W ostatnich paru dekadach często słyszymy o tzw. kryzysie męskości – głównie w popularnych środkach masowego przekazu, ale nie tylko. Czytamy też o nim w pra-cach socjologicznych i psychologicznych. Jako przykład można tu wymienić tekst zna-nej amerykańskiej feministki Susan Faludi Stiffed: The Betrayal of the American Man z 1999 roku, który zyskał niezwykle dużą popularność oraz przychylność szerokiej grupy czytelników. Opierając się na 6-letnich empirycznych studiach, autorka doszła do wnios-ku, że współcześni mężczyźni przechodzą głęboki kryzys własnej tożsamości: czują sie oszukani i zdradzeni, i to nie tylko na skutek rozwoju feminizmu bądź niespożytkowa-nego testosteronu, lecz z powodu nowej kultury, która nie ceni już tradycyjnych przeja-wów męskości, to jest: honoru, ciężkiej fizycznej pracy, odwagi i lojalności. Bez-pośrednim istotnym powodem kryzysu pokolenia powojennego, generacji baby boomers, okazał się być wpływ ich macho, surowych, uczestniczących w II wojnie światowej ojców, którzy choć sami doświadczali frustracji związanych z postępującymi zmianami społecznymi, narzucili swym synom nierealistyczne i niepopularne już standardy mę-skości, często czyniąc to bardzo brutalnie4. Widocznymi skutkami tej sytuacji stały się, zdaniem Faludi, epidemiczne wręcz rozmiary depresji i wielka liczba samobójstw wśród tego pokolenia.
Sami mężczyźni skarżą sie, że słyszą od feministek, i generalnie od kobiet, jakimi być nie powinni (nie powinni być słabi, kobiecy, queer, sentymentalni, matkujący oraz – jak ich ojcowie – agresywni), jednakże nie otrzymują propozycji pozytywnych – wskazówek jacy być powinni. Sprzeczne sygnały uzyskują też od swych partnerek, kiedy usiłują się dowiedzieć, jakie cechy osobowościowe są dla nich atrakcyjne
2Przykładem mogą tu być prace Eve Sedwick, Susan Jeffords, Kaja Silverman czy Robyn Wiegman.
3Do wyjątków należą poglądy kontrowersyjnej wśród feministek filozofki Christine Hoff Sommers.
4Faludi opisuje swe spostrzeżenia poczynione na zajęciach „grup wsparcia” Promise Keepers.
Twierdzi, że ze zdziwieniem zaobserwowała, iż mężczyźni najwięcej czasu poświęcali nie poprawie swej relacji z żonami i dziećmi, jak by to wynikało z oficjalnego programu grup, ale swym nieobec-nym i często znęcającym się nad nimi w dzieciństwie ojcom (Faludi, 1999).
w związkach romantycznych, a jakie nie. W związku z przemianami w świadomości i sytuacji kobiet mężczyźni konfrontowani są z koniecznością zmian w swym społecz-nym zachowaniu: muszą akceptować kobiety jako zwierzchników, traktować żony po partnersku, przyjmować dodatkowe obowiązki w domu, zmieniać swój styl ojcostwa, a także tolerować alternatywne formy męskości (takie jak homoseksualizm) oraz wie-loetniczność (ostatni przypadek dotyczy białych mężczyzn, którzy dotychczas cie-szyli się dominującą pozycją w tym obszarze).
Analizując zmiany w psychice męskiej, należy zwrócić się także ku sferze eko-nomicznej. Transformacja rynków pracy – poprzez zmiany w strukturze zatrudnie-nia i bezrobocie – bardzo poważnie wpłynęła na sytuację zawodową mężczyzn. Na rynku pracy wciąż przybywa kobiet, zaś statystyki wskazują na ciągły spadek liczby zatrudnionych mężczyzn5. Nie ma już bezpieczeństwa zatrudnienia nawet dla osób wysoko wykształconych w pożądanych na rynku zawodach. Praca w wytwórniach sprzętu ciężkiego czy kopalniach, czyli tradycyjnie „męskich” profesjach, też nie jest utrzymana na dawnym poziomie. Post-fordowski model elastyczności na rynku pracy wymaga od mężczyzn elastyczności. Prawie połowa mężczyzn zatrudnionych w la-tach 90. doświadczyła bezrobocia6. W przypadku młodszych generacji mniej wy-kształconych mężczyzn liczba ta jest jeszcze większa, stąd kontynuacja opisanej sytuacji wydaje się być nieunikniona. Przy ciągłej groźbie bezrobocia ilość godzin pracy stale się wydłuża, co oznacza mniej pracy dla innych. W niedalekiej przyszłości trzeba będzie rozpatrywać takie rozwiązania, jak: dzielenie się pozycjami pracy, praca w domu czy dobrowolna redukcja godzin – przy czym będzie to skutkowało jeszcze mniejszymi zarobkami. Poszukiwanie pracy poza miejscem zamieszkania rodzi z ko-lei sytuację tzw. nieobecnych ojców, cierpią z tego powodu przede wszystkim ich stosunki z dziećmi. Problem ten jest obecnie dostrzegany i rozpatrywany dużo częś-ciej niż w przeszłości7. Poczucie zagrożenia w sferze zatrudnienia nie może nie wpływać na sytuację w małżeństwach i rodzinach – mężczyzna traci swą „męską” pozycję
„głównego żywiciela” rodziny i często czuje się upokorzony koniecznością dosto-sowywania się do (skądinąd tylko fair) wymogów kobiet żądających jego większego zaangażowania w prace domowe.
Mężczyzna, który czuje się zagrożony w pracy i w rodzinie, może również czuć się zagrożony w poczuciu swojej męskiej tożsamości. Skutki takiej sytuacji to: rosnąca liczba rozwodów, uzależnienia od alkoholu i narkotyków, choroby psychiczne, przy-należność do gangów, przestępczość (w tym zabójstwa). Statystyki wskazują tu na istnienie poważnego problemuI.
Można jednak usłyszeć głosy, że dane, które rzekomo są wskaźnikiem kryzysu, nie różnią się zbytnio od tych sprzed 40 lat, zaś większość wskazanych zachowań (prze-stępczość, niesubordynacja, niższe wyniki w nauce osiągane przez chłopców w szko-łach powszechnych i gimnazjach, przynależność do różnych grup przestępczych, itp.) zwykle była domeną mężczyzn. Także i w przeszłości ojcowie nie spędzali zbyt wiele
Ewa Hyży – Chrześcijański ruch Promise Keepers a kryzys męskości. Perspektywa feministyczna 69
5Hern, J., A crisis in masculinity, or new agendas for men? [w:] S. Walby (ed.) New Agendas for Women Macmillan, London, 1999, s. 148-168.
6Tamże.
7Williams, F.,Troubled masculinities in social policy discourse, [w:] J. Popay, J. Hearn (eds), Men, Gender Divisions and Welfare, London: Routledge, 1998, s. 63-97.
czasu ze swymi dziećmi, a stosowany przez nich model wychowawczy nie był zgodny z aktualnymi standardami właściwego traktowaniu potomstwa (w tym wypadku synów). Czy wobec tego, obserwując sytuację społeczno-ekonomiczną, możemy rze-czywiście mówić o „kryzysie męskości”? Może należałoby raczej mówić o przemia-nie wzorów męskości lub kryzysie tylko przemia-niektórych grup przemia-niewykształconych męż-czyzn? Czy opisywane negatywne zjawiska to dowód czegoś nowego, czy może re-zultat stosowania innych metod badań, w tym badań nad męskością (gender), po raz pierwszy prowadzonych w separacji i w odróżnieniu od płci męskiej? I jaki ma to związek z rozpowszechnionymi na świecie ruchami mężczyzn? Wątpliwości wydają się być uzasadnione, zwłaszcza że na rynku pracy nadal przeważają mężczyźni, są oni liderami – dyrektorami, kierownikami, menadżerami. Mimo braków w podstawowym wykształceniu i umiejętności komunikacji mężczyźni, ze względu na technologie i kom-putery, radzą sobie bardzo dobrze. Kobiety nadal stanowią niewielki procent w rządach wielu krajów. Chociaż więcej kobiet niż mężczyzn kończy wyższe studia (w tym eli-tarne kierunki), to po kilku latach wśród osób zatrudnionych w pełnym wymiarze go-dzin przeważają właśnie mężczyźni (kobiety ze względu na założenie rogo-dziny często pracują w niepełnym wymiarze). Kobiety zarabiają mniej niż mężczyźni na podob-nych stanowiskach, emerytki ponad dwa razy częściej niż emeryci żyją w ubóstwie itp. Podobne informacje można znaleźć w wielu źródłach8. Jak zatem ów domniemany kryzys męskości skutkuje w sferze zmian społecznych? Mamy tu do czynienia z bar-dziej złożonymi procesami.
Naukowcy prowadzący amerykańskie „studia męskości” wskazują na dodatkowe źródła kryzysu męskości, a mianowicie: implikacje ruchów wyzwolenia seksual-nego, skutki rozpowszechniania wyników studiów rasowych i działalności ruchów antyrasistowskich, a także konsekwencje niepowodzenia w sferze kontynuacji uzys-kania przyzwolenia społecznego na ideologie militaryzacji społeczeństwa w postaci szerzenia nacjonalistycznego wzoru „mężności” mężczyzn9 II.
Kwestia jeszcze bardziej się komplikuje, jeśli weźmiemy pod uwagę takie zja-wiska, jak: globalizacja, destrukcja środowiska naturalnego, wzrost populacji, a także eksplozja informacji i inżynieria reprodukcyjna – czyli zmiany w sferach kontrolo-wanych przez relatywnie małe grup mężczyzn z ich „transnarodową biznesową mę-skością” [transnational business masculinity]10. Jakikolwiek kryzys męskości musi być więc rozpatrywany nie tylko w kontekście utraty przez mężczyzn władzy oraz kontroli nad swym otoczeniem rodzinnym i narodowym, ale też na skalę światową.
O kryzysie męskości słyszymy również od przedstawicieli nowej dyscypliny nauko-wej, której powstanie było niejako odpowiedzią na ten fenomen, czyli psychologii mężczyzn11. Nowa psychologia mężczyzn, poszukując rozwiązań kryzysu męskości
8H Hirshman, L., Homeward Bound, American Prospect, 12.20.2005, http://www.prospect.org/cs/
articles?articleId=10659
9Wiegman R., Unmaking: Men and Masculinity in Feminist Theory, [w:] J. Kegan Gardiner Mas-culinity Studies and Feminist Theory: New Directions, New York; Columbia Univ..Press, 31-59 (2002).
10Connell, R.W 1997, za: Jeff Hearn, A Crisis in Masculinity or New Agendas for Men? http://cro-menet.org/crome/crome.nsf/resources/75095872FEAC8D90C2256B84004161F7/$file/32en_mas.htm
11Zobacz: Ronald F. Levant, 1997, Joseph Pleck, 1995.
i kryzysu relacji, zajmuje się dostarczaniem narzędzi oraz struktur dla rekonstrukcji tradycyjnego męskiego kodu12. Jej celem jest pomoc w kreowaniu nowych wzorów męskości, jak również analizowanie efektów wychowywania chłopców według ta-kich starych standardów, jak: podkreślanie konkurencyjności, statusu, twardości, emo-cjonalnego stoicyzmu. Badania dotyczą problemu agresji, przemocy, dewaluowania kobiet, uzależnienia od alkoholu, strachu i nienawiści w stosunku do homoseksua-lizmu, nieemocjonalnego podejścia do roli ojca, braku partnerskich stosunków w mał-żeństwie, lekceważenia swych potrzeb zdrowotnych13. Rozważa się tu także za-gadnienie „kryzysu relacji” pomiędzy kobietami i mężczyznami14. Nowe wymagania dotyczące intymności, komunikowania uczuć, opieki nad dziećmi, podziału prac do-mowych, kontrolowania agresji zaburzyły tradycyjną ideologię męskości do tego stop-nia, że może to u wielu mężczyzn prowadzić do kryzysu tożsamości płciowej, do dezorientacji oraz pomniejszenia dumy z przynależności do swojej płci15.
Jednym z efektów odczuwanego zagrożenia jest organizowanie i przystępowa-nie do ruchów męskich próbujących odrzucić czy osłabić zdobycze emancypacyj-nych ruchów kobiet oraz proponujących mężczyznom odzyskanie utracoemancypacyj-nych pozycji w zmienionym świecie.