Książka i jej synonimy

Książkę, która dla uczniów i studentów jest źródłem wiedzy i stanowi nieodłączny element rzeczywistości szkoły i uczelni, młodzi ludzie nazywają różnorako i wykorzystują wiele synonimów. Odwołują się przy tym do wielu nazw książek, które funkcjonują w polszczyźnie i pozwalają określić je ze względu na tematykę, np. książki historyczne, popularnonaukowe, przyrod-nicze, podróżprzyrod-nicze, fantasy, science fi ction, z uwagi na gatunek literacki, np.

powieści, opowiadania, eseje, reportaże, czy też uwzględniając adresata, odbiorcę, np. książki dla dzieci, młodzieży, nastolatek, dorosłych. Książka może służyć, np. do czytania, do nauki, do użytku szkolnego. Książkę można napisać, pisać, wydać, wydrukować, opublikować, można ją czytać, przeczytać lub pochłaniać, można o niej rozmawiać, mówić, gadać albo ją zrecenzować, ocenić, można ją komuś polecić lub polecić lekturę książki, a także zachęcić kogoś do lektury dzieła; nad książką można siedzieć albo ślęczeć⁴.

Z pokolenia na pokolenie w języku uczniów i studentów przekazywany jest i powtarzany jeden z synonimów książki, a mianowicie kniga. Jest to zapożyczenie leksykalne, pochodzące z języka rosyjskiego, od słowa книга.

Ten najbardziej popularny synonim podaje Henryk Ułaszyn w zbiorze słow-nictwa uczniowskiego z 1938 r. (PL). Jest również obecny w słownikach i słowniczkach gwary młodzieży z drugiej połowy XX w. (np. WU, SGS, NSGU, JPSGM), co odzwierciedla wpływy języka rosyjskiego po II wojnie światowej, utrwalane przez obowiązkową naukę tego języka w szkołach wszystkich typów. Od synonimu kniga młodzi ludzie utworzyli zdrobnienie kniżka (SGU, NSGU), które również odnoszą do „książki” lub „podręcznika”. Natomiast

4 Kolokacje z rzeczownikowym członem książka zob. (Skorupka, 1996, t. 1, s. 363-364).

35

ARTYKUŁY

w publikacjach z początku XXI w. pojawia się anglicyzm book, który potwier-dza z kolei oddziaływanie języka angielskiego na współczesną polszczyznę.

Cechą charakterystyczną tego zapożyczenia jest różnorodny sposób jego zapisu, albo zgodny z zasadami języka angielskiego, albo dostosowany do reguł polszczyzny⁵. Odnajdujemy zatem zapisy bok, buk „książka” (TS, TML), booki „książki, zwłaszcza podręczniki” lub buki „książki” (NSGU). Książka określana jest również za pomocą neologizmów: księcha (SGS) pochodzą-cego od księgi, czyli „dużej książki” (Doroszewski, red. [SJPD]) oraz czytawa (SZ) utworzonego od czasownika czytać, czyli „śledząc wzrokiem napisane lub wydrukowane litery, zapoznawać się z treścią tego, co jest napisane lub wydrukowane” (Słownik języka polskiego [SJP]).

Dla młodzieży, zwłaszcza w latach nauki i studiów, książka to przede wszystkim synonim podręcznika (zawierającego „zbiór podstawowych wia-domości z jakiejś dziedziny” SJP) lub też lektury (czyli publikacji, którą należy przeczytać, ponieważ znajduje się np. na liście lektur obowiązko-wych z jakiegoś przedmiotu).

Wśród synonimów książki pojawia się wiele neosemantyzmów, czyli wyrazów przejętych z różnych odmian polszczyzny i otrzymujących nowe znaczenia. Zmiany znaczeniowe mogą być wynikiem albo podobieństwa, albo styczności znaczeń. Stąd też w słownictwie młodzieży są obecne zarówno nazwy metaforyczne, jak i metonimiczne. „U podstaw zmian zna-czeniowych prowadzących do metafory leży podobieństwo elementów rze-czywistości postrzegane zarówno zmysłowo jak również na płaszczyźnie przeżyć i doznań natury afektywnej” (Grabias, 2003, s. 227). Słownictwo metaforyczne, które odwołuje się do cech fi zycznych książki, jej rozmia-rów, objętości, obszerności treściowej, to np. biblia, cegła, kobyła (SGS).

Pierwsza z tych metaforycznych nazw, biblia, wywołuje skojarzenie z Biblią, zbiorem „ksiąg religijnych Starego i Nowego Testamentu uznawanych przez chrześcijan za święte” (Żmigrodzki [WSJP]). Ta zapelatywizowana nazwa własna⁶, jaka pojawiła się w polszczyźnie młodych ludzi, posłużyła do nazwania „szczególnie grubej książki”, która przypomina obszerną i zwykle dużego formatu księgę biblijną. Z kolei cegła oznacza „materiał budowlany mający postać bloczków określonych rozmiarów, wytworzony z gliny i pia-sku” (WSJP). Podobieństwo kształtu (cegły i książki o dużej objętości) stało się więc podstawą przeniesienia nazwy. Natomiast kobyła „samica konia”

jest określeniem, które młodzi również przejęli do swojego słownika, gdy w ten sposób nazywają obszerną, mającą duże rozmiary książkę, to w obra-zowy sposób ukazują jej wielkość, objętość.

5 Sposoby adaptacji słownictwa przejmowanego z języka angielskiego do polszczyzny oraz derywaty tworzone od anglicyzmów omawiają m.in. (Wohlfeld, 1995; Mańczak-Wohlfeld, 2004, s. 109-115; Witalisz, 2016).

6 Wyraz lub wyrażenie utworzone od nazwy własnej określa się także jako eponim (por.

Kopaliński, 2008; Witaszek-Samborska, 2006, s. 163-172).

Neosemantyzmem o charakterze metaforycznym jest również posłu-żenie się przez młodzież nazwą dręczyciel (TS) nawiązującą do znaczenia

„ten, kto dręczy kogoś, jest sprawcą mąk, cierpień, gnębi kogoś”. Książka, którą młody człowiek musi przeczytać lub na jej podstawie przygotować się do lekcji, zajęć czy egzaminu zostaje utożsamiona z gnębicielem, czyli otrzymuje pejoratywne znaczenie. Wśród metaforycznych określeń książki, które również pojawiły się w polszczyźnie młodzieży na zasadzie asocja-cji, są druki oraz papirusy (SGS). Druki nawiązują do sposobu drukowania książki, a papirusy do rodzaju materiału pisarskiego lub zwoju tego mate-riału z napisanym na nim tekstem (SJP).

Z kolei „zmiany znaczeniowe, leżące u podstaw metonimii, są wyni-kiem styczności zjawisk zachodzących w przestrzeni lub w czasie” (Grabias, 2003, s. 229). Do określeń metonimicznych należy zaliczyć np. katechizm i modlitewnik (SGS) jako synonimy „podręcznika”. Katechizm jest rodza-jem książki, swoistego podręcznika, zawierającego wykład podstawowych zasad religii chrześcijańskiej, natomiast modlitewnik to „książka zawiera-jąca modlitwy i pieśni religijne” (SJP). Zatem, jeśli pewien rodzaj książek określa się jako katechizm lub modlitewnik, to każdy podręcznik może być nazywany jednym z tych określeń. Omawiane przykłady mają charakter metonimii na tle styczności znaczeń (pars pro toto). Nazwy o charakterze metonimicznym to również określenia książki tworzone od:

a) tytułu książki albo jednego z charakterystycznych elementów tytułu, np. administracja (SGS) od tytułu książki „Prawo administracyjne”

autorstwa Jerzego Starościaka; rzym (SGS) od „Zarysu rzymskiego prawa prywatnego” Wacława Osuchowskiego;

b) nazwiska autora książki, np. gębala (SGS), „od nazwiska autora skryptu, Antoniego Gębali”; korewa (SGS) „od nazwiska autora skryptu, Witolda Korewy”; lejki (SGS) „od nazwiska autora podręcznika, Jerzego Leyki”;

c) od liczby autorów książek, np. pięcioraczki (SGS) „od pięciu auto-rów Gramatyki języka polskiego – Tytusa Benniego, Jana Łosia, Kazimierza Nitscha, Jana Rozwadowskiego, Henryka Ułaszyna”; trojaczki (SGS) „od trzech autorów Historii średniowiecznej Polski – Romana Grodeckiego, Jana Dąbrowskiego, Stanisława Zachorowskiego”.

Młodzież chętnie posługuje się również frazeologizmami, które pozwa-lają im w sposób dowcipny i żartobliwy, a niekiedy ironiczny, wyrazić swój emocjonalny stosunek do książki⁷. W jej języku funkcjonuje więc frazeolo-gizm księga Guinnessa (NSGU), który oznacza „książkę”. Jest to swoiste nawiązanie do Księgi rekordów Guinnessa (The Guinness Book of Records), która obecnie ukazuje się w językach narodowych w 40 krajach świata,

7 Żart i ironia są charakterystycznymi elementami słownictwa tworzonego przez młodzież, por. np. (Kowalikowa, 1991, s. 93-100; Obara, 2012, s. 141-151).

37

ARTYKUŁY

w tym również w Polsce i odnotowuje rekordowe osiągnięcia w różnych dziedzinach. Młodzież, która używa tego związku w odniesieniu do książki, określa ją w dowcipny sposób, być może zwracając uwagę na sam fakt czy-tania lub zamiar przeczyczy-tania.

W publikacjach dotyczących języka młodych ludzi pojawiają się związki frazeologiczne, których celem jest zwrócenie uwagi na jakąś charakte-rystyczną cechę, wyróżniającą daną książkę pod jakimś względem. Jeśli książka jest szczególnie obszerna, w polszczyźnie potocznej i młodzieżowej określana jako gruba, wówczas pojawiają się frazeologizmy księga olbrzym, mądra książka (SGS) albo księgi mądrości (JPSGM). Te trzy związki fraze-ologiczne mają na celu zwrócenie uwagi na znaczną liczbę stron, objętość (grubość) książki, którą np. studenci powinni przeczytać, przygotowując się do egzaminu. Frazeologizmy z komponentami mądra i mądrości zawierają ponadto informację, że książka określana w taki sposób to kompendium wie-dzy, dzieło obejmujące zbiór lub zarys podstawowych wiadomości z jakiejś dziedziny wiedzy. Na inną z cech książki zwraca z kolei uwagę związek fra-zeologiczny czujna czytawa (P). W polszczyźnie młodzieży odnosi się on do

„dobrej książki”, czyli np. ciekawej, interesującej, intrygującej, takiej, którą czyta się jednym tchem, z zapartym tchem i od deski do deski. Związek fra-zeologiczny studenckie księgozbiory (SGS) mający znaczenie „podręczniki, skrypty” jest natomiast przykładem połączenia słów, które odnoszą się do szczególnego rodzaju publikacji, z jakich korzystają studenci w trakcie stu-diowania w różnych typach uczelni. Podręczniki i skrypty są dla nich nie-zbędne, aby uzupełnić zakres wiedzy przekazywanej im podczas wykładów i zajęć w szkołach wyższych.

Słownictwo odnoszące się do książki stanowi więc różnorodny zbiór wyrazów i związków frazeologicznych, w którym mieści się zarówno leksyka przekazywana z pokolenia na pokolenie, jak i tworzona przez każde z poko-leń młodzieży.