Chrześcijaństwo metodiańskie było w Państwie Wielkomorawskim, podob-nie jak samo państwo, raczej epizodem, który przetrwał do drugiej połowy lat osiemdziesiątych X w.24 Za sprawą odzyskującego wpływy duchowieństwa nie-mieckiego, uczniowie i następcy obu apostołów zostali bowiem wypędzeni, a ziemie naleŜące do tego średniowiecznego państwa słowiańskiego zostały włą-czone w krąg kultury zachodniej, definiowanej w kategoriach dominacji
chrze-ścijaństwa obrządku zachodniego, z liturgią łacińską i wpływami – choć w
24
Upadek Państwa Wielkomorawskiego nastąpił na początku X w. pod wpływem sporów dynastycznych oraz najazdów plemion węgierskich.
niu zróŜnicowanym, w zaleŜności od sytuacji politycznej – niemieckiego ducho-wieństwa. Wpływami tak pojmowanej kultury objęte zostało równieŜ terytorium rodzącego się w X w. państwa polskiego, które zasięgiem swoich granic objęło część ziem wchodzących w skład nieistniejącego Państwa Wielkomorawskiego (Małopolska, Śląsk).
W konsekwencji owego procesu kulturowego doszło do wydarzenia o zasa-dniczym znaczeniu dla kształtowania się oblicza religijnego Polski, jakim było przyjęcie chrześcijaństwa przez monarchię wczesnopiastowską w 966 r. Chrzest ów stanowił początek procesu chrystianizacji ludności państwa polskiego, którą, zdaniem Z. Sułkowskiego (1966), moŜna rozumieć dwojako. W szerszym zna-czeniu chrystianizacja jest procesem ciągłym, który ze względu na specyfikę tej religii nigdy nie zostanie zakończony, natomiast w węŜszym znaczeniu – istotnym ze względu na przyjęty problem badawczy – chrystianizacja ta kończy się wraz z przyjęciem przez większość danego społeczeństwa wiary w Chrystusa (Sułkowski 1966). W przypadku Polski etap chrystianizacji, w drugim rozumie-niu tego słowa, został generalnie osiągnięty w XII lub teŜ na początku XIII w., kiedy – jak wspomniano – na Pomorzu zanikły ostatnie zorganizowane formy słowiańskich systemów religijnych i zostało ono włączone w ramy organizacji kościelnej.
Chrzest, który naleŜy rozumieć jako pewną umowną nazwę początku szero-kiego procesu religijnego z udziałem mieszkańców ziem polskich, przyjął ksiąŜę Mieszko I – pierwszy historyczny władca plemienia Polan, a jednocześnie twórca państwowości polskiej25. Przyjęciu aktu przewodziła bliska politycznie i geograficznie Praga, podlegająca jednak zwierzchnictwu niemieckiej diecezji z siedzibą w Ratyzbonie (stolica Czech, zresztą tak jak i całe państwo, nie stanowiła do 973 r. odrębnej struktury kościelnej)26. MoŜna zatem wnosić, Ŝe
25
Stawiana jest takŜe teza, m.in. przez wspomnianych W.A. Maciejowskiego (por. przyp. 23) i F. Kmietowicza (1994), Ŝe Mieszko I był juŜ chrześcijaninem, gdy przyjmował chrzest w obrządku rzymskim. Zgodnie z tak przyjętą tezą poddaje się w wątpliwość nieobecność na ziemiach wchodzących w skład rodzącego się państwa polskiego chrześcijaństwa, które F. Kmietowicz (1994) wiąŜe z misją Cyryla i Metodego i powstałym w jej wyniku obrząd-kiem słowiańskim. O prawdziwości tej tezy świadczyć mają: ślub czeskiej księŜniczki, Dobrawy, z Mieszkiem (jako chrześcijanka nie mogła zostać Ŝoną poganina), nieuznanie przyjmującego chrzest władcy pogańskiego za świętego (tak jak np. Stefana I, pierwszego chrześcijańskiego władcę Węgier), brak męczenników wśród misjonarzy nawracających mieszkańców ziem polskich (Kmietowicz 1994).
26
Miejsce, w którym dokonano aktu chrztu, nie jest jednoznacznie określone. Pojawiają się przypuszczenia, Ŝe mogło do niego dojść zarówno na ziemi podległej zwierzchnictwu Mieszka I (w Gnieźnie, Ostrowie Lednickim, Poznaniu), jak i na terenie samego Cesarstwa Niemieckiego (np. w Ratyzbonie). Za pierwszą z tez, podtrzymywaną m.in. przez G. Labudę (2002), stoją wyniki badań archeologicznych, wskazujących na istnienie w drugiej połowie
misja chrystianizacyjna, która objęła swoim zasięgiem państwo polskie, wywo-dziła się z Cesarstwa Niemieckiego, aczkolwiek bezpośredni w niej udział wzięły Czechy (tzw. droga prasko-ratyzbońska).
Dzięki temu doniosłemu aktowi państwo polskie zostało włączone w krąg kultury chrześcijańskiej, natomiast obrządek (rzymski), w jakim do niego dosz-ło, określił z kolei kierunek powiązań kulturowych tworzącej się formacji pań-stwowej – była to zachodnia, łacińska strefa kulturowa. Akt ów, o czym nie naleŜy zapominać, miał takŜe istotne znaczenie polityczne, gdyŜ wpłynął na normalizację, stabilizację i unifikację polityczną państwa polskiego27. Umacniał ponadto hierarchię społeczną i pozycję księcia wobec poddanych, gdyŜ, zgodnie z poglądem głoszonym przez Kościół, jego władza pochodziła wprost od Boga, nie naleŜało więc, by nie popełnić grzechu, przeciwko niej nastawać. W szer-szym kontekście przyczynił się on takŜe do zmiany międzynarodowego
poło-Ŝenia Polski, której istotę stanowiło jej formalne zrównanie z innymi, chrześci-jańskimi państwami Europy i objęcie więzami naturalnej solidarności przez te kraje („rodzina narodów chrześcijańskich”). Erygowanie niezaleŜnego, począt-kowo być moŜe nieregularnego, biskupstwa obrządku łacińskiego (najprawdo-podobniej z siedzibą w Poznaniu i obejmującego całe państwo Mieszka I), stanowiącego bezpośrednią konsekwencję przyjęcia chrześcijaństwa, dało z ko-lei początek tworzeniu się organizacji kościelnej na ziemiach polskich, uspraw-niającej w jakimś stopniu równieŜ proces politycznego nimi zarządzania.
Chrze-ścijaństwo, akcentując elementy światopoglądu bardziej racjonalnego, ograni-czającego wzmoŜoną interwencję sił nadprzyrodzonych, było ideologią idącą równieŜ w parze z postępem cywilizacyjnym (Kościół wyraŜał wielkość do-robku kulturowego i sprawność sytemu organizacyjnego), a ponadto stanowiło płaszczyznę łączącą ludzi i podstawę stanowienia norm współŜycia społecznego. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe tworzenie chrześcijańskiego społeczeństwa, a za-razem i państwa wiernego obrządkowi łacińskiemu nie było łatwe – przebiegało powoli i szczególnie we wstępnej fazie jego zakorzenienia na ziemiach polskich
X w., m.in. w Ostrowie Lednickim, baptysteriów. Za chrztem na ziemiach polskich przema-wia takŜe brak jakiejkolwiek wzmianki o nim w zagranicznych źródłach. Gdyby do takiego wydarzenia doszło na terenie innego państwa, z pewnością odnotowałyby je tamtejsze źródła (Kraje… 1998, Kóčka-Krenz 2000, 2002, Labuda 2004, Tu się Polska… 2007).
27
Przyjmuje się powszechnie (m.in. G. Labuda 1946, 1987–1988, 2002, 2004, Dowiat 1996), Ŝe zarówno same motywacje, jak i przesłanki, którymi kierował się Mieszko I przyjmując chrzest, miały charakter polityczny. Akt ten miał doprowadzić m.in. do zawarcia sojuszu między Mieszkiem I i Czechami, umoŜliwiającego temu władcy podporządkowanie sobie ziem plemion połabskich (głównie Wieletów), a jednocześnie usunąć przyczyny poten-cjalnego najazdu w celu zaprowadzenia chrześcijaństwa na ziemiach polskich, a de facto ich opanowania ze strony margrabiów niemieckich.
nie dość powszechnie. Zasięgiem społecznego oddziaływania chrześcijaństwo obejmowało początkowo najwyŜszych rangą „dostojników państwowych” (moŜ-nych i ich wojowników), a dopiero w dalszej kolejności, rozciągającej się na wiele pokoleń, podległy im lud, choć ten, nawet po upływie kilku stuleci od daty chrztu Polski, nie w całości i w róŜnym stopniu, jak wspomniano, dał się prze-konać do nowej wiary28.
W skali masowej chrześcijaństwo wchodziło w Ŝycie polskie jako kult pań-stwowy, zastępujący dotychczasowe publiczne kulty plemienne. Kult ten
wyra-Ŝał się w postaci – dobrze widocznych, a przez to dających się lepiej kontrolo-wać – praktyk o charakterze publicznym, jakimi były: przestrzeganie niedzieli, chrztu, pogrzebu, postu, pokuty za przewinienia. Chrześcijaństwo ustanowiło w Ŝyciu mieszkańców ziem polskich tygodniowy rytm pracy, wyróŜniający nie-dzielę jako dzień święty, wolny od podejmowania cięŜszych prac fizycznych. W miarę zaś rozbudowy sieci obiektów kultu, obowiązek uczestniczenia w prak-tykach religijnych, w tym mszach niedzielnych i odbywających się z okazji
świąt, mógł być pełniej przestrzegany (Kościół… 1966, Historia… 1974, Topolski 2000).
28
Silne wpływy wierzeń przedchrześcijańskich mogły utrzymywać się wśród ludności
Ŝyjącej na ziemiach polskich, jak wskazują badacze powołujący się na źródła kościelne, znacznie dłuŜej jednak, niŜ tylko do XII lub początków XIII w. Jeszcze w XVI w., a jak niektórzy historycy dowodzą nawet w XVII w., prowadzono dość intensywne próby wy-korzenienia pogańskich pozostałości.