Fundamentem ustroju socjalistycznego była hegemoniczna pozycja partii komunistycznej. Sprawowanie przez nią władzy polegało na politycznym stero-waniu każdym aspektem życia państwowego i funkcjonowania jego organów1. W Polsce Ludowej PZPR posiadała monopol na wyrażanie tego — według teorii W. Lenina — co lud mógł sobie jedynie uświadamiać2. Partia komuni-styczna stawiała się ponad narodem, ponad naturalnym suwerenem, jako samo-zwańczy wyraziciel jego woli3. System socjalistyczny w sposób oczywisty nie
1 Zob. J. Gut t: O przodującej roli PZPR kilka uwag. „Nowe Drogi” [dalej: ND] 1958, nr 1, s. 18—28; I. Loga-Sowiński: Partia na czele narodu w walce o wolność i socjalizm.
ND 1967, nr 1, s. 4—18; A. Łopatka: Kierownicza rola partii marksistowsko-leninowskiej w systemie demokracji socjalistycznej. ND 1970, nr 2, s. 18—26; A. Dobieszewski: Obiek-tywne uwarunkowania kierowniczej roli PZPR. ND 1970, nr 10, s. 33—43; Z. Rybicki: Klasa robotnicza — partia — państwo socjalistyczne. ND 1971, nr 2, s. 33—41; T.M. Jaroszew-ski: Kierownicza rola partii w warunkach intensywnego rozwoju. ND 1971, nr 3, s. 107—
122; S. Zawad zki: Partia a aparat państwowy. „Państwo i Prawo” [dalej: PiP] 1971, nr 11, s. 707—718; K. Rokoszewski: Niektóre problemy kierowniczej roli partii. ND 1973, nr 1, s. 17—26; J. Kuciński: PZPR w systemie władzy. ND 1982, nr 7—8, s. 118—131; Idem:
Ustrojowo-polityczne koncepcje PZPR w latach 1948—1959. Warszawa 1984.
2 G. Auscaler: Lenin o prawie i praworządności. PiP 1955, nr 4—5, s. 545.
3 Nowelizacją z dnia 10 lutego 1976 r. (Dz.U. 1976, nr 5, poz. 29) przewodnia rola poli-tyczna PZPR na drodze społeczeństwa do budowy socjalizmu została unormowana w art. 3
tolerował więc istnienia jakichkolwiek organów, organizacji, instytucji, stowa-rzyszeń czy związków zarówno państwowych, spółdzielczych, jak i obywatel-skich, niezależnych od PZPR i samorządnych.
Naczelnym zadaniem sądów i sędziów, sprawujących wymiar sprawie-dliwości, było zaś stanie na straży socjalistycznego ustroju Polski Ludowej4. Przede wszystkim miały więc one bronić fundamentalnej zasady politycznego przewodnictwa partyjnego w państwie, interesów PZPR i racji państwowej, któ-re stały w hierarchii ustroju socjalistycznego ponad prawami obywatelskimi5. W tym celu w Polsce Ludowej stworzono sądownictwo w pełni dyspozycyjne.
Wprowadzono do niego ogromną liczbę dyspozycyjnych sędziów6.
Wypraco-ust. 1 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1976, nr 7, poz. 36 t.j.).
4 Zgodnie z art. 58 Konstytucji PRL sądy miały stać na straży ustroju PRL, ochraniać zdobycze polskiego ludu pracującego, strzec praworządności ludowej, własności społecznej i praw obywateli. Zob. R. Walczak: Polityka, sądy, prokuratura. Warszawa 1990, s. 6—7.
5 Prokurator Generalny PRL w latach 1972—1981 Lucjan Czubiński wskazywał wyraź-nie, iż socjalistyczne prawo „rozszerza i utrwala poczucie bezpieczeństwa i swobód osobistych obywateli”, czyniło to jednak „do granic niekolidujących z interesem ogółu i podstawowymi interesami państwa socjalistycznego”. Interes ogółu i państwa był utożsamiany z interesem partii. L. Cz ubiński: Umacnianie praworządności socjalistycznej. ND 1978, nr 3, s. 33.
W obliczu powstawania struktur NSZZ „Solidarność” w sądownictwie Ministerstwo Sprawie-dliwości wskazywało na „polityczny charakter” wymiaru sprawieSprawie-dliwości, który „ujawniał się w każdej sytuacji. Znajdujemy się na pierwszej linii frontu, np. Sąd Wojewódzki w Warsza- wie w kwestii rejestracji” NSZZ „Solidarność”. „Polityka państwa jest realizowana poprzez prawo, a więc poprzez sądy”. Archiwum Akt Nowych w Warszawie [dalej: AAN], Minister-stwo Sprawiedliwości w Warszawie [dalej: MS] 285, sygn. 7/175, Protokół z konferencji pre-zesów sądów wojewódzkich i okręgowych sądów pracy i ubezpieczeń społecznych w dniu 22.X.1980 r., k. 18.
6 Dyspozycyjnymi czy też funkcyjnymi określani byli sędziowie, którzy bez potrzeby in-gerowania i wywierania presji realizowali wytyczne polityczne partii. Rekrutowani oni byli przede wszystkim spośród członków PZPR. Pozyskaniu takich sędziów służył szeroki katalog gratyfikacji, ale również sposobów przymuszenia ich do dyspozycyjności. Zadania te w ogrom-nej mierze spoczywały na podstawowych organizacjach partyjnych i administracji sądowej.
Kwestię tę przedstawił szerzej Andrzej R zepliński. Zob. Idem: Sądownictwo w PRL. Lon-dyn 1990, s. 66—73; zob. też: S. Rud nicki: O praworządności i niepraworządności w wy-miarze sprawiedliwości. „Tygodnik Powszechny” [dalej: TP] 1981, nr 24, s. 5. Brak dokład-nych dadokład-nych o stopniu upartyjnienia sądownictwa u progu sierpnia 1980 r. Na przełomie 1979 i 1980 r. — jak wskazywał Jan Szarycz — Departament Kadr Ministerstwa Sprawiedliwości odnotował „najwyższy stan przynależności sędziów do PZPR” sięgający 60%. J. Szar ycz: Sę-dziowie i sądy w Polsce w latach 1918—1988. Warszawa 1988, s. 188. Zauważyć przy tym nale-ży, iż stopień upartyjnienia kadry orzekającej był wyższy na każdym kolejnym szczeblu hierar-chii instancyjnej. W 1979 r. w sądach rejonowych legitymację PZPR posiadało 56,9% sędziów i asesorów, zaś w sądach wojewódzkich 69,3%. A. R zepliński: Sądownictwo w PRL…, s. 69.
Sąd Najwyższy był zaś zdominowany przez sędziów dyspozycyjnych. W kadencji 1982—1986 do PZPR należało 88 „najwyższych sprawiedliwych”, co stanowiło 77,9% kadry orzekającej, 11 sędziów (9,7%) należało do Stronnictwa Demokratycznego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludo-wego, a zaledwie 14 (12,4%) było bezpartyjnych. R. Walczak: Sprawowanie kierowniczej roli
wano przy tym odpowiednie mechanizmy ustrojowe, które, przy zachowaniu pozorów niezawisłości sędziowskiej, pozwalały PZPR narzucać sądom politykę orzeczniczą i egzekwować jej właściwe wykonywanie7.
Władze komunistyczne obawiały się, iż niezależne i samorządne ruchy związkowe sędziów dążyć mogą do uwolnienia sądownictwa spod brzemie-nia politycznego, partyjnego sterowabrzemie-nia wymiarem sprawiedliwości i do wpro-wadzenia prawnych mechanizmów gwarantujących niezawisłość sędziowską.
Obawa ta rosła w obliczu przenikania do sądownictwa idei Solidarności, które przyniosły za sobą strajki robotnicze i porozumienia sierpniowe 1980 r.
W obliczu formującego się ruchu niezależności i samorządności w środo-wisku sędziowskim minister sprawiedliwości Jerzy Bafia, jak i podlegli mu kierownicy administracji sądowej, oczekiwali na polityczne wsparcie i wyraź-ne dyrektywy ze strony partii. Jednak Biuro Polityczwyraź-ne KC PZPR stało przed największym kryzysem swojej władzy8. W łonie kierownictwa toczyła się wal-ka o stery partyjne9. Priorytetem w pracy Biura stało się utrzymanie hegemo-nicznej pozycji w państwie. Jego posiedzenia10 zdominowała kwestia formowa-nia się struktur opozycji społeczno-politycznej i procesu rejestracyjnego NSZZ
„Solidarność”11.
Ministra i prezesów sądów mógł wesprzeć jedynie Wydział Administra-cyjny KC PZPR. Sprawował on polityczny nadzór nad resortem i całokształ-tem funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w PRL, w tym sądownictwa.
Wydział, jako organ Komitetu Centralnego, jego jednostka pomocnicza, nie mógł jednak podejmować w imieniu PZPR i w zastępstwie kierownictwa partii wiążących decyzji, czy też politycznych wytycznych. W ramach realizowanych zadań nadzorczych kompetencje Wydziału ograniczały się do formułowania
Partii w sądach i prokuraturze w Polsce Ludowej (Studium politologiczne). Warszawa 1987, s. 121.
7 Zob. A. R zepliński: Sądownictwo w PRL…, s. 74—82.
8 Zob. A. Paczkowski: Pół wieku dziejów Polski. Warszawa 2007, s. 305—343; A.L. So-wa: Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945—2001). Kraków 2001, s. 281—297.
9 W dniu 6 września 1980 r. VI Plenum KC odwołało ze stanowiska I sekretarza PZPR E. Gierka. Schedę po nim przejął Stanisław Kania. Z Biura Politycznego i Komitetu Centralne-go systematycznie, już od 24 sierpnia 1980 r., usuwani byli ponadto najbliżsi współpracownicy E. Gierka i zastępowani przez stronników nowego I sekretarza. Zob. IV Plenum KC PZPR.
ND 1980, nr 9, s. 17; Uchwała VI Plenum KC PZPR w sprawach personalnych. W: VI Plenum KC PZPR, 4—5 września 1980 r. i 4—6 października 1980 r. Podstawowe dokumenty i mate-riały. Warszawa 1980, s. 64.
10 Zob. Z. Włodek: Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a „Solidarność” 1980—
1981. Londyn 1992.
11 Zob. J. Holzer: „Solidarność” 1980—1981. Geneza i historia. Paryż 1984, s. 111—133;
K. Kosiński: Ku rejestracji NSZZ „Solidarność” — kalendarium wydarzeń 1980 r. Warszawa 1998; J.R. Sielezin: Płaszczyzna konfrontacji politycznej między „Solidarnością” a władzą w latach 1980—1981. Warszawa 2005, s. 160—189; J. Kuisz: Charakter prawny porozumień sierpniowych 1980—1981. Warszawa 2009, s. 167—195.
opinii, ocen czy też uwag we wszystkich kwestiach dotyczących całokształtu funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i ich przedstawiania do zatwierdze-nia lub jako materiał do podjęcia decyzji przez Biuro Polityczne lub Komitet centralny PZPR12.
12 Zgodnie z ustalonym przez Komitet Centralny PZPR zakresem pracy Wydziału Admini-stracyjnego, był on „organem KC, działającym pod kierownictwem Biura Politycznego i Sekre-tariatu KC”. Wydział ten powołany był do „sprawowania politycznego nadzoru nad realizacją programowych zadań przez resorty, instytucje i organizacje społeczne w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości, ścigania, porządku i bezpieczeństwa publicznego, działań społeczno-politycz-nych/w dziedzinie wyznaniowej, mniejszości narodowych i laicyzacyjnej/oraz polityki socjalnej i ochrony zdrowia”. W swej pracy Wydział miał kierować się „zasadami statutowymi PZPR, długofalowymi i bieżącymi zadaniami, wytyczanymi przez Zjazdy i Plenarne posiedzenia KC PZPR, Biuro Polityczne i Sekretariat KC, oraz aktami prawnymi PRL”. Do zadań Wydzia-łu należało w szczególności: „1) sprawowanie politycznego nadzoru nad funkcjonowaniem i realizacją zadań przez resorty i organizacje społeczne wchodzące w zakres zainteresowania Wydziału Administracyjnego; analizowanie prawidłowości realizacji przez nie zadań politycz-nych i programowych; uogólnianie wyników analiz dla precyzowania odpowiednich wniosków i postulatów; 2) udzielanie politycznej i partyjnej pomocy kierownictwu resortów i organiza- cji społecznych w realizacji ich zadań statutowych; 3) przedkładanie dla Biura Politycznego i Sekretariatu KC opracowań i informacji problemowych o sytuacji i ważniejszych zagadnie-niach wynikających z programowych działań Wydziału oraz sytuacji w jednostkach nadzoro-wanych i koordynonadzoro-wanych przez Wydział; 4) opracowywanie dla Biura Politycznego i Sekreta-riatu KC wniosków wchodzących w zakres pracy Wydziału, a wymagających decyzji instancji;
5) wyrażanie uwag i opinii do materiałów bezpośrednio przedkładanych dla Biura Politycznego i Sekretariatu KC przez resorty i instytucje nadzorowane przez Wydział; […] 8) realizowanie zadań wynikających z uchwały Biura Politycznego w sprawie dalszego doskonalenia polityki kadrowej i podnoszenia poziomu pracy kadry kierowniczej w jednostkach nadzorowanych i ko-ordynowanych przez Wydział, a zwłaszcza: a) wspólnie z Wydziałem Kadr KC sprawowanie kontroli nad doborem odpowiedniej kadry przez kierownictwa instytucji i organizacji central-nych na stanowiska objęte uchwałą o nomenklaturze kadr KC; b) czuwanie nad podnoszeniem poziomu politycznego, kwalifikacji zawodowych i właściwymi postawami etyczno-moralnymi kadry określonej w nomenklaturze; c) nadzorowanie przygotowywania rezerwy kadrowej, prze-biegu jej szkolenia politycznego i zawodowego”. Wśród resortów, instytucji i organizacji spo-łecznych objętych nadzorem politycznym Wydziału Administracyjnego KC PZPR znajdowało się m.in. Ministerstwo Sprawiedliwości, Sąd Najwyższy, Prokuratura Generalna, Naczelna Rada Adwokacka, Zrzeszenie Prawników Polskich, radcowie prawni, Instytut Nauk Prawnych PAN, Główna Komisja Arbitrażowa, a nawet wszystkie wydawnictwa zajmujące się problematyką prawną (m.in. „Państwo i Prawo”, „Nowe Prawo”, „Palestra”, „Gazeta Prawnicza” czy „Prawo i Życie”). Nadmienić należy również, iż w ramach struktury i organizacji pracy Wydział Admi-nistracyjny podzielony był na trzy sektory, w tym Sektor do spraw Wymiaru Sprawiedliwości, Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego, który realizował tę część zadań Wydziału Admini-stracyjnego związaną z nadzorem politycznym nad wymiarem sprawiedliwości w PRL. Zakres pracy Wydziału Administracyjnego KC PZPR. AAN, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza Komitet Centralny w Warszawie [dalej: KC PZPR] 1354, Wydział Administracyjny KC PZPR [dalej: WA], sygn. LI/37, [brak numeracji porządkowej kart]. Wspomnieć tu wypada również, iż tożsame jednostki istniały także na szczeblach Komitetów Wojewódzkich PZPR. Wydziały Administracyjne KW posiadały identyczne kompetencje jak ich odpowiednik w instancji cen-tralnej, z tym że w stosunku do nadzorowanych politycznie jednostek właściwego im szczebla
W dniu 17 września 1980 r. minister sprawiedliwości zorganizował konfe-rencję resortową z udziałem prezesów sądów wojewódzkich i w okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych (dalej: OSPiUS), dyrektorów okręgo-wych zarządów zakładów karnych (dalej: OZZK) i I sekretarzy podstawookręgo-wych organizacji partyjnych (dalej: POP) tych jednostek. W konferencji uczestniczył zastępca kierownika Wydziału Administracyjnego KC PZPR Józef Ostaś. Nie przybył on jednak z wyraźnymi wytycznymi ze strony Biura Politycznego. Pró-bował jedynie uspokajać ministra Bafię i prezesów sądów, wskazując, iż par-tyjny program socjalistycznej odnowy zostanie wytyczony, jednak przestrzegał przy tym, iż była to dopiero nuta przyszłości. Najistotniejszym zaś zadaniem stawianym na tym etapie przed resortem sprawiedliwości było niedopuszczenie do rozprzestrzenienia się w sądownictwie idei Solidarności13.
Dyskusja na konferencji obnażała obawy posłusznego politycznie kierow-nictwa administracyjnego sądów przed nadciągającymi zmianami posierpnio-wymi. Uwidoczniły się problemy resortu i prezesów sądów, uzależnionych od dyrektyw i zaleceń partyjnych. Bez nich byli oni bezradni i „pozbawieni oręża do walki”14 z formującymi się wolnymi ruchami związkowymi i wobec sę-dziowskich postulatów.
W tej sytuacji minister Bafia podkreślał, iż pomimo braku realnego partyj-nego programu sądownictwo powinno pozostać wierne linii politycznej PZPR.
Istotne było — jego zdaniem — działanie z rozwagą i „wyczuciem potrzeb”
terytorialnego, np.: sądów wojewódzkich i rejonowych, prokuratur wojewódzkich czy okręgo-wych rad adwokackich. Zob. Propozycje odnośnie struktury Wydziałów Administracyjnych w Komitetach Wojewódzkich PZPR oraz Wykaz jednostek, instytucji i organizacji społecznych objętych nadzorem, koordynacją i współdziałaniem Wydziału Administracyjnego KW PZPR.
AAN, KC PZPR 1354, WA, sygn. LI/43, [brak numeracji porządkowej kart].
13 J. Ostaś wskazywał, iż dla wytyczenia kierunków socjalistycznej odnowy potrzeba było
„Zjazdu Partii. Biuro Polityczne wystąpiło już z taką propozycją. Trzeba dokonać oceny zjawi-ska i wypracowania mechanizmów statutowych i prawnych, które zabezpieczą przed powtarza-niem się kryzysów”. W kwestii nowych związków zawodowych podkreślał zaś, iż nie mogło być „zgody, aby stały się one siłą polityczną […]. Te wrogie siły […] nie mogą przejąć nowych związków zawodowych. Nowe związki tak. Ale z tymi, którzy chcą w ich ramach uprawiać działalność antysocjalistyczną będzie walka i to ostra”. AAN, MS 285, sygn. 7/174, Protokół z konferencji prezesów sądów wojewódzkich, okręgowych sądów pracy i ubezpieczeń społecz-nych, dyrektorów okręgowych zarządów zakładów karspołecz-nych, I sekretarzy POP tych jednostek z dnia 17 września 1980 r., k. 23—24.
14 Na problem ten wskazywał prezes OSPiUS w Rzeszowie Franciszek Kruczyński: „Za-wsze czekaliśmy na dyrektywy i zalecenia, bez nich nie potrafiliśmy sami decydować. Obecnie, chyba również nie potrafimy się bez nich obejść. Obecna sytuacja jest tymczasowo zmienna.
Jak sam przekonywałem, że nie możemy dopuścić do powstania niezależnych związków zawo-dowych — a za dzień stały się one faktem. Kto wie, co zdarzy się jutro”. Z kolei prezes Sądu Wojewódzkiego w Legnicy Leopold Mrozik deklarował i wskazywał: „Zawsze staliśmy twardo na linii polityki Partii, ale jak długo można. Nie mamy oręża do walki z plotkami, bo nam samym brak oficjalnych informacji. Na nas Partia może liczyć, ale trzeba wypracować realny program, konsekwentnie realizowany”. Ibidem, k. 21.
władz komunistycznych. Przestrzegał przy tym zebranych przed poddawaniem się emocjom i histerii strajkowej oraz przed publicznym „negliżowaniem”
funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości od przysłowiowej „kuchni”15. Re-sort sprawiedliwości nie był jednak w stanie samodzielnie opanować sytuacji w sądownictwie i zapobiec formowaniu się struktur związkowych Solidarności sędziowskiej.