Na Kresach pod niemiecką okupacją – trwanie i konspiracja

Charakterystyka stosunków etnicznych na Nowogródczyźnie – pod ko-niec międzywojennego dwudziestolecia – była inna niż na Wołyniu i Podolu.

Tu mniejszość narodowa białoruska, o ukształtowanej świadomości – inaczej niż mniejszość ukraińska na Kresach południowo-wschodnich – nie była w przewadze. Nie dominowała nawet tam, gdzie była „wzmocniona” mniej-szością rosyjską – „nasiedloną” głównie po powstaniach listopadowym i styczniowym na ziemiach skonfiskowanych „buntownikom”. Świadomość rosyjska i w znacznym stopniu białoruska – wiązała się wyraźnie z wyzna-niem prawosławnym. Moskiewski „nasiedleniec”, pop i carski „czynownik”

(urzędnik) – to była awangarda rusyfikacji prowadzonej na Kresach w całym okresie ponad stuletniego zaboru – niestety w znacznym stopniu skutecznej.

Nawet w tak polskich powiatach, jak grodzieński, szczuczyński czy lidz-ki występowały niewiellidz-kie enklawy mniejszości białorusko-rosyjslidz-kiej.

W odległości paru kilometrów od Lacka znajdowała się wieś Murawjówka – niewątpliwa pozostałość po pacyfikacji prowadzonej po powstaniu stycz-niowym przez Murawjowa – „Wieszatiela”. Jednak większość ludności wiejskiej była w tych powiatach zdecydowanie katolicka i polska. Drugą, co do liczebności – ale parokrotnie mniejszą – była grupa katolików o mniej zdecydowanej świadomości polskiej – określająca siebie przymiotnikiem

„tutejszy” (twierdzili, że mówią „po prostu”). Byli to przeważnie ludzie starsi, mówiący miejscowym dialektem, który był chyba nieco spolszczonym, ale autentycznym językiem białoruskim, wolnym od powszechnie występują-cych skutków jego znacznej rusyfikacji w okresie zaborów. Ich dzieci, które uczęszczały do polskich szkół – zwłaszcza te, które odbyły służbę wojskową – w ogromnej większości uważały się za Polaków.

W powiatach leżących dalej na wschodzie, na przykład nowogródzkim, baranowickim czy stołpeckim – sytuacja była trudniejsza. Tam prawosławie i świadomość białoruska („skierowana” na wschód) – były bardziej rozpo-wszechnione. Ludność polska występowała w zdecydowanej przewadze, jedynie w mniejszych lub większych enklawach, podobnie jak ludność biało-ruska lub faktycznie rosyjska. Jednak i tam nie było ostrych konfliktów etnicznych. Polskość i jej ziemiańska reprezentacja nie były obiektem niena-wiści. Rabunki i rzezie polskich dworów – dość powszechne w 1939 roku na Wołyniu i Podolu – na Kresach północno-wschodnich należały do rzadkoś-ci. Katarzyna Węglicka pisze o zamordowaniu przez białoruskich chłopów koło Baranowicz – w Hruszówce, dworze Tadeusza Rejtana (który zasłynął

protestem na sejmie rozbiorowym 1773 roku) – jego potomka Henryka Gra-bowskiego. Pisze także o analogicznym mordzie dokonanym w Mołodowie koło Pińska, na rodzeństwie Marii i Henryka Skirmuntów¹²²⁾.

Odrębną sprawą były liczne aresztowania, mordy i grabieże, których dopuszczała się „czerwona milicja” (złożona głównie z Białorusinów i Żydów) wobec wyróżniających się członków polskiej społeczności: osadni-ków wojskowych, pracowniosadni-ków administracji państwowej… i także ziemian.

W tym przypadku – była to jednak „operacja »oczyszczania terenu«

z elementów uznanych za antysowieckie, przygotowywana i kierowana przez rosyjskie służby specjalne”²⁹⁾. Jej finałem było wymordowanie na terenach Białoruskiej SRR „przeszło 7000 Polaków, na mocy decyzji Stalina”²³⁾ i jego wspólników z Biura politycznego KPZR. Finałem było także oddziele-nie szczelnym kordonem – od właściwego ZSSR – polskich ziem anektowa-nych w 1939 roku, i poddanie ich bezwzględnej czystce etnicznej i „klaso-wej”. W jej wyniku na „nieludzką ziemię” wywieziono 1,3 miliona Polaków:

mężczyzn, kobiet i dzieci, z których tylko nieliczni wrócili – albo do siebie na Kresy, albo do Polski centralnej²⁹⁾ (bywa też podawana liczba 1,7 mln).

Wobec ujawnionego w latach 1939–1941 – tj. w okresie tzw. pierwszej sowieckiej okupacji – zdecydowanego dążenia stalinowskiego reżimu do wyniszczenia elity polskiego społeczeństwa na terenach włączonych do ZSSR – polska racja stanu wymagała takiego układania stosunków z wła-dzami nowej niemieckiej okupacji, aby przejściowy czas ich funkcjonowania maksymalnie wykorzystać na wzmocnienie i przygotowanie polskiego społe-czeństwa do przyszłej, nieuniknionej „konfrontacji” ze Związkiem Radziec-kim – po pokonaniu Niemiec, z naszym możliwie największym wkładem.

Realizacja tej racji stanu w praktyce wymagała od polskiego społeczeństwa dwóch uzupełniających się działań. Z jednej strony: silnej propolskiej samo-organizacji (co działo się głównie w ramach ZWZ-AK) – oraz z drugiej stro-ny: wszechstronnego penetrowania i opanowywania lokalnych władz Ostlan-du, aby możliwie najskuteczniej ograniczyć wpływy na niemieckie władze okupacyjne – ruchu białoruskich nacjonalistów – zorganizowanych w BNS;

Białoruskaja Narodnaja Samopomocz. Była to organizacja nieliczna o wy-raźnie sowieckim rodowodzie i agenturalnym powiązaniu ze służbami specjalnymi ZSSR. Polskie społeczeństwo na Kresach dobrze rozumiało tę historyczną konieczność – niestety dramatyczną – i starało się ją realizować, a Komenda Nowogródzkiego Okręgu Armii Krajowej („Nów”) te działania w pełni popierała¹¹¹⁾. Sądzę, że robiła to za zgodą Komendy Głównej ZWZ-AK.

Nikt przy zdrowych zmysłach – znając przebieg sowieckiej okupacji w latach 1939–1941 – nie może zaprzeczyć, że polskie społeczeństwo na Kresach, zwłaszcza jego najbardziej aktywna część zorganizowana w ZWZ- AK, miało w okresie niemieckiej okupacji dwóch wrogów: niemieckiego okupanta, współdziałającego z BNS oraz sowiecką partyzantkę, która

w kolejnych latach okupacji ulegała znamiennym przekształceniom, ale zaw-sze była wroga polskości Kresów.

Niemiecki okupant był groźny z dwóch powodów. Istotą pierwszego by-ło systematyczne zagęszczanie sieci niemieckich załóg, na które składały się:

załogi Feld i Ortskomendantur, specjalne garnizony policyjno-wojskowe do walki z partyzantką, jednostki frontowe Wehrmachtu i SS przysyłane tu na wypoczynek (np. w Szczuczynie kwaterowały w pałacu Drucko-Lubeckich), jednostki Forstschutzu (straży leśnej), służby Organizacji Todta i ochrony linii kolejowych, załogi radiostacji Luftwaffe i inne formacje. Do tego trzeba dodać silne jednostki policji białoruskiej, rozbudowane o formację SS (13.

Batalion SS). Chociaż do wielu jednostek policji białoruskiej, a w mniejszej skali również do jednostek Forstshutzu i Organizacji Todta – udawało się wprowadzać ludzi AK – formacje te stanowiły znaczącą składową okupacyj-nego systemu zniewolenia społeczeństwa i terroru.

Istotą drugiego powodu była zmiana początkowo dość przychylnej poli-tyki władz okupacyjnych w stosunku do Polaków – na zdecydowanie wrogą i probiałoruską. Już w 1942 roku ze wschodniej, sowieckiej Białorusi zaczęto sprowadzać na nowogródczyznę postsowiecką kadrę i eliminować Polaków z cywilnej administracji. W urzędach obowiązywał jedynie język białoruski i niemiecki. „Białoruska Narodowa Samopomoc” (BNS) – zdecydowanie antypolska – zdobywała coraz większe wpływy.

Partyzantka sowiecka, w początkowym okresie niemieckiej okupacji naszych Kresów – praktycznie nie istniała. Tysiące żołnierzy z rozbitych jed-nostek Armii Czerwonej, którzy porzucili broń – znalazło schronienie w pol-skich i białorupol-skich wsiach. Nie pamiętając niedawnych krzywd wyrządzo-nych przez stalinowski reżim, zapewniono im pracę i dach nad głową.

W lasach tkwiły tylko nieliczne uzbrojone grupy przetrwania. Dopiero wio-sną 1942 roku – gdy władze niemieckie zarządziły rejestrację byłych żołnie-rzy sowieckich – ci masowo schronili się w lasach. Partyjni aktywiści oraz grupy operacyjne i dowództwo przerzucone drogą powietrzną z tzw. „wiel-kiej ziemi”, stopniowo formowało z nich regularne oddziały partyzanckie.

„W drugiej połowie 1942 roku na nowogródczyźnie działały ogółem 32 sowieckie oddziały partyzanckie”²¹⁾. Oprócz nich działało bardzo wiele zwykłych band komunistyczno-rabunkowych. Oddziały te i sowieckie bandy znacząco utrudniały i spowalniały rozwój polskiej konspiracji w powiatach wschodnich i południowych Nowogródczyzny, a przenikając stopniowo do Puszczy Grodzieńskiej i Rudnickiej zaczęły stwarzać realne zagrożenie również w powiatach szczuczyńskim i lidzkim. Cały potencjał sowieckiej partyzantki – zwiększającej się aż do 1944 roku – był ukierunkowany nie tyle na walkę z Niemcami, co na przygotowanie powtórnego zajęcia i opanowania ziem Polski uznanych przez ZSSR za swoją własność. Przygotowanie to

polegało głównie na wyniszczaniu inteligencji i uczestników konspiracji AK jako najbardziej aktywnej części polskiego społeczeństwa.

Świadomość wskazanych okoliczności jest niezbędna do zrozumienia tego, co działo się na Nowogródczyźnie i całych północno-wschodnich Kresach w czasie niemieckiej okupacji. Brak tej świadomości – często obserwowany w Polsce centralnej i zachodniej – prowadzi do fatalnych nieporozumień i zafałszowań historii kresowych ziem. Ale do pełnego zro-zumienia warunków, w których na Nowogródczyźnie rozwijała się działal-ność konspiracyjna, a później walka zbrojna Armii Krajowej o polskość Kre-sów – jest potrzebna świadomość jeszcze jednej okoliczności.

Otóż po okresie sowieckiej gospodarki i „zapędzania” wsi do kołchozów – wystąpiło wśród całej ludności wiejskiej zjawisko dość nieoczekiwane.

Można mówić o znaczącym wzroście sympatii do „przedwojennych, polskich porządków”. Co istotne – wśród wielu Białorusinów – wyraźnie wzrosły propolskie sympatie. Powszechnie było wówczas znane powiedzenie biało-ruskiego działacza, który miał stwierdzić: „Polska przedwojenna przez 20 lat usiłowała z nas zrobić Polaków, a sowieci zrobili to w ciągu kilkunastu mie-sięcy”. To „hasłowe” stwierdzenie dobrze tłumaczy znane zjawisko licznego, ochotniczego udziału Białorusinów w polskiej konspiracji AK, a później również w jej oddziałach zbrojnych. Tłumaczy także swoistą akceptację powrotu tych Polaków, którzy w okresie owej pierwszej sowieckiej okupacji ukrywali się gdzieś poza miejscem wcześniejszego zamieszkania lub wyje-chali do Generalnej Guberni.

Zagospodarowanie

Lack przejęty przez nas po blisko dwóch latach kołchozowej gospodarki – był w stanie opłakanym. Wprawdzie podstawowe budynki gospodarcze na-dawały się do użytku, stary sad przetrwał, a pola były w znacznej części ob-siane i było trochę inwentarza – jednak do stanu, który by umożliwiał

„jako tako zadowalające gospodarowanie” – było daleko. Ale Rodzice się nie zrażali. Pamiętali znacznie trudniejsze czasy po wojnie 1920 roku.

Uważali, że „trzeba się jakoś urządzać”. I rzeczywiście sytuacja powoli się poprawiała. Trochę koni i krów zostało zwróconych przez gospodarzy, którzy w pierwszym okresie po wejściu Sowietów otrzymali je (lub wzięli) „w ra-mach nowych porządków”. Udało się też zgromadzić najniezbędniejszą uprząż, narzędzia rolnicze i wozy umożliwiające prowadzenie zbliżających się żniw. Służba folwarczna chętnie podjęła pracę na warunkach, które zaproponował Ojciec, a Walerek wrócił do swych dawnych obowiązków ekonoma. Mama zorganizowała „przydomowe” gospodarstwo, więc dwór i dom zaczęły funkcjonować niemal normalnie. Mama z ogromną ulgą

i zadowoleniem zatrudniła też w Lacku panią Chmielewską, która przetrwała sowiecką okupację u krewnych w Nomejkach.

Wspominając ten trudny okres urządzania się w Lacku – po

„uciekinierce” – odtwarzają mi się w pamięci przejawy wielkiej życzliwości i pomocy okazywanej Rodzicom. Okazywali ją nie tylko zaprzyjaźnieni gospodarze, z którymi Ojciec współpracował w Kasie Stefczyka, w spółdzielczej mleczarni czy w Akcji Kato-lickiej, lecz także – zdawało się – zupełnie „obcy ludzie”. Dobrze pamiętam, jak wielką radość sprawił Mamie pan Domuć – wiejski kowal z Nomejek – który na trzeci dzień po naszym powrocie przyniósł jej do kuchni siekierę zrobioną własnoręcznie z kawałka gąsienicy od traktora. Ta siekiera pana Domucia – choć „niezdar-na” – była używana przez cały czas naszego pobytu w Lacku.

Później, gdy skończył się ten okres, Mama przekazała tę pamiątkę znajomej rodzinie. Już po wojnie – w wyniku repatriacji – rodzina ta znalazła się we Włocławku i tu siekiera wróciła do Mamy.

Teraz mam ją w swoim niewielkim zasobie pamiątek z Lacka

– jako szczególnie cenny dowód okazywanej nam wówczas sąsiedzkiej przy-chylności i pomocy. Było jej zadziwiająco dużo – co miało wówczas ogrom-ne znaczenie, nie tylko materialogrom-ne.

Sławek – gdy w Generalnej Guberni był zatrudniony w Boczkach jako gajowy – musiał z „urzędu” utrzymywać kontakty z niemiecką administracją lasów. Wykorzystując te doświadczenie zajął się legalizacją naszego pobytu w Lacku – w urzędach okupacyjnych. W tym czasie urzędy te dopiero się organizowały, ale niemiecka biurokracja już obowiązywała. Sam fakt przy-jazdu trzeba było zarejestrować w szczuczyńskiej Ortskomendaturze, w bia-łoruskiej policji (która właśnie zaczęła funkcjonować, z komendantem Pola-kiem) i w lokalnym „urzędzie gminnym”. Czynności te nie sprawiły więk-szych trudności, natomiast legalizacja pobytu w Lacku – nie była tak prosta.

Wiązała się z zatrudnieniem. W tym czasie Niemcy organizowali w Lidzie okręgowy zarząd wszystkich majątków ziemskich, które przejęli na własność III Rzeszy – tzw. Liegenschaft. Sławek dotarł do szefa organizowanego zarządu. Okazał się nim młody hitlerowiec, prawdopodobnie „wysoko usto-sunkowany” i na tym stanowisku unikający służby frontowej. Był inteligent-ny i rzeczowy. Realizując politykę władz okupacyjinteligent-nych – dobrze wiedział, że zarządców lepszych od byłych właścicieli majątków i folwarków – nie znajdzie. Ich z reguły bardzo zaangażowaną polskość – w aktualnej sytuacji wojennej – mógł lekceważyć.

Ogromna większość ziemian powracających wówczas „do siebie” mogła więc zajmować – i zajmowała – pozycję zarządców we własnych folwarkach i majątkach. Sławek załatwił dla Ojca status zarządcy Lacka i Szczuczynka, z tym, że Jego oficjalnym zastępcą (zarządcą wykonawczym) w Szczuczynku

Siekiera pana Domucia

zostałem ja. Sobie załatwił pracę kierownika ośrodka mechanizacyjnej obsłu-gi rolnictwa, który pozostał po Sowietach w Leszczance. W ośrodku było

sporo traktorów śred-niej i dużej mocy oraz kombajny zbożowe, młocarnie, sprzęt do uprawy roli itd.

Wszystko to było straszliwie zdewasto-wane (rozkradzione), ale była szansa wyko-rzystania przynajm-niej części tego po-tencjału do obsługi sąsiednich majątków.

Tym sposobem już po paru tygo-dniach od powrotu do Lacka byliśmy dość dobrze zagospodaro-wani i zaopatrzeni w mocne papiery, które umożliwiały dobry „start” do okupacyjnego trwania. Niemcy posuwali się szybko na całym froncie i nic nie zapowiadało zmiany sytuacji. Wprawdzie w tym czasie byliśmy pozba-wieni własnego radiowego nasłuchu, a źródłem wiarygodnych informacji by-ła głównie „poczta pantoflowa” – nie było jednak wątpliwości, że Niemcy szykują się do trwałej obecności na tych terenach. Granica „Bezirk Biały-stok” – podlegającego Gaulajterowi Prus Wschodnich – przebiegła przez Makasiowszczyznę, tuż za Jewłaszami. Spusza i Kulbaczyn znalazły się po tamtej stronie granicy, a Szczuczyn wraz z Lackiem i Szczuczynkiem – w Generalkomisarjacie Białorusi – tzw. Ostlandzie. Granica, dla miejsco-wych nie była – w tym czasie – trudna do przekroczenia, ale określała roz-miar niemieckich apetytów. W Szczuczynie, miejscowy Ortskommendant (Erdman, sklepikarz ze Szczecina) z pełnym zaangażowaniem zaczął urzą-dzać sobie folwark na gruntach od razu odebranych żydowskim mieszkań-com, i częściowo również ich polskim sąsiadom – z jawnie głoszonym zamiarem stałego tu zamieszkiwania, również po wojnie.

Podobnie jak my – wracali do swych domów i gospodarstw zarówno ziemianie, jak i osadnicy wojskowi, nauczyciele, policjanci, leśnicy, „kuła-cy”… i ich rodziny… – ci wszyscy, którzy głównie w pierwszym półroczu 1940 roku byli objęci trzema potężnymi falami wywózek – ale szczęśliwie potrafili ich uniknąć. Uratowali się albo dzięki swej przezorności i ucieczce, albo pomocy sąsiadów, albo innych zupełnie nieprawdopodobnych zdarzeń,

Dwór w Leszczance państwa Grabowskich (zdjęcie zrobiłem w 1994 r.).

W czasie niemieckiej okupacji, Sławek tu „urzędował” jako szef „Ośrodka Mechanizacyjnego” pod zarządem Liegenschaftu

które często były określane jako „cudowne”. Teraz wracali i starali się odbu-dować swą egzystencję w społeczeństwie, które w swej masie – po niespełna dwóch latach sowietyzacji – nie uległo większym zmianom w stosunku do stanu przedwojennego. Ta okoliczność bardzo uciekinierom ułatwiała ponowne urządzanie się w nowej rzeczywistości – niestety okupacyjnej. Było to niewątpliwie nadal społeczeństwo, w którym – mimo etnicznej mozaiki i innych historycznych uwarunkowań – występowało wyraźne poczucie solidarności skierowanej przeciw okupantowi. Społeczeństwo, w którym ob-owiązywała też zasada „wspierania się w biedzie”.

Spośród sąsiadów i przyjaciół Rodziców, których wspominałem jako gości na jubileuszu 65. urodzin księdza Szkopa (patrz foto na str. 86) – tylko nieliczni uniknęli wywózki i wrócili do siebie pod niemiecką okupa-cję. Oprócz nas i Wujostwa Skawińskich, do Ródkiewicz wrócił pan Bodzio Połoński. Do Makasiowszczyzny wrócił Mietek Cholewa, a do sąsiednich Andruszowców Mietek Moraczewski z żoną – też wileński student prawa z nieco wcześniejszego rocznika niż Tadeusz. Ich Rodzice i Rodzeństwo zostali wywiezieni. Proboszcz lackowskiej parafii – ksiądz Alfons Borowski – ku wielkiej naszej radości wciąż tkwił „na posterunku”. Podobnie cieszyliś-my się z przetrwania sowieckiej okupacji przez Panią Olgę i jej rodzinę, która nadal mieszkała w czynnej już mleczarni.

Jakoś pod koniec lata dotarł do Lacka, z Wilna, nasz Tadeusz! Radość była ogromna, nie widzieliśmy się od rozstania owej tragicznej nocy, 18 wrze-śnia 1939 roku pod Bieniakoniami. Rodzice żegnali się z nim jeszcze wcześ-niej. Dowiedzieliśmy się, że wraz z wojskiem – bez przygód – przeszedł wówczas granicę litewską i przez parę tygodni był internowany. Po ucieczce z obozu, jakiś czas ukrywał się w majątku Korewów na Kowieńszczyźnie, a później wrócił do Wilna. Miał tam wielu przyjaciół i znajomych – z czasów szkolnych i akademickich – co ułatwiało znajdywanie różnych dorywczych prac – przeważnie fizycznych. Takie prace miały tę zaletę, że umożliwiały zdobywanie środków na utrzymanie i równocześnie nie wymagały niebez-piecznego wchodzenia w „pole obserwacji” sowieckich władz Litwy. W pew-nym okresie pracował w przedsiębiorstwie budowy dróg i jak opowiadał – tłukł przy drodze ciężkim młotem kamienie na tzw. „szuter” używany do utwardzania nawierzchni szos.

Podejmowane próby przedostania się przez Szwecję do Wielkiej Brytanii – nie były skuteczne. Zaowocowały jednak kontaktami ze Związkiem Walki Zbrojnej (ZWZ), który rozwijał się w Wilnie, w ścisłej łączności z Komendą Główną ZWZ w Warszawie. O swoim udziale w działaniach ZWZ wspomi-nał „skąpo”, trzymając się zasad konspiracji. O szczegółach jednej z akcji, w której brał udział – dowiedziałem się dopiero po wielu latach, z „Kroniki Wileńskiej 1939–1941” Longina Tomaszewskiego¹¹⁹⁾. Autor podał, że Tade-usz był w składzie patrolu, który wykonał wyrok Sądu Specjalnego przy

Komendzie Wileńskiego Okręgu ZWZ na konfidencie NKWD – byłym oficerze Wojska Polskiego, wydalonym z wojska za nadużycia popełniane podczas służby w kwatermistrzostwie. Była to akcja tym głośna, że główny realizator: Danek Kostrowicki – wkrótce po jej wykonaniu – został areszto-wany pod zarzutem zabójstwa tajnego agenta NKWD i osadzony w areszcie w „Gmachu Sądów” przy ul. Ofiarnej. Tam, w czasie przesłuchania „rzucił się na oficera śledczego i udusił go”. Zabrał z biurka akta swojej sprawy, wyskoczył oknem z pierwszego piętra i zbiegł. Obława, którą NKWD objęło niemal całe Wilno – została przeprowadzona na Zielonym Moście przez milicyjny „łazik” w momencie, gdy most już przekroczył Danek Kostrowic-ki. Z twarzą na wszelki wypadek obandażowaną – prowadził go Tadeusz ze swą przyszła żoną Janką Radziunówną – i to Ona opowiadała mi o tym finale owych zdarzeń, które poruszyły konspiracyjne Wilno.

Okupacyjne trwanie

W miarę upływu kolejnych tygodni i miesięcy – dewastacyjne skutki sowieckiej gospodarki w Lacku albo zostały jakoś usunięte, albo przestały być dokuczliwe. Żyliśmy prawie normalnie i jak na czas wojny – całkiem dobrze. Żywym „reliktem” czasów sowieckich był jedynie traktorzysta, Ukrainiec, który nie zdążył, albo nie chciał ewakuować się ze swoimi i pra-cował w Lacku; kilku Sowietów prapra-cowało również w Leszczance. Rzeczy-wistość okupacyjna zmieniała się stopniowo w rutynę codziennego bytowa-nia. Rodzice starali się wprowadzać możliwie najwięcej normalności w funk-cjonowanie domu i gospodarki. Zosia usiłowała pomagać Mamie w zajęciach domowych, ale jej głównym zadaniem było samodzielne przerabianie kursu gimnazjum, do którego powinna była w tym czasie uczęszczać. Pojawiło się jakieś życie towarzyskie – odwiedziny księdza Borowskiego… wyjazdy do Kulbaczyna… do Ródkiewicz… do Szczuczyna.

Ja coraz więcej czasu spędzałem w Szczuczynku. Na moje szczęście podjął tam pracę pan Hulewicz, starszy już człowiek, który całe życie spędził na zarządzaniu folwarkami. Już przed wojną opuścił swe małe gospodarstwo w szlacheckim zaścianku i najemną pracą zarabiał na życie. Zamieszkał z rodziną w szczuczynkowskim dworku – w jego lewej części – gdzie był stołowy pokój, kuchnia oraz pokoje, w których poprzednio mieszkała Ciocia Niusia. Ja zajmowałem narożny pokój – za salonikiem – ten sam, w którym mieszkaliśmy ze Sławkiem, uczęszczając przed czterema laty do szczuczyń-skiego gimnazjum. Pani Hulewiczowa, która karmiła rodzinę i również mnie – była kobieciną drobną i niepozorną. Urodziła osiemnaścioro dzieci. Dwoje najmłodszych: Wilhelm, 17 lat i Halinka, 15 lat – mieszkało z rodzicami w Szczuczynku – reszta była „w świecie”.

Pan Hulewicz na bieżąco organizował roboty w polu i folwarku. Mnie obciążały tylko te zadania, z którymi nie mógł sobie poradzić. Takim zada-niem było na przykład przeprowadzenie jesiennej orki – przy niedostatku koni, pługów i ludzi. Udało mi się wówczas sprowadzić z Leszczanki

W dokumencie Na Kresach – czas pokoju i wojny. Wspomnienia osobiste z epoki wielkich przemian. Tom I (Stron 127-157)