano elementy wpływające na wizerunek miasta (dzieląc je na zachowane walory miasteczek i na pełnione funkcje), a także stopień zachowania małomiasteczkowego wizerunku. W pierwszej części ta-beli oceniono stopień zachowania walorów miasteczka w rozbiciu na cztery grupy:
Stopień zachowania dziedzic-twa kulturowego materialnego
– uwzględniono liczbę obiektów objętych różnymi formami ochro-ny zarówno w mieście, jak i jego otoczeniu (obiekty sakralne, pa-łace i zamki, zabytkowe obiekty mieszkalne i in.), zachowane układy urbanistyczne, chronio-ne zespoły zabudowy (zespoły dworskie i pałacowe i in.), a także takie obiekty, które nie są prawnie chronione, lecz ze względu na
swój charakter świadczą o tożsa-mości miejsca.
Stopień zachowania dziedzictwa kulturowego niematerialnego – uwzględniono lokalne tradycje, obchody i obrzędy, dziedzictwo w postaci ustnych przekazów, pieśni, wytwarzanie tradycyjny-mi metodatradycyjny-mi lokalnego rzetradycyjny-mio- rzemio-sła i tworzenie sztuki, tradycje kulinarne, techniki lokalnej pro-dukcji i in.
Tabela 1. Małe miasta i miejscowości o miejskim charakterze w granicach Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego – zachowane walory i pełnione funkcje jako elementy wpływające za stopień zachowania małomiasteczkowego wizerunku
Źródło: badania terenowe oraz dostępne materiały w Urzędach Miast i Gmin (oprac. A. Wójtowicz-Wróbel, 2016)
The degree of the preservation of natural qualities within a town and its surroundings – the analysis in-cludes natural heritage under vari-ous forms of protection, including national parks, nature preserves, landscape parks, natural monu-ments, ecological sites, areas pro-tected as a part of the Natura 2000 programme, and others. It also takes into account those natural elements which are not under any form of protection, but which nevertheless considerably influ-ence the identity of a town (rows of trees underlining the composition of a town, trees at the closure of compositional axes, etc.).
The degree of the preservation of landscape qualities, as the sum of the elements of cultural heritage and natural qualities – the analysis includes both landscape qualities taking into account views of the town from the outside (silhou-ettes and panoramas, perspective foregrounds, backgrounds and dominants) as well as viewpoints from the interior of the town to-wards the surrounding areas (for instance: perspective openings from the marketplace to the sur-rounding areas, etc.).
The preserved qualities within a town were evaluated on a three-degree scale, with the indication of towns, in which the degree of the preservation of cultural, natural or landscape qualities is:
high – the group includes towns having a sizeable amount of
preserved qualities, but not out-standing ones, as well as those settlements which often have a smaller amount of preserved qualities that are special for vari-ous reasons (venues from the UNESCO World Heritage Sites List, national parks etc.);
moderate – these are towns with qualities elevating their image and importance within a region, (not outstanding qualities);
low – towns with a minuscule amount of the preserved quali-ties, whether cultural, natural or landscape.
Important elements consider-ably influencing the image of a town are its roles and functions. Table 1 provides a comparison of the forms of use encountered in towns from two perspectives:
As a degree of attractiveness of forms of use to a town’s inhabit-ants and visitors. By placing them on a scale with three degrees, the attractiveness of the forms of use within a town can be evaluated as: high (towns which possess special forms of use, often of a supra-regional attractiveness), moderate (towns which possess basic forms of use in terms of meeting the needs of their inhab-itants, with some forms of use, which make them different from other towns), low (settlements that have very few basic forms of use, often with the lack of some forms of use which are basic in terms of meeting the inhabitants’ needs).
The amount and character of the main forms of use within a city were evaluated, which made pos-sible pointing out whether towns are complexes that have a single, identifiable, characteristic main form of use (for instance towns surrounded by farmland mainly supporting agriculture), or that they are multi-use complexes, where it is difficult to point out a single characteristic form of use or a group of similar leading forms of use.
The qualities preserved in towns, as well as the roles that they play have been compared with the evaluation of the degree of preservation of their small-town image, which was the result of analyses regarding the quali-ties and forms of use themselves, as well as field research. This image was divided into two types: the image of a small town created with the use of measureable elements which took into account a small-town type built environment, the scale of a town, a town’s preserved natural elements and measureable elements that are the components of a landscape that underlines the qualities of a small town. The level of the preservation of a small-town image – created with the use of non-measureable elements, such as preserved and cultivated tra-ditions within a town, the organising of fairs with local art, cuisine, work-shops that teach the production of local crafts using traditional methods or workshops teaching local song and dance, as well as other events
Stopień zachowania walorów przyrodniczych w mieście i jego otoczeniu – przeanalizowano dziedzictwo przyrodnicze objęte różnymi formami ochrony, w tym parki narodowe, rezerwaty przy-rody ożywionej i nieożywionej, parki krajobrazowe, pomniki przyrody, użytki ekologiczne, obszary chronione Natura 2000 i inne. Uwzględniono także te elementy przyrodnicze, które nie są objęte żadnymi formami ochrony, lecz w istotny sposób wpływają na tożsamość miasta (szpalery podkreślające kompozy-cję miasta, drzewa na zamknięciu osi kompozycyjnych i inne).
Stopień zachowania walorów kra-jobrazowych jako wypadkowej elementów dziedzictwa kulturo-wego i wartości przyrodniczych – przeanalizowano zarówno war-tości krajobrazowe, uwzględnia-jąc widoki na miasto z zewnątrz (sylwety i panoramy, przedpola widokowe, tła widokowe i do-minanty), jak i widoki z wnętrza miasta na tereny otaczające (np.
otwarcia widokowe z rynku na otaczające tereny i in.).
Zachowane walory w miastecz-ku oceniono w trójstopniowej skali, wskazując miejscowości, w których stopień zachowania walorów kultu-rowych, przyrodniczych czy krajo-brazowych jest:
wysoki – do tej grupy należą za-równo te miasta, które posiadają znaczną liczbę zachowanych wartości, lecz nie są to cechy
wybitne, oraz te miejscowości które niejednokrotnie posiadają mniejszą ilość zachowanych wa-lorów, jednak są one z różnych względów szczególne (obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO, parki narodowe i in.);
umiarkowany – to miasteczka posiadające walory podnoszą-ce ich wizerunek i znaczenie w obszarze, ale nie są to walory szczególne;
niski – miasteczka, w których występuje znikoma ilość za-chowanych walorów i wartości kulturowych, przyrodniczych czy krajobrazowych.
Istotnymi elementami, które w sposób znaczący wpływają na wizerunek miasta, są pełnione przez miasteczko funkcje. W tabeli 1 zesta-wiono funkcje występujące w miej-scowościach w dwóch ujęciach:
Jako stopień atrakcyjności funkcji dla mieszkańców i przyjezdnych.
Szeregując je w trójstopniowej skali, oceniono atrakcyjność wy-stępujących w miasteczkach funk-cji jako: wysoką (miejscowości posiadające funkcje szczególne, często o atrakcyjności ponadre-gionalnej), umiarkowaną (mia-steczka posiadające podstawowe funkcje na potrzeby mieszkańców i nieliczne funkcje wyróżnia-jące je na tle innych miast), niską (miejscowości posiadające bardzo nieliczne funkcje pod-stawowe, często także brak jest
niektórych funkcji podstawowych na potrzeby mieszkańców).
Oceniono ilość i charakter wy-stępujących w mieście głównych funkcji, dzięki czemu wskazano, czy miasteczka są ośrodkami posiadającymi jedną, identyfiko-walną i wiodącą funkcję charak-terystyczną (np. miasteczka w rol-niczym terenie pełniące głównie funkcje obsługi rolnictwa), czy wręcz przeciwnie, są to ośrodki multifunkcyjne, gdzie trudno jest wskazać jedną charakterystyczną funkcję bądź grupę podobnych do siebie funkcji wiodących.
Zachowane walory w mia-steczkach oraz pełnione przez nie funkcje zestawiono z oceną stopnia zachowania małomiasteczkowego wizerunku, który był wynikową ana-liz dotyczących walorów i pełnionej funkcji, a także badań terenowych.
Wizerunek ten podzielono na dwa rodzaje: wizerunek małego miasta tworzony za pomocą elementów mierzalnych, w którym uwzględnio-no zabudowę małomiasteczkową, skalę miasta, zachowaną przyrodę i elementy mierzalne będące skła-dowymi krajobrazu podkreślającego cechy małego miasteczka. Wskazano także poziom zachowania małomia-steczkowego wizerunku, tworzonego za pomocą elementów niemierzal-nych, takich jak zachowane i kul-tywowane tradycje w miasteczku, organizowane kiermasze lokalnej sztuki, kulinariów, warsztaty nauki wytwarzania lokalnego rzemiosła tra-dycyjnymi metodami, czy warsztaty
associated with a small-town atmos-phere and traditions.
The level of the occurrence of qualities in small towns presented in Table 1 was determined on the basis of two types of research: field research performed in small towns and an analysis of available materi-als (planning documents, registers of protected objects, etc.). During the evaluation of the preserved tangible cultural heritage, the author took into account information made available by township and community offices (regarding the amount of preserved legally protected structures), in addi-tion to considering those structures that are not under legal protection, but that could have been described during field research as structures or building complexes that provide a locality with a unique, small-town atmosphere and character. In the case of preserved natural heritage, its evaluation – apart from field research – was also based on objective data obtained from natural protection reg-istries available at community offices.
The assessment of the attractiveness of functions and its degree of occur-rence in towns was performed on the basis of information obtained in township and community offices, as well as on the author’s own evalua-tion performed on the basis of field research.
Another significant part of the source materials was an analysis of planning data. Information available in planning documents constitut-ing local law, as well as in Spatial
Development Conditions and Direc-tions Studies (currently under devel-opment) was taken into account in the study. Based on the analysis of the materials obtained, we can conclude that there is are large differences regarding a degree of the inclusion of information contained in Local Spatial Development Plan, Study of Conditions and Directions or Unitary Development Plan that can be di-rectly referred to the image of a small town. In the case of a town’s measure-able qualities (e.g. legally protected objects or greenery), we can obvi-ously discuss direct references and their inclusion in designs, however, in terms of non-measureable and intangible heritage, for instance landscape heritage, this once again varies to a great extent: from being significantly featured, for instance, in references to landscape heritage, to insignificant qualities mentioned in planning drafts. Based on research performed in 14 communities, the following two observations can be formulated in regards to planning ac-tivity: on the one hand, the awareness of municipal authorities regarding the preserved heritage of a community is often reflected in actual regulations in planning documents (especially in the case of intangible qualities), while on the other, limitations in regards to the wording of regulations regarding such qualities are often imposed some-what due to administrative reasons (the outline of borders). There is also a lack of correlation between plan-ning documents that are developed
in adjacent communities, in which visual or landscape relations are often strongly linked and mutual.