Podaż pieniądza jest to całkowita liczba bezpiecznych aktywów, dzięki któ-rym gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa mogą dokonywać płatności oraz inwestycji krótkoterminowych na rynku. Podaż pieniądza jest opisana za pomocą agregatów monetarnych39. Baza monetarna, nazywana agrega-tem monetarnym M0, obejmuje banknoty wyemitowane przez bank cen-tralny oraz depozyty płatne na żądanie banków komercyjnych będące w posiadaniu Krajowych Banków Centralnych40.
Zdefiniowanie pozostałych agregatów pieniężnych – M1, M2 i M3 jest nieco bardziej skomplikowane ze względu na płynność poszczególnych aktywów finansowych wchodzących w skład tych agregatów oraz znaczącą rolę jaką odgrywają te aktywa na współczesnych rynkach finansowych.
Różnice w tych agregatach mogą być wytłumaczone za pomocą różnych funkcji jakie spełnia pieniądz. W tym znaczeniu agregat M1 obejmuje te finansowe aktywa, które spełniają funkcję pieniądza jako środka wymiany i mogą być stosowane bezpośrednio jako środek płatniczy41. Funkcja pie-niądza jako miernika wartości jest uwzględniona w agregatach M2 i M3, zawierających odpowiednio te aktywa finansowe, które skoncentrowane są na oszczędnościach lub wynikają z krótkoterminowych inwestycji pod-miotów rynkowych.
Kształtowanie podaży pieniądza stało się celem pośrednim Europejskie-go Systemu Banków Centralnych, gdyż zauważono, że podaż pieniądza ma wpływ na poziom nominalnego produktu krajowego oraz oddziałuje na poziom cen krajowych. Samoistne zmiany podaży pieniądza dostarczają
39 A. Zielińska-Głębocka, Współczesna gospodarka światowa. Przemiany, innowacje, kryzysy, przemiany regionalne, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, ss. 125-126.
40 W. Patena, W. Cwynar, Podręcznik do bankowości, Wolters Kluwer Polska 2010, s. 172.
41 Ibidem, s.172.
bankowi centralnemu unii walutowej informacji o kształtowaniu się real-nej gospodarki, określając przewidywany poziom cen oraz inflacji w dłu-gim okresie. W normalnych warunkach gospodarczych, gdy gospodarka nie jest dotknięta recesją, szybszy wzrost podaży pieniądza niż produkcji w realnej gospodarce wywołuje inflację. W sytuacji, gdy gospodarka znaj-duje się w recesji związek ten nie występuje ze względu na mniejszą szyb-kość obiegu pieniądza na rynku.
Aby ograniczyć zjawisko inflacji lub zwiększyć ilość pieniądza na rynku w trakcie spowolnienia gospodarczego, bank centralny za pomocą dostęp-nych mu instrumentów może interweniować, a tym samym wpływać na podaż pieniądza na rynku finansowym. Bank centralny może kształtować podaż pieniądza za pomocą operacji otwartego rynku, zmianę poziomu re-zerw obowiązkowych oraz zmiany stopy dyskontowej. Gdy bank centralny kupuje obligacje na rynku, to wykorzystuje dostępne mu środki finansowe, a tym samym zwiększa podaż pieniądza dostępnego na rynku. W sytuacji, gdy bank centralny sprzedaje obligacje w ofercie publicznej, zwiększają się jego rezerwy, a tym samym zmniejsza podaż pieniądza na rynku. Wzrost poziomu rezerwy obowiązkowej bezpośrednio zwiększa rezerwę banku centralnego, a tym samym zmniejsza podaż pieniądza. Spadek poziomu rezerw obowiązkowych wywołuje efekt odwrotny. Obniżenie stopy dys-kontowej wpływa na zwiększenie bazy monetarnej i podaży pieniądza (kredyt w oparciu o dyskonto weksli staje się tańszy i zwiększa akcję kre-dytową banków komercyjnych). Rezerwa obowiązkowa to odsetek od de-pozytów zgromadzonych na rachunkach banków komercyjnych, który nie może być wykorzystany przez banki komercyjne do kreacji pieniądza ban-kowego. Środki pieniężne uzyskane z tego tytułu są gromadzone na rachu-nkach banku centralnego w formie depozytu banku komercyjnego42.
Stopa rezerw obowiązkowych jest narzędziem bezpośredniego oddzia-ływania polityki pieniężnej banku centralnego na ilość kapitału stanowią-cego podstawę do kreacji pieniądza kredytowego oraz pośredniego oddzia-ływania na poziom stóp procentowych. Zwiększenie poziomu rezerwy ob-owiązkowej zmniejsza ilość funduszy jakimi mogą dysponować banki ko-mercyjne, a tym samym może ograniczyć ekspansję kredytową na rynku, zmniejszyć poziom depozytów oraz wywołać wzrost stóp procentowych i kosztu finansowania kredytu (większy udział rezerwy obowiązkowej przekłada się na większą marżę bankową w celu pokrycia strat banku ko-mercyjnego z tytułu ograniczenia jego zdolności kredytowych43). Zmniej-szenie odsetka funduszy przekazywanych na rezerwę obowiązkową
42 T. Włudyka, M. Smaga (red.), Instytucje gospodarki rynkowej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, s. 232.
43 W. Przybylska-Kapuścińska (red.), Współczesna polityka pieniężna, Difin, Warszawa 2008, s. 116.
łuje efektekspansji kredytu bankowego, wzrost poziomu depozytów ban-kowych, spadek poziomu stóp procentowych i obniżenie kosztów finanso-wania kredytu.
Współcześnie wykorzystanie poziomu rezerw obowiązkowych jako jed-nego z narzędzi polityki pieniężnej uległo marginalizacji ze względu na wysoki udział depozytów w portfelach instytucji finansowych. Stosunkowo niewielka zmiana poziomu rezerw obowiązkowych może wywołać duże zmiany w poziomie stóp procentowych i wywołać negatywne skutki w po-staci niedoboru płynności poszczególnych instytucji bankowych. Polityka rezerw obowiązkowych nakłada wysokie koszty na sektor prywatny w po-staci utraconych odsetek od tej części depozytów, które mogłyby zostać wykorzystane do kreacji pieniądza kredytowego, ale na mocy przepisów prawa zostały umieszczone na niżej oprocentowanych rachunkach banku centralnego niż oprocentowanie kredytu. Im wyższy poziom rezerwy obo-wiązkowej tym większe koszty sektora prywatnego. Koszty ponosi również bank centralny w postaci uszczuplenia swoich zasobów kapitałowych – ba-nk centralny jest zobowiązany do zapłaty odsetek od zgromadzonych przez banki komercyjne aktywów w postaci rezerw obowiązkowych. Politykę rezerw obowiązkowych wykorzystuje się w celu realizacji następujących funkcji: gratyfikacyjnej, ochronnej, regulacyjnej i kontrolnej.
Funkcja gratyfikacyjna polega na wykorzystaniu rezerwy obowiązkowej jako środka służącego generowaniu dochodu banku centralnego. Funkcja ochronna polega na zapewnieniu przez bank centralny ochrony depozytów prywatnych zgromadzonych na rachunkach banków komercyjnych. Funk-cja regulacyjna odnosi się do wpływania na podaż pieniądza, a kontrolna wyjaśnia nadzór banku centralnego nad ilością pieniądza w obiegu. Przepi-sy prawne wymagające od banków komercyjnych i innych instytucji depo-zytowych utrzymywania pewnej części swoich depozytów w postaci re-zerwy, czyli w postaci bardziej bezpiecznych aktywów, stanowią podstawę prowadzonej polityki współczesnych banków centralnych.
Początkowo celem polityki rezerw obowiązkowych było zapewnienie płynności systemu bankowego, jednakże kryzysy finansowe oraz związana z nimi panika na rynkach finansowych pokazały, że wymagania stawiane bankom komercyjnym nie były gwarantem płynności systemu. Gwarancje te przejęła funkcja banku centralnego jako pożyczkodawcy ostatniej in-stancji. Rezerwa obowiązkowa przekształciła się w narzędzie wspierające politykę pieniężną banku centralnego, wykorzystywane w celu umocnienia działania operacji otwartego rynku, które pomaga bankowi centralnemu w osiągnięciu zakładanych celów monetarnych. Poprzez kontrolę kapitału bank centralny ma możliwość skutecznej interwencji, a polityka rezerw obowiązkowych staje się podstawowym narzędziem pomagającym zapo-biegać potencjalnie niekorzystnym wahaniom na rynku pieniężnym.