ZARYS PROBLEMATYKI RELIGII I MNIEJSZOŚCI RELIGIJNYCH W BADANIACH GEOGRAFICZNYCH RELIGIJNYCH W BADANIACH GEOGRAFICZNYCH

Wraz z podjętym przedsięwzięciem badawczym łączy się potrzeba, aby po-wstałe w jego wyniku opracowanie odbiegało od typowego ujęcia historycz-nego, przedstawiającego poszczególne religie, tudzieŜ mniejszości wyznaniowe; by odsłaniało równieŜ, nie mniej waŜny od dziejów róŜnych religii i Kościołów, aspekt geograficzny ich występowania – tj. wzajemne relacje zachodzące mię-dzy społecznościami kierującymi się określonymi zasadami wiary, a środowis-kiem ich Ŝycia. MoŜliwość takiego podejścia do religii stwarza geografia religii. Podejście geograficzne nie oznacza jednak wyabstrahowania z problematyki historycznej, wręcz przeciwnie. Zmienność w czasie i przestrzeni, to uniwersal-na cecha Ŝycia, a więc historyczne i geograficzne studia stanowią tu nierozer-walną od początku do końca całość. Geografia religii wykazuje ścisłe relacje z historią religii, które są odbiciem bliskości obu macierzystych dziedzin,

wyra-Ŝającym się w na ogół powszechnie akceptowanym haśle, Ŝe „historia jest geo-grafią w czasie, a geografia historią w przestrzeni”¹⁸.

Geografia religii uznawana jest, obok m.in. historii religii, socjologii religii, filozofii religii, pedagogiki religii, za naukę religiologiczną (naukę o religii). Kwestią budzącą dyskusję pozostaje przynaleŜność tej dyscypliny do jednej z dwóch dziedzin wiedzy, tj. geografii czy religioznawstwa. Wyjaśnienia wyma-ga takŜe jej usytuowanie w obrębie nauki, do której przynaleŜy: czy jest jedną z głównych, czy moŜe pomocniczą dyscypliną? Ze względu na przedmiot, cel, zakres i metody badań przynaleŜność geografia religii do rodziny nauk geografi-cznych nie podlega dyskusji. Tę kształtującą się od końca XVIII w. naukę uznać naleŜy za jedną z dyscyplin geografii człowieka (określanej teŜ mianem antropo-geografii) bądź geografii społeczno-ekonomicznej. Z wieloma dyscyplinami wchodzącymi w ich skład (m.in. geografią ludności, geografią osadnictwa) łączy geografię religii wspólny cel – badanie wzajemnego oddziaływania przestrzeni geograficznej i, bardzo ogólnie rzecz ujmując, procesów społecznych, a takŜe podobne metody badań¹⁹. RóŜnice polegają na specyfice procesów, którymi

18

Pisarz i filozof niemiecki epoki oświecenia J.G. von Herder (1744–1803) twierdził natomiast, Ŝe geografia stanowi podstawę historii, a historia jest wprowadzoną w ruch geografią, kto bada jedną naukę bez drugiej, ten nie rozumie Ŝadnej z nich (Nowakowski 1938).

19

W literaturze określenie „geografia religii” pojawiło się po raz pierwszy ponad sto lat wcześniej. Autorstwo nazwy przypisuje się angielskiemu pisarzowi i uczonemu (z wykształ-cenia lekarzowi) – T. Browne’owi (1605–1682), który uŜył jej w dziele pt. Religio Medici (1642) (Jackowski 2003).

zajmuje się omawiana dyscyplina: stanowią je zjawiska religijne i religia jako taka. Wyznacznikiem miejsca geografii religii w tej grupie nauk geograficznych jest w duŜym stopniu takŜe jej odwoływanie się do zagadnień stanowiących przedmiot rozwaŜań poszczególnych nauk tego systemu. Wśród dyscyplin, z których dorobku w zakresie interesującej ją problematyki korzysta, znajdują się: geografia ludności (migracje religijne), geografia osadnictwa (wpływ funkcji religijnych na rozwój miejscowości), geografia usług (rozwój działalności usłu-gowej pod kątem zaspokajania potrzeb religijnych człowieka), geografia trans-portu, tudzieŜ geografia komunikacji (środki transportu stosowane przez piel-grzymów, ruch pojazdów oraz przewóz osób i ekwipunku, drogi przemieszcza-nia się pielgrzymów oraz rozwój środków komunikowaprzemieszcza-nia się osób religijnych), geografia turyzmu (turystyka religijna), geografia historyczna (wymiar history-czny rozprzestrzenienia poszczególnych religii) oraz geografia polityczna (kon-tekst polityczno-przestrzenny rozwoju religii). Geografia religii traktowana bywa takŜe jako część geografii kultury, gdyŜ, tak jak ona, koncentruje się na związkach zachodzących między określoną kulturą (w przypadku geografii reli-gii jest to określona religia) a przestrzenią oraz interakcjami o charakterze prze-strzennym między róŜnymi typami kultur (w tym między róŜnymi religiami).

W kształtowaniu zjawiska religii ma swój niekwestionowany udział środo-wisko naturalne, stanowiące jeden z podstawowych i stałych warunków Ŝycia i działalności człowieka. Interpretacja róŜnych aspektów wierzeń przynosi liczne przykłady ich powiązań z niektórych elementami środowiska przyrodniczego (np. rzeźbą terenu). Miejsce geografii religii w systemie nauk geograficznych wyznaczają zatem więzi nie tylko z geografią człowieka, ale równieŜ, choć z pewnością nie tak silne, z drugą grupą nauk tego sytemu – geografią fizyczną.

PrzynaleŜność do dziedziny nauk geograficznych nie wyklucza uznania oma-wianej subdyscypliny równieŜ za dział religioznawstwa. Miejsce w tej szerokiej dziedzinie nauki o religii przypadło jej wraz z początkami, sięgającymi XIX w., kształtowania się samego religioznawstwa, aspirującego wówczas do objęcia swoim zainteresowaniem wszystkich religii (podobnie jak wobec przyrody próbowało to czynić przyrodoznawstwo, a w stosunku do kultury – kulturo-znawstwo). Przykładów podwójnej przynaleŜności niektórych dyscyplin religio-logicznych dostarczają przywołane tu historia religii i socjologia religii. Pozycję geografii religii w tym układzie porównać moŜna w pewnym stopniu do usy-tuowania geografii historycznej – będącej częścią geografii, a zarazem nauką pomocniczą historii. Geografia religii, przynaleŜąc do geografii, pozostaje w składzie religioznawstwa, bardziej jednak na zasadzie nauki pomocniczej, niŜ jej głównej dyscypliny. Rolę dyscyplin wiodących w religioznawstwie przy-pisuje się bowiem przede wszystkim historii religii, stanowiącej niegdyś – jak

powiedziano – jeden z synonimów religioznawstwa, oraz socjologii religii, a więc naukom, które rozwinęły wiele nurtów badawczych, wzbogacając tym samym bazę metodyczną samego religioznawstwa, oraz – w przeciwieństwie do geografii religii – aspirują, o czym sygnalizowano, do zdefiniowania samego zjawiska religii.

Szukając rozstrzygnięcia niektórych dyskusyjnych spraw, które narosły wo-kół geografii religii, jak chociaŜby przywołana przynaleŜność do którejś z nauk, tj. geografii czy religioznawstwa, K. Mikoś (1988) stawia dodatkowe pytanie: czy geografia religii to jedna, czy teŜ moŜe dwie róŜne nauki (geografia religii jako nauka geograficzna i geografia religii jako nauka religioznawcza)? Wśród religioznawców panuje na ogół przekonanie, Ŝe mamy do czynienia z jedną dyscypliną, róŜniącą się jednak – w zaleŜności od tego, kto zabiera w jej sprawie głos, czy geografowie, czy religioznawcy – przedmiotem, celem, zakresem i metodą naukowego podejścia do religii. Podejście takie kaŜe widzieć geografię religii jako dyscyplinę badającą oddziaływanie religii na środowisko geograficz-ne, co czyni z niej jedną z nauk geograficznych, oraz jako dyscyplinę badającą wpływ czynników geograficznych na religię, co stanowi z kolei podstawę do uznania jej za naukę religioznawczą (Bronk 1996). Wskazywanie na róŜnice między geograficzną i religioznawczą perspektywą poznawczą nie jest wytwo-rem czasów współczesnych. Carl Troll (za Mikoś 1988) twierdził, Ŝe geograf religii, będąc geografem, powinien skoncentrować się wyłącznie na czysto geo-graficznej stronie przedmiotu, tj. badaniu oddziaływania religii na środowisko, pozostawiając religioznawcy, mającemu odpowiednie przygotowanie w dziedzi-nie religioznawstwa, określedziedzi-nie charakteru i zasięgu wpływu środowiska na religię.

Wydaje się jednak, Ŝe takie róŜnicowanie interpretacji zjawisk religijnych i religii jako takiej w ich kontekście geograficznym, występujące niewątpliwie na zasadzie pewnego uzupełnienia, nie wytrzymuje próby czasu, wyznaczonego m.in. rozwojem samej geografii religii. Przyjmowanie odmiennej perspektywy badawczej przez występujących w imieniu geografii religii geografów i religio-znawców, choć niewątpliwie ma juŜ swoją tradycję, nie u wszystkich badaczy budzi zrozumienie i akceptację. Za sprawą D.E. Sophera, którego praca pt.

Geography of religions z 1967 r. stanowiła wielki, jak na razie ostatni na taką

skalę, przełom w geografii religii, pojawiła się tendencja, by prowadzić badania nad wzajemnym wpływem religii i środowiska w sposób zintegrowany, polega-jący na ścisłej współpracy geografów i religioznawców. NaleŜy powiedzieć, Ŝe przez cały czas swojego rozwoju geografia religii, tak jak i cała geografia, adaptowała – ze wzajemnością – metody i osiągnięcia innych nauk (historii, socjologii, etnologii, religioznawstwa, filozofii, ale takŜe i ekonomii,

architek-tury). Korzystanie z ich szerokiego zaplecza nadało więc geografii religii charakter interdyscyplinarny – kaŜdy na ogół problem, którym się ona zajmuje, jest zagadnieniem „z pogranicza”, „uwikłanym” dodatkowo w dziedzinę relacji między teorią a praktyką.

Zadania badawcze nakreślone w załoŜeniach pracy nie sposób jest zrealizo-wać, odwołując się tylko do jednego, nawet bardzo interdyscyplinarnego typu poznania naukowego, jakim jest geografia religii. Potrzeba wskazania m.in. przyczyn pojawienia się i rozprzestrzeniania róŜnych religii na ziemiach pol-skich wymaga podjęcia studiów równieŜ z zakresu geografii historycznej. Odwołanie się do wymiaru historycznego pozwala dokonać odpowiedniej inter-pretacji róŜnorodnych aspektów religii współcześnie występujących w Polsce.

Wielu geografów, wśród nich czołowy polski geograf religii, A. Jackowski (1991a), postuluje wręcz uwzględnienie kontekstu historycznego w badaniu za-chodzących współcześnie w przestrzeni zjawisk religijnych. Nawiązanie do przeszłości to, według tego autora, w zasadzie konieczność przy prowadzeniu badań z zakresu z geografii religii (Jackowski 2003). Potrzebę takiego uprawia-nia geografii religii dostrzegał wybitny polski geograf, E. Romer, który zwykł był nawet utoŜsamiać ten dział geografii z geografią historyczną (Romer 1969). Podobnie rzecz ujmował G. Lanczkowski (1986), wprawdzie nie jako geograf, lecz religioznawca, dla którego geografia religii, choć nie wyłącznie, to przede wszystkim geografia historyczna. Uchwycenie więc równieŜ historycznego wy-miaru relacji religia – środowisko, do czego skłaniają oczekiwania stawiane przed samą geografią religii, tudzieŜ jej postrzeganie, jako dyscypliny w niema-łym stopniu toŜsamej z geografią historyczną, stanowi w przypadku podjętego tematu badawczego posunięcie konieczne. Przy czym naleŜy sobie zdawać sprawę, Ŝe dociekań na temat złoŜonych powiązań zachodzących w przeszłości między określonymi religijnymi komponentami kultury a środowiskiem ich występowania, nie moŜna ograniczyć tylko do formuły geografii religii. Tym bardziej, Ŝe porządkowanie według klucza przestrzennego faktów i danych z przeszłości dotyczy funkcjonowania mniejszości religijnych, a więc

aktywno-ści religijnej i społecznej osób, z definicji skupionych w mniejszych liczebnie wspólnotach, występujących w określonych, zazwyczaj nierównoprawnych, relacjach z grupą większościową, w związku z czym zepchniętych na ogół na margines Ŝycia społecznego w państwach lub regionach, w którym przyszło im

Ŝyć, zobligowanych często do zajmowania tych, a nie innych miejsc w prze-strzeni i organizowania ich w sposób nie zawsze zgodny z potrzebami tych wspólnot. Refleksja nad tymi elementami funkcjonowania wspólnot wyznanio-wych moŜliwa jest szczególnie na polu geografii historycznej.

związki pomiędzy dwiema dziedzinami wiedzy, tj. historią i geografią. Próbując bardzo ogólnie określić to, czym zajmuje się ta dyscyplina, moŜna odwołać się do rozwaŜań historyka, G. Labudy, który, identyfikując zadania geografii histo-rycznej w kontekście całości badań geograficznych, stwierdził, Ŝe: granice między geografią historyczną a geografią są tak płynne, jak płynna jest granica między przeszłością a teraźniejszością. RóŜnica między nimi wynika z odrę-bnego przedmiotu badań i z odmiennego punktu badań. Dla geografii – jak twierdzi G. Labuda (1956) – główny punkt cięŜkości leŜy w teraźniejszości, a stosunki z przeszłością bywają wciągane do objaśnienia faktów, o ile tego wy-maga sama struktura faktów, natomiast dla geografii historycznej punkt

cięŜko-ści badania leŜy w zrekonstruowaniu obrazu przeszłości, a stosunki teraźniejsze są wciągane do badania, o ile wymagają tego metody badania historyczno-geo-graficznego. MoŜna więc powiedzieć, trawestując myśl tego autora, Ŝe realizacja załoŜonego tematu pracy następuje: poprzez objaśnienia wybranych faktów dotyczących funkcjonowania mniejszości religijnych we współczesnej Polsce (ich liczebności, rozmieszczenia, aktywności), do którego wciągane są, ze względu na to, Ŝe wymaga tego struktura faktów, stosunki z przeszłością, oraz poprzez zrekonstruowanie obrazu przeszłości (m.in. genezy i historycznego roz-mieszczenia wspólnot wyznaniowych), do którego wciągane są, ze względu na przyjęte metody badania historyczno-geograficznego, stosunki teraźniejsze.

Nie mniej światła na niektóre uwarunkowania analizowanych faktów rzuca takŜe próba odwołania się do innej z dyscyplin geograficznych, a mianowicie geografii politycznej. Dyscyplina ta jest egzemplifikacją bliskich – a zatem istot-nych ze względu na podjęty temat – powiązań geografii i historii, gdyŜ porusza wiele zagadnień będących przedmiotem rozwaŜań samej historii, a takŜe sta-nowi, co jest przecieŜ naturalną konsekwencją tych powiązań, swego rodzaju wspólnotę z geografią historyczną. Jak powiedział bowiem J. Barbag (1987, s. 14): „geografię polityczną moŜna w pewnym sensie uwaŜać za geografię współczesności. Dzisiejsza geografia polityczna będzie jutrzejszą geografią historyczną sensu stricto”. Wydaje się jednak, Ŝe granice między obiema dyscy-plinami geograficznymi są jeszcze bardziej płynne, niŜ wskazuje na to przyjęta perspektywa czasowa, i nie zawsze łatwe do ustalenia (Rykała 2008c). Geogra-fia polityczna, badając, najogólniej rzecz ujmując, strukturę i funkcje róŜnego rodzaju jednostek politycznych (przede wszystkim państw) w ich kontekście geograficznym, dąŜy bowiem – jak stwierdził sam J. Barbarg (1987) – do zinterpretowania mapy politycznej zarówno w teraźniejszości, jak i – co naleŜy w tym miejscu podkreślić – przeszłości, oraz do ujawnienia przestrzennych róŜnic o charakterze politycznym, a takŜe do poznania specyfiki terytorialnego formowania się i rozwoju politycznego krajów oraz innych regionów.

Mniejszo-ści religijne, jako element struktury państwa polskiego oraz specyfiki jego tery-torialnego formowania się i rozwoju politycznego, stanowią więc istotny przed-miot rozwaŜań geografii politycznej. W odniesieniu do przeszłości, ale przede wszystkim teraźniejszości, geografia polityczna usiłuje za pomocą obserwacji i analizy faktów określić m.in. parametry przestrzenne państw w stosunku do grup mniejszościowych (religijnych i narodowych), z określeniem ich dynamiki. O roli geografii politycznej w interpretowaniu zachodzących w przestrzeni zjawisk religijnych niech świadczy fakt, Ŝe dyscyplina ta, choć dotychczas nie sprecyzowano jasno jej problematyki i zakresu badań, juŜ w okresie podejmo-wania pierwszych, jakkolwiek nieudanych, prób wyzwalania się na samodzielną dyscyplinę geograficzną sięgała po problematykę religijną, czy teŜ szerzej rozumianą – etniczną. Karol Wyrwicz do geografii politycznej zaliczał w 1768 r. oprócz „opisania róŜnych rodzajów panowania ustanowionego na ziemi, jakimi są: Monarchie, Królestwa, Rzeczypospolite, Stany Udzielne etc.”, równieŜ „[…] róŜność obrządków do wiary naleŜących, języków, praw, obyczajów, postaci powierzchownej, koloru mieszkańców świata etc.” (Fleszar 1958, s. 99).

W gronie niepolskich geografów, którzy wnieśli istotny wkład w rozwój badań nad religiami w ich kontekście przestrzennym, a poprzez oryginalną interpretację danych zebranych na ten temat – uzyskanych na podstawie obser-wacji faktów, ich opisów i wyjaśnień w drodze analizy – dostarczyli autorowi pracy znakomity materiał poznawczy, znajdują się m.in. P. Deffontaines (1948), D.E. Sopher (1967), M. Büttner (1976), C.C. Park (1994), K. Hoheisel (1997), R. Matlovič (2001), Henkel (2001). Z polskich geografów do grona tego naleŜą badacze, których działalność naukowa przypadła na okres przedwojenny: E. Romer (1916, 1921, 1969), S. Pawłowski (1919), W. Ormicki (1924), S. Srokowski (1924), B. Zaborski (1937), S. Nowakowski (1938) oraz B. Za-borski, A. Wrzosek (1939), jak i przede wszystkim powojenny, a szczególnie ostatnią dekadę poprzedniego wieku i obecne stulecie: A. Jackowski (m.in. 1991a, b, 1996, 1998, 2003, współ. 1999, 1995, 2005) – czołowy polski geograf religii, A. Gawryszewski (m.in. 1969, 2005), E. Bilska-Wodecka (m.in. 2003b, współ. 1995, 1999), I. Sołjan (m.in. 2002, współ. 1995, 1999, 2000, 2005), J. Szczepankiewicz-Battek (m.in. 1996, 2000, 2001, 2005), M. Barwiński (m.in. 1999, 2001, 2004), S. Liszewski (m.in. 2000, 2001), E. Orłowska (m.in. 2000, 2005), M. Sobczyński (m.in. 2000, 2001), P. Eberhardt (m.in. 2001, 2003, 2008), I. JaŜdŜewska (2001a, b, 2003), J. Dzieciuchowicz i in. (m.in. 2002a–g, 2004, 2005), A. Janiszewska (współ. 2005, 2007), E. Klima (2009, 2010, współ. 2005, 2007). Dodać jednak trzeba, Ŝe dość sporadycznie przez geografów, głównie polskich, podejmowana była tematyka religijna uwzględniająca pro-blem funkcjonowania mniejszości wyznaniowych. W odniesieniu do

zakreślo-nego w tym opracowaniu obszaru badań, rozwaŜania nad mniejszościami religii podejmowano przede wszystkim w kontekście: metodologii badań nad mniej-szościami narodowymi oraz religijnymi (Sobczyński, Grabowska 1993), ich liczebności i klasyfikacji (Rykała 2004), ruchu i szlaków pielgrzymkowych oraz turystyki religijnej (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999), struktury naro-dowościowo-etnicznej ludności Polski (Sobczyński 2000, Barwiński 2004, Gawryszewski 2005, Rykała 2006), roli mniejszości narodowych i religijnych w organizacji przestrzeni miejskiej (Liszewski 1991, Dzieciuchowicz i in. 2004, Rykała 2008c), dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych (Dzieciucho-wicz i in. 2002a–g, Rykała 2003, Koter i in. 2005, Kulesza 2010), preferencji wyborczych przedstawicieli wybranych mniejszości religijnych (Kowalski 1998). Kilku mniejszościom wyznaniowym poświęcono odrębne publikacje (m.in. Rykała 1999, Szczepankiewicz-Battek 2000, Janicki 2000, Flaga 2002).

Reasumując tę część rozwaŜań, naleŜy powiedzieć, Ŝe dorobek geografii w zakresie badań nad problematyką religijną, choć moŜe nie jest imponujący pod względem ilościowym, posiada z pewnością istotną wartość merytoryczną zarówno empiryczną, jak i teoretyczną. Zdecydowanie największy udział w pod-jęciu próby zdefiniowania i określenia roli religii w przestrzeni geograficznej ma geografia religii²⁰. Religia nie zawsze natomiast, nawet w charakterze czynnika warunkującego występowanie pewnych przestrzennych róŜnic i podobieństw o charakterze politycznym, stanowi przedmiot rozwaŜań geografii politycznej, choć z drugiej strony ta dyscyplina właśnie najwięcej miejsca spośród nauk geograficznych poświęca problematyce mniejszości, w tym i religijnych²¹. Znacznie częściej, niŜ ma to miejsce w przypadku geografii politycznej,

20

Systematyczne badania z zakresu geografii religii, a w szczególności geografii pielgrzymek, prowadzi jedyny w Polsce Zakład Geografii Religii, utworzony w 1994 r., w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, przez prof. dr hab. A. Jackowskiego. Od 1995 r. Zakład prowadzi takŜe działalność wydawniczą w postaci periodyku naukowego „Peregrinus Cracoviensis”.

21

Wpływ religii na zjawiska i systemy polityczne w ich kontekście przestrzennym nie był podejmowany np. w takich polskich pracach z dziedziny geografii politycznej, jak monu-mentalna w historiografii tej dyscypliny w Polsce Geografia polityczna ogólna J. Barbaga oraz w całkiem niedawno opublikowanej ksiąŜce pt. Podstawy geografii politycznej Z. Rykla (2005). Z kolei duŜo uwagi geografowie polityczni poświęcają mniejszościom religijnym, zwłaszcza wtedy, gdy dana mniejszość narodowa lub etniczna uznawana jest jednocześnie za mniejszość konfesyjną, jeśli czynnik religijny odgrywa istotną rolę w kształtowaniu toŜsamości narodowej jej członków, lub teŜ, gdy zajmują onepogranicza polityczno-kultu-rowe niewolne od konfliktów etniczno-religijnych (problematyka ta gości np. na łamach anglojęzycznej serii monograficznej z geografii politycznej „Region and Regionalism”, m.in. w tomach: Multicultural regions and cities, No. 4/1999; The role of ethnic minorities in borders regions, No. 6/2003; The role of borderlands in United Europe, No. 7/2005.

sja” nad stosunkiem religii do otoczenia dochodzi natomiast do głosu na polu geografii historycznej, na którym przestrzenno-historyczne rozwaŜania dotyczy-ły pierwotnie m.in. określenia powiązań między środowiskiem geograficznym a historią misji chrześcijańskich, a później takŜe jego relacji z zasięgiem i admi-nistracją katolicyzmu, protestantyzmu i innych religii w róŜnych regionach świa-ta, w tym i na ziemiach polskich.

Ze względu na swoją złoŜoność, podjęty tu temat badawczy realizowany więc będzie, jak próbowano to nakreślić, z pozycji pogranicza wielu nauk (prze-de wszystkim geografii, a takŜe religioznawstwa, historii i socjologii), natomiast w odniesieniu do geografii – róŜnych jej dyscyplin (głównie geografii religii, historycznej i politycznej).