Z WYKORZYSTA IEM POWIĄZAŃ SIECIOWYCH – WERYFIKACJA EMPIRYCZ A
Przeprowadzona w rozprawie dotychczasowa analiza teoretyczna procesu kształtowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych prowadzona była ze względu na przyjętą perspektywę podejścia sieciowego (network approach). W związku z tym wyznaczono główne cechy powiązań sieciowych, zdefiniowano pojęcie sieci biznesowej i następnie ukazano możliwość wyjaśnienia w świetle tej koncepcji źródeł przewagi konkurencyjnej firmy. Na podstawie dokonanej analizy opracowano model mechanizmu kształtowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych z wykorzystaniem powiązań sieciowych (porównaj rysunek 19). W modelu podkreślono dualny (bezpośredni i pośredni –
poprzez oddziaływanie na proces internacjonalizacji firmy), kompleksowy
(uwzględniający sprzężenia zwrotne między elementami modelu) i obustronny (pozytywny, ale i negatywny) wpływ powiązań sieciowych. Ponadto analiza teoretyczna pozwoliła potwierdzić przypuszczenie, że możliwość osiągania trwałej przewagi konkurencyjnej na rynkach zagranicznych związana jest z aktywnym i świadomym kształtowaniem powiązań sieciowych oraz strategicznym tworzeniem sieci biznesowych.
W toku rozważań wykazano, że istotne jest, aby egzemplifikację nakreślonego
problemu badawczego rozprawy stanowiły przedsiębiorstwa, dla których
umiędzynarodowienie działalności i współpraca są wysoce istotne. Przeprowadzona diagnoza specyfiki firm zaawansowanych technologii i ich procesu internacjonalizacji pozwoliła potwierdzić, że spełniają one postawione kryterium. Bazując na wcześniejszej analizie i opracowanym modelu przedstawiono model mechanizmu kształtowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw high-tech na rynkach zagranicznych z wykorzystaniem powiązań sieciowych (porównaj rysunek 28). Tym samym w toku analizy teoretycznej zrealizowano cztery pierwsze cele szczegółowe rozprawy
196 Efektem rozważań teoretycznych jest schemat empirycznego badania procesu kształtowania przewagi konkurencyjnej firm zaawansowanych technologii na rynkach zagranicznych z wykorzystaniem powiązań sieciowych, przedstawiony na rysunku 29.
Rysunek 29 Etapy badania empirycznego i odpowiadające im cele szczegółowe rozprawy
Źródło: Opracowanie własne.
Celem niniejszego rozdziału jest próba weryfikacji empirycznej postawionej we wstępie hipotezy badawczej, zgodnie z którą szybkie tempo zmian i wzrastająca złożoność otoczenia powodują, że przedsiębiorstwa zaawansowanych technologii w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynkach zagranicznych aktywnie i świadomie kształtują swoje powiązania sieciowe.
Ponadto w prezentowanej części rozprawy zakłada się zrealizowanie dwóch ostatnich celów szczegółowych rozprawy – określenie stanu i perspektyw rozwoju firm high-tech w Polsce oraz zbadanie roli powiązań sieciowych w proce kształtowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw zaawansowanych technologii na rynkach zagranicznych, a zwłaszcza świadomego i aktywnego kształtowania działań w tym zakresie.
ETAP I przedsiębiorstwa zaawansowanych technologii w Polsce
- określenie stanu i perspektyw rozwoju przedsiębiorstw zaawansowanych technologii w Polsce
- zbadanie roli powiązań sieciowych w procesie kształtowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw zaawansowanych technologii na rynkach zagranicznych
- zbadanie świadomego i aktywnego kształtowania działań w tym zakresie
ETAP II
ETAP III
mechanizm kształtowania przewagi konkurencyjnej na rynkach zagranicznych z wykorzystaniem powiązań sieciowych
świadome i aktywne kształtowanie powiązań sieciowych
PRZEWAGA KONKURENCYJNA NA RYNKACH ZAGRANICZNYCH
Cel szczegółowy
HIPOTEZA: Szybkie tempo zmian i wzrastająca złożoność otoczenia powodują, że przedsiębiorstwa zaawansowanych technologii w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynkach zagranicznych aktywnie i świadomie kształtują swoje powiązania sieciowe.
PRZEDSIĘBIORSTWA ZAAWANSOWANYCH TECHNOLOGII
197
4.1. Przedsiębiorstwa zaawansowanych technologii w Polsce – stan i perspektywy rozwoju
W Polsce sektor high-tech znajduje się wciąż w relatywnie początkowej fazie rozwoju i ciągle się kształtuje. Jest to o tyle fakt ważny i godny uwagi, że tej grupie firm przypisuje się istotną rolę w kształtowaniu konkurencyjnej gospodarki oraz wiąże się z nią nadzieje na przyrost miejsc pracy, przyspieszenie tempa innowacji i wzrostu wykorzystania zasobów. Bazujące na wiedzy przedsiębiorstwa high-tech stanowią jeden z głównych czynników rozwoju całej gospodarki i trwałego wzrostu. Udział zaawansowanych technologii w całości wartości produkcji sprzedanej oraz w eksporcie ogółem przyjmuje się za istotny wskaźnik poziomu międzynarodowej konkurencyjności krajów. Tymczasem w Polsce firmy high-tech wciąż nie odgrywają należnej roli wśród czynników rozwoju gospodarki narodowej. Przedsiębiorstwa zaawansowanych technologii nie imponują zarówno pod względem wartości obrotów, poziomu eksportu, jak i innowacyjności. Z drugiej jednak strony, istnieje już w tym zakresie duży potencjał niezbędny do dalszego rozwoju. Mając więc na uwadze poprawę konkurencyjności polskiej gospodarki, właściwe wydaje się podjęcie działań pobudzających rozwój, wzrost i konkurencyjność firm high-tech. Istotne jest też udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakie działania powinny podjąć rodzime przedsiębiorstwa, aby na europejskim i szerzej – globalnym rynku zaawansowanych technologii zdobyć, utrzymać i/lub powiększyć swoją przewagę konkurencyjną.
Celem prezentowanej części rozdziału jest określenie stanu oraz perspektyw rozwoju firm i sektora high-tech w Polsce. Analiza ta ma znaczenie dla poznania rzeczywistości gospodarczej. Tym samym zostanie utworzone tło badawcze dla dalszej analizy empirycznej związanej z procesem kształtowania przewagi konkurencyjnej tej grupy przedsiębiorstw (badania pierwotne zostały przeprowadzone w Polsce). Do wtórnej analizy empirycznej wykorzystano dane publikowane przez GUS, Eurostat i OECD. Zakres czasowy analizy obejmuje lata 1995-2006 (z pewnymi wyjątkami). Został on wyznaczony głównie przez dostępność danych – w momencie realizacji badań informacje na temat 2007 roku nie były upublicznione654. Z drugiej strony, początkowy rok analizy – 1995 – można przyjąć za dobrze obrazujący wstępny i relatywnie już ustabilizowany (po przełomowym dla gospodarki polskiej i w tym firm high-tech roku 1989) etap rozwoju przedsiębiorstw zaawansowanych technologii w Polsce. Z kolei zakres przestrzenny analizy obejmuje Polskę, a także dla większości wskaźników –
654
198 pozostałe kraje członkowskie Unii Europejskiej i dla wybranych – kraje OECD. Zakres przestrzenny i położenie w nim nacisku na kraje Unii Europejskiej jest umotywowane przede wszystkim zbliżonymi warunkami rozwojowymi umożliwiającymi dokonanie analizy porównawczej i określenie perspektyw rozwoju firm i całego sektora high-tech w Polsce.
Krytyczny przegląd podstawowych danych i wskaźników wykazuje, że na poziomie całej gospodarki obraz zaawansowanych technologii w Polsce w porównaniu z innymi krajami nie jest satysfakcjonujący. Z drugiej strony, co jest zaskakujące i warte podkreślenia w świetle wielu publikacji wskazujących na niewielką liczbę przedsiębiorstw high-tech w Polsce655, w 2003 roku według Eurostat było w Polsce aż 15 398 firm produkcyjnych zaawansowanych technologii (high-tech manufacturers)656. Pod tym względem Polska zajmowała wysoką czwartą pozycję wśród krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE-27). Więcej podmiotów było zarejestrowanych tylko we Włoszech (33 447), Niemczech (19 987) i Francji (16 635)657. Jednakże tak duża liczba przedsiębiorstw high-tech w Polsce wynika przede wszystkim z wielkości samych podmiotów – są to głównie mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa658 (kilka dużych firm działa głównie w branży komputerowej, farmaceutycznej i lotniczej659). Już porównanie ich obrotów, wartości produkcji, wartości dodanej oraz wartości dodanej wytworzonej przez te firmy wyrażonej w procencie wartości dodanej całej działalności wytwórczej nie prezentuje się tak pozytywnie. Pod tym względem Polska plasuje się każdorazowo dopiero na trzynastym miejscu (przy czym na temat sześciu państw UE-27 brakuje danych). Wartości dla Polski i liderów technologicznych (członków UE-27) w danych, wymienionych powyżej, kategoriach zaprezentowano w tabeli 10.
655
Przykładowo M. Gurbała twierdzi, że w Polsce jest tylko około 700 firm high-tech. – M. Gurbała,
Przemysł…, op. cit., s. 60.
656
Dane dotyczą wyłącznie przedsiębiorstw produkcyjnych, gdyż w przypadku Polski, jako jedynego kraju członkowskiego Unii Europejskiej, brak jest informacji na temat usług zaawansowanych technologii.
657
Dane według: Science, technology and innovation in Europe, 2008 edition, European Comission, Eurostat, European Communities, 2008, s. 177.
658
To samo dotyczy Włoch. 659
Dodatkowo trzeba zaznaczyć, że rozmieszczenie regionalne przedsiębiorstw zaawansowanych technologii w Polsce jest nierównomierne. Skupiają się one w województwach i miastach lepiej rozwiniętych gospodarczo, które zapewniają lepszą (niż w pozostałej części kraju) infrastrukturę oraz ośrodki naukowe i badawcze. Stąd największe skupisko firm high-tech znajduje się w województwie mazowieckim.
199
Polska Liderzy w kategorii
Liczba przedsiębiorstw 15 398 Włochy 33 447 Niemcy 19 987 Francja 16 635 Wielka Brytania 11 404 Czechy 8 288 Wartość obrotów (mln euro) 7 789 147 185 Francja 143 358 Niemcy Wielka Brytania 92 178 Włochy 59 482 Irlandia 30 458 Wartość produkcji (mln euro) 7 095 135 542 Francja 125 240 Niemcy Wielka Brytania 80 451 Włochy 57 327 Irlandia 30 036 Wartość dodana (mln euro) 2 498 Niemcy
46 918 Francja 35 757 Wielka Brytania 32 958 Włochy 18 896 Irlandia 8 714
Udział wartości dodanej w wartości dodanej całej
działalności wytwórczej (w%) 6,5 Finlandia 25,3
Irlandia 22,6 Węgry 19,3 Francja 17,3 Słowenia 16,5
Tabela 10 Podstawowe dane dotyczące przedsiębiorstw produkcyjnych zaawansowanych technologii w Polsce w 2003 roku na tle krajów UE-27 będących liderami w danej kategorii
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych według: Science, technology and innovation in
Europe, 2008 edition, op. cit., s. 177; B. Félix, High-tech enterprises, w: Statistics in focus, Eurostat,
European Communities, 2007 Nr 37, s. 1.
Przedstawione w tabeli dane potwierdzają, że po pierwsze, polski sektor high-tech jest rozdrobniony (są to głównie niewielkie firmy). Po drugie, w większości nie są to przedsiębiorstwa o wystarczająco dużej sile rynkowej (także mierzonej wartością obrotów, produkcji i wartością dodaną). Można postawić tezę, że problemem sektora zaawansowanych technologii w Polsce nie jest mała liczba firm, ale ich wielkość i nieduża siła rynkowa. Zaprezentowane dane wskazują również na potencjał, który można zidentyfikować na dwóch podstawowych płaszczyznach. Z jednej strony duża liczba przedsiębiorstw świadczy o potencjale rozwoju sektora high-tech w Polsce. Konieczne są jedynie odpowiednie działania (przede wszystkim ze strony samych przedsiębiorców660) mające na celu zwiększenie siły rynkowej i co się z tym wiąże, zdobycie przewagi konkurencyjnej na europejskim i szerzej – globalnym rynku. Stąd z drugiej strony, wyraźnie widoczny jest ogromy potencjał dla współpracy, powiązań sieciowych i tworzonych przez nie sieci biznesowych. Poprzez kooperację małych podmiotów możliwe jest zwiększenie ich indywidualnej, jak i ogólnej, zbiorowej siły rynkowej i w efekcie – przewagi konkurencyjnej.
Przechodząc do dalszej analizy, można stwierdzić, że w Polsce także udział eksportu high-tech w eksporcie ogółem (traktowany jako jeden z wyznaczników międzynarodowej konkurencyjności krajów) wciąż kształtuje się na niezadowalającym poziomie, odbiegającym od wartości osiąganych przez bardziej rozwinięte państwa europejskie. W 2006 roku udział wyrobów zaawansowanych technologii w polskim
660
Położenie nacisku na działania samych przedsiębiorców nie wyklucza odpowiednio ukierunkowanych działań państwa, o czym będzie mowa w dalszej części rozdziału.
200 eksporcie ogółem wyniósł zaledwie 3,1% (porównaj tabela 11). W 2005 roku był on sześciokrotnie mniejszy od wartości średniej dla UE-27 (19,5%661). Pod względem udziału w 2005 roku w UE-27 liderami były Malta (50,8%) i Luxemburg (38,0%). Kolejne pozycje zajmowała Irlandia (29,5%) oraz Finlandia i Wielka Brytania (po 22,1%). Z kolei największym eksporterem w wielkościach absolutnych wyrobów high-tech w tym samym roku w EU-27 byli Niemcy (11 5405 mln euro). Dla porównania, Polski eksport wyniósł 2 299 mln euro662. Pozytywną tendencją, jaką należy odnotować, jest jednak rosnąca dynamika udziału eksportu high-tech w polskim eksporcie ogółem. W okresie 2000-2005 średnioroczne tempo wzrostu (annual average growth rate, AAGR) udziału wyrobów zaawansowanych technologii w eksporcie ogółem wynosiło dla Polski 18,7%, zaś w UE-27 było to zaledwie 1,7%. Plasuje to Polskę na ósmej pozycji w UE-27. Największe średnioroczne tempo wzrostu odnotowały głównie nowe kraje członkowskie (przed Polską znajdują się Cypr, Słowacja, Bułgaria, Litwa, Luksemburg, Czechy, Łotwa)663, co wynika przede wszystkim z ich początkowego etapu rozwoju w zakresie high-tech i związanego z tym niewielkiego wstępnego rozmiaru sektora zaawansowanych technologii664. Tendencja ta stwarza potencjał stopniowego nadrabiania dystansu technologicznego i szansę na powolną poprawę konkurencyjności Polski na rynkach międzynarodowych.
1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Eksport 2,3 2,9 2,7 2,2 2,6 2,3 3,2 3,1
Import 9,0 12,3 11,6 10,1 9,5 9,2 10,3 9,2
Tabela 11 Udział importu i eksportu wyrobów zaawansowanych technologii w imporcie i eksporcie ogółem (w %)
Źródło: auka i technika w 2006 roku, op. cit. s. 211.
W zakresie struktury polskiego eksportu high-tech, w 2006 roku największy udział miały elektronika i telekomunikacja (aparatura radiowa i telekomunikacyjna, 43,5%), aparatura naukowo-badawcza (12,1%) oraz sprzęt lotniczy (10,6%). Generalnie na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat struktura ta ulegała niewielkim zmianom. Zawsze dominowała elektronika i telekomunikacja (26,9% – 44,3%), wysoki udział miewały
661
Uśrednione dane dla UE-27 wyłączają handel zagraniczny w ramach samej Unii Europejskiej. 662
Dane według: Science, technology and innovation in Europe, 2008 edition, op. cit., s. 181. 663
Dane według: Science, technology and innovation in Europe, 2008 edition, op. cit., s. 181; auka i
technika w 2006 roku, op. cit., s. 211.
664