Po II wojnie światowej Stany Zjednoczone uzyskały bezprecedensową pozycję na arenie międzynarodowej. Jako jedyne mocarstwo biorące udział w wojnie wy-szły z niej wzmocnione gospodarczo. W latach 1940–1945 dochód narodowy USA podwoił się1. Państwo to posiadało 75% światowych rezerw złota, jego produkcja stanowiła połowę światowej, a eksport – jedną trzecią globalnego wywozu2. Na te-rytorium Stanów Zjednoczonych nie toczyły się walki, kraj nie doznał zniszczeń wo-jennych, z jakimi borykały się w mniejszym lub większym stopniu wszystkie kraje europejskie. Rozwijana na wielką skalę produkcja na potrzeby armii czyniła z nich potęgę militarną. Pozycja ta została umocniona w sierpniu 1945 r., kiedy zademon-strowano w Hiroszimie i Nagasaki siłę rażenia bomby atomowej.
Nie można zapominać o negatywnych skutkach wojny (straty ludnościowe i ro-snące zadłużenie wewnętrzne), jednak nie przeszkodziły one, by Stany Zjednoczone uzyskały status supermocarstwa. Państwa europejskie liczyły, że w nowej sytuacji geopolitycznej USA nie wycofają się w izolacjonizm, uznając utrzymanie stabilnej sytuacji na Starym Kontynencie za warunek konieczny swojego bezpieczeństwa.
Zakończenie działań wojennych przyniosło zasadniczą zmianę w stosun-kach amerykańsko-europejskich. Upadły idealistyczne założenia prezydenta Franklina Delano Roosevelta o możliwości harmonijnej współpracy ze Związkiem Radzieckim. Było również oczywiste, że Wielka Brytania, która według amerykań-skiego prezydenta miała zostać głównym „sponsorem” odbudowy gospodarczej Europy, sama potrzebowała wsparcia. Wydawało się, że tylko Stany Zjednoczone przez swoje zaangażowanie mogły uchronić Stary Kontynent przed gospodarczą recesją i wewnętrznymi konfliktami, a w rezultacie – przed włączeniem w ra-dziecką strefę wpływów. Niechęć Amerykanów w czasie wojny do konkretnych dyskusji z ZSRR o przyszłości Europy sprawiła, że pierwsze lata pokoju przyniosły
1 Dochód narodowy USA wynosił w 1940 r. 98 mld USD, a w 1945 r. – 213 mld (K. M i c h a ł e k,
Amerykańskie stulecie. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900–2001, Warszawa 2004, s. 228).
poważne napięcia międzynarodowe i zapoczątkowały rywalizację, nazwaną póź-niej zimną wojną3.
Upadek potęgi Niemiec i Japonii wytworzył lukę, którą supermocarstwa stara-ły się wypełnić. Żadne z nich nie chciało pozwolić rywalowi na przejęcie wpstara-ływów w Europie i w Azji. ZSRR miał przy tym ułatwione zadanie. Ze względu na położenie mógł rozszerzać wpływy na sąsiednie kraje. Stany Zjednoczone musiały budować sys-tem sojuszy i tworzyć bazy wojskowe w różnych częściach świata. Postrzegały przy tym państwa europejskie jako potencjalnych sojuszników. Zdawały sobie sprawę z bliskości kulturowej, dążenia do utrzymania wartości demokratycznych, wspólnych celów politycznych i gospodarczych.
Według Roberta Gilpina, pod koniec II wojny światowej Stany Zjednoczone pla-nowały organizację powojennego porządku opierając się na dwóch założeniach. Po pierwsze, decydenci twierdzili, że przyczyny wybuchu światowego konfliktu były w dużej mierze gospodarcze: niemożność odbudowy ekonomicznej Europy po I woj-nie światowej oraz tworzewoj-nie się w dobie wielkiego kryzysu lat 30. XX w. rywalizu-jących ze sobą bloków gospodarczych. W związku z tym zakładali, że pokój będzie trwalszy w momencie stworzenia systemu wielostronnych relacji handlowych, co zagwarantuje wszystkim krajom równy dostęp do surowców i rynków. Główną prze-szkodą do osiągnięcia tego celu przed II wojną światową było wprowadzanie przez poszczególne państwa dyskryminacyjnych środków: preferencji handlowych, kontro-li wymiany, kontyngentów itp. Gilpin zauważył również, że Stany Zjednoczone kie-rowały się długą tradycją liberalnego ideału wolnego handlu, stanowiącego siłę za-pewniającą pokojowe relacje między narodami. Twierdził, że był to główny powód przejęcia odpowiedzialności za powojenny system gospodarczy, a nie – jak wskazy-wało wielu ekspertów – chęć zapewnienia sobie wpływów gospodarczych na świecie poprzez kształtowanie zasad regulujących gospodarkę światową w sposób dla siebie korzystny. Autor jednak nie neguje, że również ten drugi powód był istotny dla amery-kańskich decydentów. Gilpin wykazywał, że jeszcze w trakcie wojny Amerykanie po-dejmowali inicjatywy mające na celu demontaż brytyjskiego systemu dyskryminacji handlowej opartego na funkcjonowaniu Commonwealthu np. poprzez postanowienia Karty Atlantyckiej4.
3 P. M a t e r a, R. M a t e r a, Stany Zjednoczone i Europa. Stosunki polityczne i gospodarcze 1776–
2004, Warszawa 2007, s. 189. Na temat przyczyn zimnej wojny i jej charakterystyki zob. J. L. G a d d i s, Zimna wojna. Historia podzielonego świata, Kraków 2007, s. 20–49.
4 R. G i l p i n, The Politics of Transnational Economic Relations, „International Organization”, Summer 1971, s. 408–409. Karta Atlantycka została podpisana 14 sierpnia 1941 r. przez prezyden-ta Sprezyden-tanów Zjednoczonych Franklina D. Roosevelprezyden-ta i premiera Wielkiej Bryprezyden-tanii Winstona Churchilla. Określała ona cele wojenne sojuszników, także w kwestii powojennego ładu światowego. Przywódcy uznali m.in. prawo do wyboru formy rządu, przywrócenie suwerenności państwom, którym została ona odebrana. Zadeklarowali także dążenie do ułatwienia wszystkim państwom „korzystania z do-stępu, na stopie równości, do handlu i surowców świata, potrzebnych im dla ich pomyślności gospo-darczej” oraz zapewnienia „jak najściślejszej współpracy pomiędzy wszystkimi narodami w
dziedzi-Stany Zjednoczone jeszcze wtedy nie brały pod uwagę powojennego osłabienia Wielkiej Brytanii, która nie miała już możliwości samodzielnego oddziaływania na światowy system polityczny i gospodarczy. Skutkiem II wojny światowej o długo-falowych reperkusjach ekonomicznych był spadek znaczenia państw europejskich. Europa Środkowowschodnia znalazła się pod nadzorem Związku Radzieckiego, pokonane Niemcy zostały podzielone, a pozycja Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch uległa osłabieniu w porównaniu z okresem sprzed wojny. Na Starym Kontynencie, obok doraźnych trudności, rysowały się coraz wyraźniej przeszkody strukturalne. Były one rezultatem zmiany układu sił między Europą a krajami zamorskimi. Stary Kontynent w ciągu stulecia czerpał ogromne korzyści z kolonii poprzez korzystny dla siebie handel oraz dzięki inwestycjom na zarządzanych obszarach.
W okresie powojennym większość państw musiała korzystać z pomocy zagra-nicznej, pochodzącej głównie ze Stanów Zjednoczonych. Była ona wtedy niezbędna, w dalszej perspektywie chodziło jednak o to, aby stosunki poszczególnych państw z Waszyngtonem stały się bardziej partnerskie. Jednostronną pomoc należało z cza-sem zastąpić współpracą. Zatem zaspokojenie rosnącego popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego było możliwe jedynie poprzez wyrównanie poziomów gospodar-czych poszczególnych państw. Wiele w tym względzie mogły zdziałać organizacje międzynarodowe, które nie rezygnując z niesienia doraźnej pomocy, na plan pierw-szy wysunęły zadania zmierzające do przeobrażenia ekonomiki światowej.
Jeszcze w czasie wojny, z inicjatywy Stanów Zjednoczonych, zwołano w lipcu 1944 r. w Bretton Woods konferencję Narodów Zjednoczonych poświęconą zagad-nieniom finansowym i walutowym, w której brały udział 44 państwa. Utworzono wtedy Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund – IMF) oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD)5. Podstawowymi celami nowego ładu wa-lutowego były m.in.: przywrócenie wymienialności walut, stabilizacja ich kursów, wspieranie międzynarodowej współpracy monetarnej, utrzymywanie wzrostu han-dlu zagranicznego oraz zmniejszanie nierównowagi w bilansach płatniczych państw członkowskich6. W Bretton Woods ustalono również, że waluty państw przystępu-jących do porozumienia mogły być wymienialne na złoto dopiero po ich wymianie
nie gospodarczej, w celu zapewnienia wszystkim lepszych warunków pracy, postępu gospodarczego i bezpieczeństwa społecznego”. Tekst Karty Atlantyckiej dostępny przez: http://avalon.law.yale. edu/wwii/atlantic.asp.
5 W ramach Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju działają trzy powiązane ze sobą instytucje: Bank Światowy (bank wspomagający rozwój), Międzynarodowa Korporacja Finansowa oraz Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju. W 1988 r. powstała jeszcze w jego ramach Wielostronna Agencja Gwarancji Inwestycji (Współczesna gospodarka światowa, red. A. Kisiel--Łowczyc, Gdańsk 1999, s. 330). Bank Światowy rozpoczął działaność w 1946 r., a MFW w 1947 r. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju został powołany do życia jako jedna z wyspecjalizowanych agend ONZ na mocy porozumienia w Bretton Woods w 1945 r. przez 44 państwa.
na dolary. Wymienialność na złoto, w relacji 35 USD za uncję, zastrzeżono jedynie dla dolara amerykańskiego. System ten, zapewniając gospodarce światowej pie-niądz międzynarodowy, ułatwiał obrót towarów i kapitału pomiędzy poszczególny-mi krajaposzczególny-mi. Jego oparcie na dolarze amerykańskim utwierdzało hegemonię Stanów Zjednoczonych. Dopiero w 1958 r. europejskie waluty stały się wymienialne.
Wraz ze zmianami w międzykontynentalnych relacjach handlowych istniała silna potrzeba liberalizacji wymiany. Podczas rozmów dotyczących redukcji ba-rier celnych w Londynie w 1946 r. zaproponowano utworzenie odrębnej agendy – Układu Ogólnego w sprawie Ceł i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade – GATT). Jej filarami stały się: zakaz dyskryminacji, ekspansja handlu przez znosze-nie barier, międzynarodowy porządek handlowy i zasada wzajemności znoszenia barier handlowych. W porozumieniu zawarto także klauzulę zwaną escape clause. Była to klauzula włączana do traktatów handlowych, dająca możliwość wypowie-dzenia umowy we wcześniejszym terminie w przypadku szczególnych okoliczności, nieprzewidzianych przez strony w momencie zawierania umowy lub niespełnienia przez którąś ze stron warunków porozumienia7.
Stany Zjednoczone, państwo inicjujące powstanie układu, dążąc do stworzenia systemu wolnego handlu, były skłonne do zmniejszenia barier handlowych na za-sadzie wzajemności. Stanowiło to zachętę dla pozostałych państw, których gospo-darki były zniszczone przez wojnę do przyjęcia reguł proponowanych przez USA. Amerykanie zgodzili się na dwa zapisy, które mogły prowadzić do dyskryminacyjne-go traktowania ich towarów. Artykuł XII dopuszczał wprowadzenie tymczasowych środków protekcjonistycznych przez kraj, który zmagał się z dużym deficytem bilan-su płatniczego. Artykuł XXIV pozwalał krajom tworzyć unie celne i strefy wolnego handlu8. Amerykanie przewidywali, że gdy ich partnerzy odbudują siłę ekonomicz-ną, system będzie działał sam – zostanie „odpolityczniony”, a Stany Zjednoczone nie będą musiały ponosić dodatkowych kosztów jego utrzymania. Jednak oddzielenie spraw handlowych od politycznych okazało się niemożliwe. Stany Zjednoczone same w przyszłości wielokrotnie używały nacisków politycznych, by uzyskać kon-cesje gospodarcze. Stosowały również środki dyskryminujące towary partnerów handlowych9.
Organizacja wolnego handlu zaczęła funkcjonować 30 października 1947 r., kiedy 23 kraje podpisały w Genewie układ ogólny. Owocem tych rozmów były 123 umowy bilateralne oraz porozumienia zawierające zmiany w wysokości 24 tys. ta-ryf, obejmujących połowę światowego handlu10.
7 K. B i a ł e c k i, A. D o r o s z, W. J a n u s z k i e w i c z, Słownik handlu zagranicznego, Warszawa 1986, s. 118.
8 International Economic Relations of the Western World, 1959–1971, ed. A. Shonfield, vol. 1: Politics and Trade, London 1976, s. 90.
9 D. A. B a l d w i n, Economic Statecraft, Princeton 1985, s. 209.
Do głównych zadań powojennej odbudowy należało odnowienie transatlantyc-kich kontaktów handlowych. Wielką przeszkodą w realizacji tego celu była nierów-nowaga bilansu płatniczego Europy. W 1947 r. sięgnęła ona 7,5 mld USD deficytu. Jego duża część (4,8 mld USD) powstała w wyniku zmian w bilansie handlowym. Ujemne saldo było głównie skutkiem spadku eksportu europejskiego na rynki za-morskie. Dalsze 2,7 mld USD przypadało na tzw. wpływy „niewidoczne” (dochody z zagranicznych inwestycji, pożyczki udzielane przez Europę, usługi transportowe, turystyczne itp.), które wówczas gwałtownie zmalały. Z pomocą Europie pospieszy-ły Stany Zjednoczone, które w okresie 1945–1947 dostarczypospieszy-ły jej około 15 mld USD w formie kredytów lub bezzwrotnych pożyczek. Większość tych środków otrzymała Europa Zachodnia11. Mimo pomocy, Stary Kontynent nadal borykał się z trudnościa-mi finansowytrudnościa-mi. Poważne braki odczuwała Wielka Brytania, która była najbardziej zadłużona w Stanach Zjednoczonych. Trudności płatnicze występowały też we Francji, Szwecji, Belgii i Holandii.
System z Bretton Woods oraz GATT stanowiły główne filary powojennego sys-temu gospodarczego świata zachodniego. Stany Zjednoczone były jego pomysło-dawcą i wzięły odpowiedzialność za jego podtrzymywanie. Oczekiwały, że będzie przynosił korzyści także ich gospodarce.