Zdecydow ana dom inacja w dyskusji nad um ow ą m iędzypo koleniową kw estii dotyczącej transferów intergeneracyjnych, a zatem redystrybucji zasobów m aterialnych, je st odpow iedzialna za to, iż śledząc literaturę przedm iotu, choć dostrzec m ożna wiele głosów opow iadających się za koniecznością zm iany zasad kon traktu, ograniczone są one do tego tylko jednego wymiaru.
Z reguły w szyscy badacze problem u w ychodzą od w yzw ań demograficznych - zapom inając często przy tym , iż dem ografia nie je st przeznaczeniem , a ju ż na pew no nie je st ideologią - for mułując poglądy w pisujące się w ram y „dem ografii apokaliptycz nej”" . M ówiąc o obciążeniach fiskalnych i nierów nym traktow a niu kolejnych generacji, przygotow ują grunt pod „uw arunkow ane obiektywnie” propozycje. Ich lista - niezależnie od kraju, w któ rym je st form ułow ana - je st stała. S ą to przede w szystkim 26: pod
23 Szukalski P., 2006, Zagrożenie czy wyzwanie - proces starzenia się ludności, ^Polityka Społeczna”, nr 9, 6-10.
6 Zob. propozycje dla Polski: Antczak R., Dobrowolski P., 2007, Jak zapobiec konfliktowi pokoleń w Polsce?, [w:] J. Szomburg (red.), W poszukiwaniu kom pasu dla Polski. Po II Kongresie Obywatelskim, IBnGR, Gdańsk, 159-174.
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa
w yższenie w ieku em erytalnego, w prow adzenie rów nych podat ków dla w szystkich, przeprow adzenie gruntow nej reform y sektora usług m edycznych (z czym z reguły zw iązane je st w prow adzenie reglam entacji dostępu do niektórych świadczeń), obniżenie wieku w yborczego (lub też niekiedy pozw olenie rodzicom nieletnich dzieci na dysponow anie ich głosam i), skończenie z preferencjam i dla schyłkow ych branż gospodarki, w prow adzanie kryterium m a jątkow ego jako dodatkow ego w arunku przyznania św iadczeń spo łecznych. Celem takich zm ian je st obniżenie obciążeń podatko wych i parapodatkow ych dla osób znajdujących się obecnie w w ieku produkcyjnym .
Zdaw ać jednak sobie należy sprawę, że nie w szystkie pro ponow ane przez proponentów przyw racania rów ności m iędzypo koleniow ej m etody s ą neutralne z punktu w idzenia rów ności ho ryzontalnej, intrapokoleniow ej. Przykładow o, podniesienie wieku em erytalnego je st rozw iązaniem mniej korzystnym dla osób słabo w ykształconych i mniej zam ożnych, które to osoby charakteryzują się w yższą u m ieraln o ścią a zatem w ydatniejszym skróceniem okresu pobierania św iadczenia w porów naniu do jednostek lepiej w ykształconych i bogatszych27.
Innym argum entem - rów nież utrudniającym zm ianę zasad kontraktu m iędzypokoleniow ego - je st silna akceptacja jeg o do tychczasow ych w arunków , w idoczna przede w szystkim w Euro pie, gdzie ceniona je st zarów no m ożliw ość w czesnego w ycofania się z rynku pracy, zw olnienie - dzięki relatyw nie w ysokim do chodom em erytów - ich potom stw a z odpow iedzialności za wspieranie, ja k i m ożliw ość odw ołania się do pom ocy zam ożnych rodziców w trzecim i czw artym w ieku w razie potrzeby.
8. Podsumowanie
W e w spółczesnym św iecie rozw ija się - zapoczątkow ana debatą o odpow iedzialności przed przyszłym i, nienarodzonym i
21 Kohli M., 2005, Generational changes and generational equity, [w:] M. J. Johnson (ed.), The Cambridge handbook of age and ageing, Cambridge Univer- sity Press, Cambridge, New York, 518-526.
jeszcze pokoleniam i za przekazanie nieskażonego ekologicznie środowiska naturalnego - „etyka przyszłości”, określająca obo wiązki i praw a osób obecnie żyjących wobec przyszłych genera cji' . „Etyka przyszłości” w ynika z paradoksu zaw artego w kon trakcie m iędzypokoleniow ym , a m ianow icie tego, iż choć w inni śmy wiele naszym przodkom , to zobow iązania wobec generacji wymarłych przechodzą na jednostki w ciąż jeszcze nienarodzone. Co więcej, zdaniem niektórych badaczy zagadnienia po etapie demokratyzacji przestrzeni (tj- rozprzestrzeniania się procedur demokratycznych) czeka nas dem okratyzacja czasu, oznaczająca coraz silniejsze uw zględnianie interesów generacji nie egzystują cych w danym czasie, z praktycznego punktu w idzenia generacji jeszcze nienarodzonych29.
Zarządzanie kontraktem m iędzypokoleniow ym , tj. św iado me w prowadzenie zm ian m odyfikujących najw ażniejsze zasady redystrybucji zasobów w ujęciu intergeneracyjnym , to zadanie dla władz publicznych niezw ykle trudne. Z m iana praw nabytych z reguły nie jest ju ż m ożliw a. Z kolei w przypadku zmian doty czących tych jednostek i pokoleń, które dopiero rozpoczynają wymianę z przedstaw icielam i innych generacji, często zaczynają upierać się przy zachow aniu dotychczasow ych przywilejów. Sprzyja tem u brak w yraźnego zw iązku pom iędzy utrzym aniem dotychczasowych zasad redystrybucji m iędzypokoleniow ej i ich zmianą a postrzeganym i korzyściam i i kosztam i indyw idualnym i i zbiorowymi dla obecnych, a zw łaszcza przyszłych pokoleń. W przypadku braku przekonania odnośnie do istnienia takiego związku trudno je st przekonać elektorat (tj. w w arunkach dem o kratycznych uzyskać w iększość w yborców ) co do koniecznych zmian w zorca redystrybucji m iędzypokoleniow ej.
D odatkow o w przypadku w ładz publicznych utrudnia po dejmowanie takich problem ów zarów no brak dynam icznych m iar dobrobytu bazujących na koncepcji cyklu życia, ja k i „kalifom i- zacja” stylu upraw iania polityki.
“8 Bimbacher D., 1999, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, tłum. B. Andrzejewski, P. Jackowski, Oficyna Naukowa, W arszawa, 298 s.
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa
W pierw szym przypadku chodzi o w ciąż słabo rozw iniętą m etodologię m ierzącą długookresow e, odnoszące się do okresu kilkudziesięciu lat (tj. perspektyw y życia dwóch, trzech pokoleń) skutki utrzym yw ania się określonego porządku ekonom icznego (tj. głów nie fiskalnego) i społecznego (tj. przede w szystkim poli tyki socjalnej). N aw et w zm iankow ana wcześniej m etodologia rachunkow ości generacyjnej w ciąż bazuje na mało przystających do życia założeniach.
W przypadku drugim chodzi o koncentrowanie się w coraz większym stopniu na decyzjach ocenianych w perspektywie na tychmiastowych korzyści wizerunkowych decydentów, tj. przede wszystkim w perspektyw ie badań opinii publicznej3 . Co oczyw i ste, „piarowska” perspektywa nie służy podejmowaniu decyzji nie popularnych i przynoszących korzyści dopiero w długim okresie.
W przyszłości trendy dem ograficzne - postępujący proces starzenia się ludności i niska dzietność - d o p ro w a d /ą d o sytuacji, gdy coraz w iększem u „upublicznieniu” kosztów w \ chow ania po tom stw a tow arzyszyć będzie przekładanie odpow iedzialności za poziom życia na starość na ego. C zynnikiem łączącym te dwie tendencje m usi być uw zględnianie statusu rodzinnego do ustalania w ysokości upraw nień em erytalnych, choćby poprzez „nagradza nie” kobiet, które w ydały na świat potom stw o, dodatkow ym „oskładkow anym ” okresem , w ydłużającym staż pracy determ inu jący w ysokość św iadczenia em erytalnego.W konsekw encji zm ie niająca się struktura ludności w edług w ieku oraz rozrost m niej szości etnicznych o dużo w yższej skłonności do posiadania po tom stw a niż autochtoni zagrozić m og ą dotychczasow ej formie publicznej um ow y m iędzypokoleniow ej, redukując skłonność do nadm iernej solidarności intergeneracyjnej jak o zasady nie zapew niającej ekw iw alentnej, choć nadal odroczonej w ym iany31.
30 Sam termin „kalifom izacja” (ang. californication) odnosi się przede wszyst kim do coraz większego koncentrowania się przez jednostkę na swym wizerun ku, tak aby dla postronnej osoby ów image wskazywał na kontakt z osobą atrakcyjną i o wysokim statusie społecznym.
31 Szukalski P., 2007, Potencjał demograficzny Europy i jego zmiany w per spektywie do roku 2050. [w:] Europa w perspektywie roku 2050, Komitet Pro gnoz „Polska 2000 Plus” PAN, W arszawa, 65-102.
Literatura:
Antczak R., D obrow olski P., 2007, Jak zapobiec konfliktow i p o koleń w Polsce?, [w:] J. Szom burg (red.), W poszukiw a niu kom pasu dla Polski. Po II Kongresie O bywatelskim , IBnGR, G dańsk, 159-174.
Auerbach A. J., K otlikoff L. J., Leibfritz W. (eds.), 1999, G enera tional accounting around the world, N BER (A National Bureau o f Econom ic Research) - The U niversity o f C hi cago Press, C hicago, London, 534 s.
Bindę J., 2004, The natural contract and developm ent in the tw enty-first century, [w:] J. Bindę (ed.), The futurę o f values. 21st century talks, U N ESC O Publishing, Paris,
198-203.
Bimbacher D., 1999, O dpow iedzialność za przyszłe pokolenia, tłum. B. A ndrzejew ski, P. Jackow ski, O ficyna Naukowa, W arszaw a, 298 s.
Hendricks J., 2005, M orał econom y and ageing, [w:] M. J. John son (ed.), The C am bridge handbook o f age and ageing, C am bridge U niversity Press, Cam bridge, New York, 510-517.
Kohli M., 2005, G enerational changes and generational eąuity, [w:] M. J. Johnson (ed.), The Cam bridge handbook o f age and ageing, C am bridge U niversity Press, Cam bridge, New York, 518-526.
Lamm R. D., 1999, Care for the elderly: W hat abort our children?, [w:] J. B. W illiam son, D. M. W atts-Roy, E. R. Kingson (eds.), The generational eąuity debate, C olum bia Univer- sity Press, New York, 87-100.
Lee R. D., 1997, Intergenerational relations and the elderly, [w:] L. W. W achter, C. E. Finch (eds.), Between Zeus and the salmon. Biodem ography o f longevity, N ational A cadem y Press, W ashington, 212-233.
Lee R. D., 2000, Intergenerational transfers and the econom ic life cycle: a cross-cultural perspective, [w:] A. M ason, G. Tapinos (eds.), Sharing the wealth. D em ographic change
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa
and econom ic transfers betw een generations, Oxford U niversity Press, O xford, N ew Y ork, 17-56.
Liith E., 2001, Private intergenerational transfers and population aging. The G erm an Case, Physica-V erlag, A Springer- V erlag Com pany, H eidelberg, N ew York, 188 s.
Lynch J., 2006, A ge in the w elfare State. The origins o f social spending on pensioners, workers, and children, C am bridge U niversity Press, Cam bridge, N ew York, 223 s. + xviii
Szukalski P., 2000, R achunkow ość generacyjna, „Polityka Spo łeczna” , nr 11-12, 17-21.
Szukalski P., 2002, Przepływ y m iędzypokoleniow e i ich kontekst dem ograficzny, W yd. UŁ, Łódź, 234 s.
Szukalski P., 2004, K ontrakt m iędzypokoleniow y a zasada spra w iedliw ości m iędzypokoleniow ej, [w:] L. Frąckiew icz, A. R ączaszek (red.), K apitał społeczny, W yd. A kadem ii Ekonom icznej, K atow ice, 169-184.
Szukalski P., 2007, Potencjał dem ograficzny Europy i jeg o zm ia ny w perspektyw ie do roku 2050, [w:] Europa w perspek tyw ie roku 2050, K om itet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, W arszaw a, 65-102.
Thom ese F., van Tilburg T., van G roenou M. B., K nipscheer K., 2005, N etw ork dynam ics in later life, [w:] M. L. Johnson (ed.), The C am bridge handbook o f age and ageing, C am bridge U niversity Press, C am bridge-N ew York, 463-468. Vallin J., M esie F., 2001, Tables de m ortalite francaises pour les
X IX e et X X e siecles et projections pour le X X Ie siecle, INED, Paris, 102 s. + CD.
W alker A., 1996, Introduction: The new generational contract, [w:] A. W alker (ed.), The new generational contract. In tergenerational relations, old age, and welfare, UCL Press, London 1996, 1-9.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), 1997, Rocznik Staty styczny U bezpieczeń Społecznych. System pozarolniczy,
1990-1995, W arszaw a, 214 s.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), 2002, Inform acja staty styczna o system ie ubezpieczeń społecznych. System po zarolniczy, 1996-1998, W arszaw a, 233 s.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), 2004a, Rocznik Staty styczny U bezpieczeń Społecznych. System pozarolniczy, 1999-2002, W arszaw a, 202 s.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2004b, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz U bezpieczeń Spo łecznych), 2003 r., W arszaw a, 45 s.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2005, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz U bezpieczeń Spo łecznych), 2004 r., W arszaw a, publikacja dostępna na stronie w w w .zus.pl w dniu 13.09.2005.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2006, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz U bezpieczeń Spo łecznych), 2005 r., W arszaw a, publikacja dostępna na stronie w w w .zus.pl w dniu 10.05.2008.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2007, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz U bezpieczeń Spo łecznych), 2006 r., W arszaw a, publikacja dostępna na stronie w w w .zus.pl w dniu 10.05.2008.