Inną form ą eksterm inacji polskiego duchow ieństw a katolickiego b y ły zsyłki do obozów koncentracyjnych. A kcja owa, choć z róż
nym natężeniem , trw a ła przez cały czas okupacji. A resztow anych księży przetrzym yw ano przez pew ien czas w obozach przesiedleń
czych lub więzieniach, a następnie, w m asow ych tran sp o rta ch kierow ano do w yznaczonych lagrów . D yrektyw y dotyczące k r y teriów aresztow ania inteligencji, w tym także duchow ieństw a i osadzenia jej w obozach koncentracyjnych, w ydał H eydrich w d n iu 7 w rześnia 1939 r. podczas n arad y kierow nictw a ,,akcji T a n n e n b e rg ” w B erlinie 296, Dalsze in stru k c je zostały przekazane poszczególnym dowódcom gru p operacyjnych policji bezpieczeń
stw a dn. 21 w rześnia 1939 r. Z aw ierały one m.in. polecenie: „n a u czyciele, księża, szlachta (Adel), legioniści, p ow racający z fro n tu oficerow ie itp. pow inni być aresztow ani i w ysiedleni” 297. P rzy sk a
zyw aniu poszczególnych księży do obozów koncentracyjnych, kie
row ano się ich postaw ą i działalnością w okresie m iędzyw ojen
nym . Jeżeli m iejscow e w ładze niem ieckie, przy pomocy V olks- deutschów , uznały że określony duchow ny katolicki do dn. 1 w rze
295 K P, Ks. F ra n c isz e k M otylew ski 1899—1939. Ur. 17 lutego 1899 r.
w N ow ej W si k. W ąbrzeźna, święć. 14 czerw ca 1924 r.; ADCh—P el A lfa b e ty c z n y spis księży. P ism o ks. W ęgielew skiego z dn. 26 p aź d zier
n ik a 1947 r.; R elacje, B. Buc (Szym bark), A. M ajk o w sk i (Szym bark), K. H irsz (Szym bark), w edług k tó ry c h ks. M otylew ski został a re sz to w an y w G rabow ie K ościerskim , d okąd zbiegł w e w rześn iu , kied y zde
m olow ano m iejscow ą kaplicę; P or. W. J a c e w i c z, J. W o ś , M PD z. 2 s. 87 oraz MDP s. 23.
296 J. S z i 1 i n g, P o lity k a , s. 249 przyp. 83.
297 T a m że, s. 249; K. R a d z i w o ń c z y k , „ A k c ja T a n n e n b e rg ” grup o p era cyjn ych Sipo i SD w Polsce je sienią 1939 r. w: „P rzegląd Z a
c h o d n i” R. 1966 n r 5 s. 111— 113 dok. 6.
[65] K O Ś C IÓ Ł K A T O L IC K I W K A R T U S K IE M 1939—1945 213 śnią 1939 r. nie w ystępow ał przeciw ko „niem ieckości”, zezwolono mu na pozostanie w p a r a f ii298 299.
Pierw sze tra n sp o rty duchow ieństw a polskiego do obozów kon
centracyjnych zorganizow ano w łaśnie z Pom orza już na początku 1940 r. Pom iędzy nim i byli także księża z pow iatu k artuskiego.
Ks. Franciszek G rucza 299 był aresztow any dw ukrotnie. P ie rw sze aresztow anie m iało m iejsce dn. 18 października 1939 r. w P ie
cach 30°, gdzie pełnił od sierpnia 1939 r. obowiązki w ikariusza.
Ks. G rucza był w ięziony w S tarogardzie G dańskim , gdzie dołączo
no go do g ru p y trzydziestu zakładników p rzetrzym yw anych u p rz e
dnio w synagodze starogardzkiej. Po dw um iesięcznym aresztow a
niu został zw olniony dn. 21 gru d n ia 1939 r.301 P rzed sam ym zw ol
nieniem, h itlerow cy zażądali od Niem ców z p arafii Piece, opinii na tem at działalności ks. Gruczy. Taka opinia była zw yczajnie w arunkiem zw olnienia aresztow anego. W wigilię Bożego N arodze
nia, ks. G rucza w rócił do G ow idlina, gdzie zam ieszkiw ała jego ro dzina. Za pozw oleniem am tskom m issara z Sierakow ic, H offm ana, ks. Grucza odpraw ił pasterk ę w gow idlińskim kościele. Bezpośre
dnio po św iętach, pow iadom ił bpa C. M. S pletta o sw ym pobycie w Gowidlinie. W odpowiedzi, biskup zam ianow ał go ad m in istrato rem parafii. Na ty m stanow isku pozostał ks. G rucza do 1944 r., tzn. do ponownego aresztow ania, które nastąpiło dn. 21 czerw ca 1944 r. Pow odem aresztow ania była przynależność ks. G ruczy do organizacji podziem nej „G ryf P om orski”. Po przesłuchaniu w K a r
tuzach, dwa sam ochody odtran sp o rto w ały aresztow anych w raz z ks. F. G ruczą do obozu koncentracyjnego S tutthof. W czasie tzw .
„m arszu śm ierci”, w dniu 30 stycznia 1945 r. w Kczewie k. K a r
tuz księdzu G ruczy udało się zbiec 302 303 * *.
Dnia 5 w rześnia 1939 r. został aresztow any ks. Feliks K am iń
ski 393 — w ikariusz ze Sierakow ic. Przew ieziono go n ajp ierw do Victoria Schule w G dańsku, a po kilku dniach do N eufahrw asser.
Po zakończonych w alkach o W esterplatte, pracow ał tam przy u su w aniu szkód w ojennych. Dn. 26 w rześnia przeznaczono go do tzw.
„kom anda rolnego” w miejscowości M ałe M ontowy, gdzie praco wał do dn. 12 lutego 1940 r., kiedy to wywieziono go do obozu
298 P or. przyp. 271.
299 Ks. F ra n cisz ek G rucza ur. 19 X I 1911 r. w P om ieczyńskiej H u cie, obecnie e m e ry to w a n y proboszcz p a ra fii N ajśw . S erca P a n a Je z u sa w Sopocie; Zob. W. J a c e w i c z, J. W o ś , MP D z. 2 s. 57.
o0° R elacja ks. F. G ruczy.
301 Tamże.
m R elacje, Ks. F. G rucza i J. W alaszkow ski (Przodkow o); T akże, 303J a C e w i c z ’ J - W o ś , MP D z. 2 s. 58.
, . KP, Ks. F elik s K am iń sk i ur. 7 stycznia 1912 r. w P elp lin ie, swięc. 15 czerw ca 1935 r. Od 1945 r. p rze b y w a w' A nglii; EDC s.
214 KI.3. J A N W A L K U S Z [66]
koncentracyjnego S tu tth o f (nr obozowy 529). N astępnie przez dzie
sięć dni pracow ał w G renzdorfie. Razem z g rupą innych księży przew ieziono go dn. 13 kw ietnia 1940 r. do obozu Sachsenhausen (nr oboz. 21147), a w reszcie dn. 13 grudnia 1940 r. do D achau (nr oboz. 22494). W listopadzie 1942 r. ks. K am iński został poddany eksperym entom m edycznym tzw. „sztucznej flegm ony”. W zw iąz
ku z tym przebyw ał w „rew irze” do dn. 4 kw ietnia 1943 r. P o
tem, jako chory na tyfus plam isty, od 1944 r. przebyw ał w blokach dla chorych, aż do w yzw olenia obozu w dniu 29 kw ietnia 1945 r.
Później pracow ał tam jeszcze jako pielęgniarz 30h
Dnia 5 k w ietnia 1940 r. aresztow ano ks. Ignacego Lenckow skie- go 305 — w ikariusza z K artuz, którego przew ieziono n ajp ierw do obozu koncentracyjnego w S tutthofie, a następnie w S achsenhau
sen. Stąd, dn. 14 gru d n ia 1940 r. został przew ieziony do Dachau, gdzie doczekał się w yzw olenia w dniu 29 kw ietnia 1945 r. Znęca
nie się hitlerow ców nad duchow nym i katolickim i, szczególnie nad ks. Lenckow skim , opisał ks. W ojciech G ajdus w swoim p am iętn i
ku 306: „Jedną z ostatnich ofiar F ritza 307 był m łody neoprezbiter ks. Ignacy Lenckow ski z K artuz. Niew ielkiego w zrostu lecz k ręp y i silny, od dłuższego już czasu nie wiadom o dlaczego ściągnął na siebie uw agę F ritza. K tóregoś też dnia zaw lókł go F ritz do u m y w alni i tam napoił potężną porcją k ilk u n astu litró w wody. Poił go, póki ofiara nie zem dlała. D zielny k ap łan jednak, choć już śm ierć zaglądała m u w oczy, postanow ił przeciw staw ić się jej ca
łym in sty n k tem sam ozachow aw czym młodego ciała i krzepkiego, młodzieńczego ducha. Po ty m napojeniu F ritz posadził go „na zajączka” przed blokiem i to na długie godziny. Sam zaś przez okno śledził złow rogim w ejrzeniem , czy nieszczęsna ofiara trzym a się dobrze, czy też słania się i m dleje. N apojony zaś trzy m ał się dzielnie i bronił się m ężnie przeciw w szystkim uczuciom słabości.
F ritz w ykończyłby go niechybnie. P rzy k u cn ął więc nieruchom y, w yprostow any i walcząc z uczuciem nudności w g ardle i żołąd
ku, n u rtu jąc y m go niebezpiecznie, tw ard y m w zrokiem w p a try w ał się w swego prześladow cę. S tojący zaś na baczność na S tenkom an- do (Steekom ando — przyp. J. W.) koledzy, daw ali „zajączkow i”
znać, że m usi i pow inien się nie poddać. I p rz etrw a ł ks. Ignacy tę próbę, p rz etrw a ł i zw yciężył śm ierć chodzącą już dookoła nie
go. Zdum iał się F ritz i zostaw ił go w spokoju, nie trap iąc ani 304 A D Ch—P el A lfa b e ty c z n y spis k s ię ż y ; P or. W. J a c e w i c z, J.
W o ś , M PD z. 2 s. 64 gdzie d ane są fra g m e n ta ry c z n e i nieścisłe.
sos K P, j£s Ig n acy L en ck o w sk i 1910— 1973. Ur. 7 lutego 1910 r.
w P rą tn ic y k. L u b aw y , święć. 11 czerw ca 1938 r.; EDC s. 67; W. J a - c e w i c z, J. W o ś , MP D z. 2 s. 76; Ks. W. G a j d u s , N r 20998 opo
w iada, K ra k ó w 1962 s. 293.
S06 Ks. W. G a j d u s , dz. cyt., s. 256.
307 C hodzi o blokow ego w S ach se n h a u se n , k tó ry nosił to im ię.
[67] K O Ś C IÓ Ł K A T O L IC K I W K A R T U S K IE M 1939— 1945 215
p r z e ś l a d u j ą c go w ięcej”. Ks. Ignacy Lenckow ski w yjechał po w y
z w o l e n i u do K anady, gdzie pracow ał w śród Polonii. Z m arł w w ie
k u sześćdziesięciu czterech lat, dnia 18 czerwca 1973 r.308
W obozie k o ncentracyjnym O ranienburg-S achsenhausen zam or
dow any został ks. B ern ard Łosiński — proboszcz p arafii S ierako
wice 309 310 311. D otychczasow e ustalenia w kw estii jego aresztow ania i śm ierci są w szczegółach rozbieżne, niekiedy w prost n iepraw do
podobne 31°. Nie w ykorzystane dotychczas źródła 3*i oraz relacje św iadków w y d a rz e ń 312 podają — jak należy sądzić — obraz n a j
bardziej zbliżony do praw dy. Zgodnie z nim i należy przyjąć, że ks. B ern ard Łosiński został aresztow any 7 k w ietnia 1940 r. przez gestapo i osadzony w obozie koncen tracy jn y m O ran ien b u rg - S ach
senhausen. W odpowiedzi na pytanie, jak to możliwe, że h itle ro w cy aż tak długo pozostaw ili w „spokoju” tego znanego i zasłużo
nego działacza społeczno-narodow ego i politycznego, trzeb a w ska-308 Spis kościołów i d u c h o w ie ń stw a diecezji c h e łm iń sk ie j, P elp lin 1975 s. 265.
309 K P, Ks. B e rn a rd Ł o siń sk i 1865— 1940. Ur. 20 m a ja 1865 r. w W ie
lu, święć. 15 m a rc a 1899 r. T rz y k ro tn y poseł do S ejm u P ru sk ieg o , a w 1920 r. poseł do S ejm u R zeczypospolitej, zasłużony działacz społeczno- -n aro d o w y , założyciel spółdzielni polskich n a K aszubach, odznaczony O rd e re m P o lo n ia R e stitu ta . Zob. S. P o d l e w s k i , W ie rn i B ogu i O j
czyźnie. D u ch o w ień stw o k a to lic k ie w w alce o niepodległość P olski w II w o jn ie św ia to w e j, W arszaw a 1971 s. 119; A. N e c e l , N ie rzu cim ziem i, W arszaw a 1969 s. 199; J. W ę s i e r s k i, Z iem ia k a r tu sk a , G d ań sk 1961 s. 57—58.
310 W. J a c e w i c z , J. W o ś , M PD z.. 2 s. 80—81 o p ie ra ją c się n a MDP s. 24, p o d ają, że ks. Ł o siń sk i został are szto w a n y w e w rześniu, w ięziony w K a rtu z a c h , G d ań sk u i S tu th o fie, gdzie zm arł 22 k w ie tn ia 1940 r. W łasnoręczne w pisy i podpisy ks. B. Ł osińskiego w księgach p a ra fia ln y c h jeszcze w listopadzie 1939 r. św iadczą o ty m , że p rac o w a ł w p a ra fii znacznie dłużej.
311 ADCh—P e l A lfa b e ty c z n y spis księży . Ks. Ł osiński are szto w a n y n a p oczątku k w ie tn ia 1940 r., za m o rd o w an y 18 k w ie tn ia 1940 r. w O ra n ie n b u rg -S a c h se n h a u se n ; T am że, L ist ks. K am ińskiego z S ie ra k o wic z dn ia 6 p aź d z ie rn ik a 1947 r., gdzie podano: „ks. Ł o siń sk i a re sz to w an y 21 III 1940 r. (W ielki C z w artek) i przew ieziony do S tu tth o f u ” ; ADCh—P el syg. A 29 K A re szto w a n ia k s ię ży 1939— 1945 s. 203. J e s t to list w ik a riu sz a ze S ierakow ic, B ro n isław a S m oleńskiego do bp a C. M. S p le tta z dn. 24 k w ie tn ia 1940 r. z któ reg o d o w iad u jem y się, że ks. k a n o n ik B. Ł o siń sk i w d n iu 7 k w ie tn ia 1940 r. został a re sz to w any przez gestap o i m iejsce jego p o b y tu nie je st znane. P o n iew aż je st to list p isa n y przez ks. w ik a riu sz a , k tó ry p rac o w a ł ra z e m z ks.
Ł osińskim , p isa n y w stosunkow o n ie d łu g im czasie od are szto w a n ia proboszcza ze S ierakow ic, należy p rzy ją ć jego re la c ję ja k o pew ną.
312 R elacje, Ks. F. G rucza (Sopot), ks. J. B igusa (G d a ń sk -M ata rn ia), k tó re p o tw ie rd z a ją d an e z a w a rte w liście ks. S m oleńskiego. R e la cje owe w y ja ś n ia ją jeszcze je d n ą isto tn ą sp ra w ę : ks. Ł osiński w cale nie był przew ieziony do S tu tth o fu , lecz b ezpośrednio dołączony do tr a n s p o rtu do S ach sen h a u sen . W te j g ru p ie osób był ta k że ks. W ojciech Z ieliński z K artu z . T ym rów nież n ależy tłu m aczy ć m ilczenie źródeł
° Pobycie ks. Ł osińskiego w S tu tth o fie .
216 K l3. J A N W A L K U S Z
.[68]
zać na dw a istotne fakty. Pierw szy, to podeszły w iek ks. Ł osiń
skiego (w chw ili aresztow ania m iał 75 lat) a drugi, to jego po
w ażna choroba, któ rą zapew ne przyspieszył i spotęgow ał w ybuch w ojny 313. Dn. 18 kw ietnia 1940 r., ks. Łosiński jak podają św iad
kowie, klęcząc przed blokiem obozowym, został zabity kijam i przez hitlerow skich opraw ców 314.
Dn. 14 czerw ca 1940 r. aresztow ano ks. Leona Połom skiego — proboszcza z K a rtu z *15. Przez pierw sze dw a tygodnie ks. L. P o łomski był in tern o w an y w w ięzieniu gdańskim , następnie p rz e
wieziono go do obozu koncentracyjnego S tu tth o f (nr oboz. 9981), gdzie zatrudniono go przy m orderczej p ra cy — ciągnięciu w alca.
P rzy tej w łaśnie p racy został ciężko pobity i w skutek tego zm arł następnego dnia, 5 sierpnia 1940 316.
Dn. 18 czerwca 1940 r. aresztow ano ks. J a n a Schulza — w ik a
riusza z Żukow a 317. Więziono go początkowo w G dańsku jak większość księży, których przeznaczono do obozu w S tutthofie.
Z G dańska skierow ano go do S tutthofu, a stąd do filii tegoż obo
zu w Elblągu. W 1942 r. ks. Schulz został zw olniony z obozu 318.
Z m arł dn. 16 sierpnia 1959 r. jako proboszcz w S tarych Polasz- kach.
Dn. 9 w rześnia 1940 r. aresztow ano ks. B ronisław a Sm oleńskie
313 ADCh Pel Alfabetyczny spis księży cytuje list ks. Kamińskiego:
„Z chwilą wkroczenia wojsk hitlerowskich do Sierakowic, ks. kanonik się załamał chwilowo; mało spał i oczekiwał aresztowania”; Tamże, syg A 29 K Aresztowania księży, dokument cytuje list ks B Smo- lenskrego: „Ks. kanonik był chory. Od 26 XI 1939 r. aż do tej pory nie wykonywał żadnych czynności w kościele”.
3“ ADCh—Pel Alfabetyczny spis księży; Według urzędowego świa- dectwa, ks. Łosiński zmarł na udar serca.
ais k p Ks Leon Połomski 1875—1940. Ur. 28 czerwca 1875 r w Gdańsku, swięc. 17 marca 1901 r.; EDC s. 67; ADCh—Pel Alfabetyczny spis księży; W. J a c e w i c z, J. Wo ś , MPD z. 2 s. 95 gdzie podano-aresztowany ok. 25 maja 1940 r.; Według relacji siostry ks. L. Połom- skiego — aresztowany 16 czerwca 1940 r.
316 ADCh—-Pel Alfabetyczny spis księży, gdzie jest odpis zaświad
czenia wystawionego przez Standesamt Stutthof nr 569/1940. Czytamy tam m.in.: „Der Pfarrer Leo Połomski, katholisch wohnhaft in K ar
thaus ist am 5 August 1940 um 10 Uhr 30 Minuten in Stutthof verstorben , Siostra ks. L. Połomskiego przekazała w relacji że śmierć brata nastąpiła dn. 3 sierpnia 1940 r. W Kartuzach 25-lecie śmierci ks. Połomskiego obchodzono również dn. 3 sierpnia; Zob. Ks. K. R a e p - k ścieżkach kartuskich dzwonów, vo\ „Pomerania” R. 1983 nr 10 , 3!7 P * Jan Schulz 1910—1959. Ur. 30 marca 1910 r. w Osowie, ÜW9*7* 12 lutego 1938 r.; ADCh—Pel syg. A 29 K Aresztowania księży,
?• 25 i Q?i Zle zna?d<P si<? list. Tomasza Schulza z Osowa do bpa Splet- a z 41 r„ w którym prosi o spowodowanie uwolnienia syna aresz
towanego w lecie 1940 r.
318 W. J a c e w i c z, J. Woś , MPD z. 2 s. 106; K. D u n i n - W ą s o w i e z, Oboz koncentracyjny Stutthof, Gdańsk 1970 s. 217.
[
69
] K O Ś C IÓ Ł K A T O L IC K I W K A R T U S K IE M 1939—1945 217 go — w ikariusza ze Sierakow ic 313 * * 316 * 318 319. Po w yw iezieniu ks. Łosińskiego, ks. Sm oleński pozostał jako jed y n y duszpasterz w tej parafii, i przeżyw ał bardzo ciężko aresztow anie k onfratrów . W obaw ie przed w łasnym aresztow aniem , u k ry w a ł się jakiś czas na te re n ie parafii Wygoda, gdzie dościgło go gestapo. Został aresztow any na plebanii w W ygodzie i przew ieziony do Sierakow ic, gdzie w je go obecności dokonano rew izji w plebanii; następnie przew ieziono go do G dańska 32°. Z G dańska p rzetransportow ano ks. Sm oleń
skiego do S tu tth o fu (nr obozowy 10092), gdzie zm arł dn. 15 lutego 1941 r.321
W K artuzach dn. 6 kw ietnia 1940 r. aresztow ano i początkow o uwięziono na m iejscu ks. p re fek ta W ojciecha Zielińskiego 3?2. N a
stępnie osadzono go w obozie k o ncentracyjnym w O ra n ien b u rg - -Sachsenhausen 323, skąd dn. 14 gru d n ia 1940 r. w raz z grupą in nych więźniów został przew ieziony do D achau (nr oboz. 22359).
Ks. W. Zieliński został zw olniony z obozu dn. 23 kw ietnia 1944 r.32*
W czerw cu 1940 r. został aresztow any ks. B runon Schliep — w ikariusz z Sulęczyna; u k ry w a ł się już od listopada 1939 r.32*
Wiosną 1940 r. przybył on do Brus, gdzie spieszył z ofiarną po
mocą u k ry w ający m się polskim księżom; zaopatryw ał ich m.in.
w wino m szalne i hostie. Był to bezpośredni powód jego areszto
wania dn. 1 czerwca 1940 r. i osadzenia w w ięzieniu w G dańsku.
W dniu 9 lipca 1940 r. przew ieziono go do obozu k o n ce n tracy j
nego w S tu tth o f (nr oboz. 9888), gdzie w szczególny sposób nad nim się znęcano. W S tutthofie w ykonyw ał obowiązki kapłańskie, słuchając w ukry ciu spowiedzi św. Zwolniono go z obozu dn. 22 grudnia 1940 r. pod w arunkiem , że opuści Pomorze. U dał się więc
319 K P, Ks. B ro n isław S m oleński 1887— 1944. Ur. 6 w rz eśn ia 1887 r.
w O stro w item k. L ubaw y, święć. 10 lipca 1921 r.; W. J a c e w i c z,
° z- 2 s - 108 su g e ru ją c się spisem d u ch o w ie ń stw a n a 1939 r., k tó ry za w iera d ane z końca 1938 r. po d ają, że ks. B. S m o leń ski w chw ili a re sz to w a n ia był w ik ariu sz em w P elp lin ie; P or. EDC s. 94; ADCh—P el syg. A 29 K A res zto w a n ia księży, s. 253 — list S te - ana ^Gronowskiego, kościelnego ze S ierakow ic do b p a S p le tta z dn.
19 IX 1940 r. Z listu d o w iad u jem y się, że ks. B. S m oleński został aresztow any 9 w rz eśn ia 1940 r. W dalszej części lis tu S. G ronow ski prosi bpa o k a p ła n a , poniew aż p a ra fia S ierakow ice (8 tys. w iern y ch ) jest bez opieki d u sz p aste rsk iej; A D Ch—P el A lfa b e t y c z n y spis ks ię-
^ pism o ks. Z. P o ćw iardow skiego z p aź d ziern ik a 1947 r., gdzie po- że ks. B. S m oleński został are szto w a n y 8 w rz eśn ia 1940 r.
ADCh—P el A l f a b e t y c z n y spis księży.
21 Tamże.
322 K P, Ks. W ojciech Z ieliński 1907— 1985. U r. 2 m a rc a 1907 r. w iczew ie, Święć. 20 g ru d n ia 1930 r.; EDC s. 108; AD Ch—P e l syg. A 29 K aresztowania księży, s. 154.
Z TO0r- TPrZyP‘ 312'
Co • J a c e w i c z , J. W o ś , M PD z. 2 s. 124; E. W e i l e r , Die
¿ s r l , 71 i n D achau, M ódling 1972 s. 736.
~ Zob. przyp. 19 i 20.
2 1 8 K B. J A N W A L K U S Z [70]
do B erlina, gdzie pełnił obowiązki w ikariusza pod nadzorem po
licji 326 327.
3 Inne re p resje wobec księży
R ozpatrując w ojenne losy duchow ieństw a z pow iatu k a rtu sk ie go, tru d n o w skazać choćby jednego księdza k tó ry nie doświadczył boleśnie okrucieństw a hitlerow skiego ,,p ra w a ”. W ystarczającym m otyw em prześladow ania i rep resji był sam fa k t bycia kapłanem - -Polakiem . S tąd „krw aw a jesień k a rtu sk a ” i m ęczeńska droga po
przez obozy zagłady w imię nowego porządku. Pozostała jeszcze jedna gru p a duchow nych, k tórzy w w yniku zm iany hitlerow skich planów germ anizacyjnych, w atm osferze szykan i nacisków, mieli być w przągnięci w proces budow ania niem czyzny na terenach w łączonych do Rzeszy. P ierw o tn e p ro jek ty w prow adzenia rozdzia
łu narodowościowego w kulcie religijnym także na Pom orzu, zm ie
n iły się i znalazły w yraz w ustaw ie, któ rej celem było stw orze
nie jednego Kościoła o w yraźnie niem ieckim ch arak terze w . Ów cel m iał być — w edług nazistow skich założeń — realizow any ta k że p rzy pomocy rzekom o niem ieckich lub zniem czonych k ap ła
nów 328,
Niezależnie od tego, pew nej form ie rep resji byli poddani księ
ża: Józef P aszotta — proboszcz z Przodkow a, Bolesław Meloch — k u ra tu s z Czeczewa i P aw eł Jankow ski — w ikariusz z P rzodko
wa. Jesienią 1939 r., podczas m asow ych aresztow ań duchow nych katolickich, wyżej w ym ienieni księża u k ry w a li się w piw nicach plebanii w Przodkow ie. Donos jednego z m iejscow ych Niemców, iż ks. P aszotta posiada bro ń — k tó rą rzeczywiście te n ostatni po
lecił był uk ry ć sw em u woźnicy Józefow i P ilchcie — spowodował aresztow anie całej u k ry w ającej się tró jk i, k tó rą następnie więzio
no przez trz y dni w przodkow skim kościele. P rzed tem jednak, ks.
Paszotta m usiał odszukać b roń i złożyć ją w kruchcie kościoła.
326 ADCh—Pel Alfabetyczny spis księży; Także przyp. 21.
327 m. B r o s z a t, Verfolgung polnischer katholischer Geistlicher 1939—1945, München 1959 (maszynopis powielany) s. 52—53; J. L u b i c z , J. W o l i ń s k i , Polityka okupanta, s. 93; K. Ś m i g i e l , Walka władz hitlerowskich, s. 335; J. S z i l i n g , Polityka, s. 159—160. Za
rządzenie ukazało się 21 maja 1941 r., w którym Forster wyraźnie za
bronił urządzania oddzielnych nabożeństw dla Polaków i Niem ców.
Gdyby taka praktyka istniała, należało ją natychmiast zmienić.
828 Do zatwierdzenia duchownego na samodzielną placówkę dusz
pasterską w okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie wymagano niemieckiej przynależności państwowej. Zob. ADCh—Pel 322 E III 7 — pismo bpa Spletta do Reichsstatthaltera w Gdańsku z dn. 25 lipca 1940 r.; Tam
że, pismo bpa Spletta do ks. Radtkego w Żukowie z dn. 22 listopada 1940 r.; K. Ś m i g i e l , Walka władz hitlerowskich, s. 333—334.
K O Ś C IÓ Ł K A T O L IC K I W K A R T U S K IE M 1939—1945 219 [71]
Po trzydniow ym uw ięzieniu, podczas którego aresztow ani poddani byli w yszukanej „m usztrze”, zaprow adzono ich do K artuz, celem przesłuchań. Na czele m usiał iść ks. J. P aszotta, niosąc broń, któ ra skądinąd stała się bezpośrednią przyczyną aresztow ania. P rze słu chanie nie trw a ło zbyt długo, bow iem w śród przesłuchujących za
siadał m.in. Niemiec G u tjah r, ogrodnik z zawodu, k tó ry przed w ybuchem w ojny pielęgnow ał ogród plebański w Przodkow ie.
Dzięki w staw iennictw u G u tja h ra oraz pozytyw nej opinii Niemców z Kobysewa, któ ry ch ks. P aszotta zjednał sobie jako przew odni
czący tam tejszej spółki w odnej, uw olniono aresztow anych poda
jąc jednocześnie, że przyczyną aresztu była jedynie „ochrona księ
ży przed polskim i b andam i” 329.
S ytuacja Kościoła katolickiego w powiecie kartu sk im , w skutek prow adzonej konsekw entnie polityki wyniszczenia, była n ad e r tr u dna. W m yśl germ anizacyjnych założeń g au leitera okręgu Rzeszy G dańsk-P rusy Zachodnie, przystąpiono n ajp ierw do k rw aw ej roz
p raw y z duchow ieństw em . Spośród 33 kapłanów pracujących w parafiach, 12 zostało zam ordow anych jesienią 1939 r., 3 zginęło w obozach koncentracyjnych, pozostali zaś przebyw ali dłużej lub krócej w obozach lub w ięzieniach hitlerow skich. Z pow odu b ra k u w ielu duszpasterzy oraz w w yniku ingerencji w k u lt katolicki, życie religijne i sak ram en taln e zostało pow ażnie zdezorganizow a
ne. Trzeba jed n ak raz jeszcze w skazać na opór zarów no duchow nych jak i św ieckich katolików , k tó rzy stara li się bojkotow ać za
rządzenia w ładz hitlerow skich. Ludność, choć zastraszona, nie poddała się terro ro w i; m anifestow ała w ierność relig ijn y m id ea
łom, w m yśl któ ry ch świadczono m iłosierdzie bliźnim w szeroko zakrojonej akcji ch a ry taty w n ej. H itlerow ska akcja w alki z K o
ściołem spow odow ała potężną reakcję ze stro n y ludności polskiej.
Lud przeżyw ał dram atycznie potrzebę jedności z Kościołem. Ta postaw a św ieckich katolików w espół z resztką ocalałych k a p ła nów, spraw iły, że Kościół w powiecie k artu sk im przez cały okres okupacji był organizm em żywym, i realizow ał sw oje cele.
329 Relacje, Ks. P. Jankowskiego i J. Walaszkowskiego z Przod
329 Relacje, Ks. P. Jankowskiego i J. Walaszkowskiego z Przod