Zgodnie z art. 1170 par. 1 KPC, arbitrem może być osoba fi zyczna bez względu na obywatelstwo, mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Ozna-cza to, iż polski ustawodawca nie wprowadza żadnych ograniczeń formalnych w stosunku do (kandydatów na) arbitrów2 – może więc nim być także osoba nie posiadająca wykształcenia prawniczego lub cudzoziemiec3. Jedyne wyłączenie podmiotowe przyjęte zostało w art. 1170 par. 2 KPC, który zakazuje powoływa-nia na stanowisko arbitra sędziów państwowych, co nie dotyczy jednak sędziów w stanie spoczynku.
Regulaminy większości stałych sądów arbitrażowych nie wprowadzają dodatkowych warunków, które musi spełnić kandydat na arbitra, aby uzyskać powołanie, uwypuklając jedynie obowiązek zachowania przez arbitra bezstron-ności i niezależbezstron-ności4. Niektóre z nich dodatkowo podkreślają jedynie, iż arbi-trem może być wyłącznie osoba dająca rękojmię należytego wykonywania po-wierzonych czynności5 czy też osoba przestrzegająca zasad etyki6. Obowiązek
2 Także większość obcych systemów prawnych nie wprowadza wymogów formal-nych w stosunku do kwalifi kacji arbitra, por. M. Tomaszewski, Przyczyny wyłączenia arbitra
w świetle prawa polskiego, [w:] Międzynarodowy i krajowy arbitraż handlowy u progu XXI wieku, Księga pamiątkowa dedykowana dr hab. T. Szurskiemu, Warszawa 2008, s. 257.
3 Praktyka postępowań arbitrażowych prowadzonych zgodnie z KPC (tj. na te-rytorium Rzeczpospolitej Polskiej), wskazuje jednak, iż zarówno osoby nie posiadające wykształcenia prawniczego, jak i cudzoziemcy są stosunkowo rzadko powoływani na ar-bitrów, także w przypadku prowadzenia postępowań z udziałem podmiotów zagranicz-nych.
4 Por. par. 16 ust. 1 Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy KIG w Warszawie, art. 11 ust. 1 Regulaminu ICC, art. 14 pkt 2 Regulaminu SCC, art. 7 ust. 1 Regulaminu VIAC, zob. też art. 11 Regulaminu UNCITRAL.
5 Por. par. 7 Regulaminu Sądu Polubownego (Arbitrażowego) przy Związku Ban-ków Polskich.
spełnienia tych przesłanek można jednak wywieść z zasad ogólnych postępowa-nia arbitrażowego, przez co wskazane zapisy w zasadzie nie zaostrzają wymogów obowiązujących wobec arbitrów.
Regulaminem idącym nieco dalej w określeniu kwalifi kacji wymaganych od arbitra jest Regulamin LCIA, który w art. 5 ust. 2 wskazuje, iż na arbitra nie może zostać powołana osoba będąca pełnomocnikiem strony oraz osoba, która doradza-ła stronie co do przedmiotu sporu lub wyniku postępowania. Podkreślanie tego wymogu wydaje się jednak zbędne w świetle regulacji art. 1.4. Czerwonej Listy Bezwzględnej oraz art. 2.1. Czerwonej Listy Względnej Wytycznych IBA dotyczą-cych konfl iktów interesów w międzynarodowym arbitrażu handlowym („Wytycz-ne IBA”), które jednoznacznie nie dopuszczają (również) takich sytuacji.
Strony postępowania mogą określić szczególne kwalifi kacje, którymi winien charakteryzować się wyznaczony arbiter (arbitrzy)7. Kwalifi kacje ta-kie zostają z reguły szczegółowo zdefi niowane już w umowie stron zawierają-cej klauzulę arbitrażową, wprowadza się je zaś przede wszystkim w sytuacjach, w których rozstrzygnięcie sporu wymaga znajomości określonych języków ob-cych czy też wskazanej narodowości. W praktyce spotyka się także wymóg po-siadania specjalistycznej (poza prawnej) wiedzy fachowej – takie sytuacje należy jednak uznać za stosunkowo rzadkie, gdyż najczęściej wsparcie biegłego pozwala na rozwiązanie tych aspektów sporu, które wymagają wiadomości specjalnych.
Mając powyższe na względzie przyjąć należy, iż ani przepisy KPC, ani przepisy regulaminów sądów arbitrażowych nie wprowadzają daleko posunię-tych wymogów formalnych wobec kandydatów na arbitrów – choć przesłanką uniemożliwiającą powołanie (bądź skutkującą odwołaniem z funkcji) pozosta-wać będzie brak bezstronności lub niezależności arbitra. Znaczenie tych cech uwypukla także regulacja art. 1173 par. 1 KPC, zgodnie z którym, powołując ar-bitra, sąd bierze pod uwagę „kwalifi kacje, jakie arbiter powinien mieć stosownie do porozumienia stron, oraz inne okoliczności, które zapewniają powołanie na arbitra osoby niezależnej i bezstronnej”.
W niektórych postępowaniach arbitrażowych istotne znaczenie odgry-wa narodowość arbitra lub jego język ojczysty – czemu strony często dają wyraz już w treści klauzuli arbitrażowej. Sąd arbitrażowy (w sytuacji, gdy wymóg taki
się do zasad etyki uchwalonych przez Komitet Arbitrażowy, pozostający organem arbitra-żowym tego Sądu.
7 W doktrynie wskazuje się niekiedy na konieczność wykazywania przez arbi-tra także szeregu cech osobistych, takich jak np. asertywność, odpowiedni poziom do-świadczenia, odpowiedni wiek czy też stan zdrowia, por. A. Kąkolecki, Kwalifi kacje
i wyłączanie sędziów sądu polubownego (arbitrów), „Radca Prawny” nr 4/2006, s. 91 i n.
Większości z tych cech nie sposób jednak byłoby uznać za dające się precyzyjnie zdefi nio-wać kwalifi kacje, które miałby posiadać arbiter (arbitrzy) w danej sprawie.
dotyczy arbitra jedynego) bądź zespół orzekający (w sytuacji, gdy wymóg odnosi się do arbitra przewodniczącego) pozostaje wówczas związany decyzją stron co do wskazanej narodowości lub języka ojczystego arbitra.
Znaczenie kwestii narodowości arbitra w sporach międzynarodowych do-strzegł także polski ustawodawca, wskazując w art. 1173 par. 2 KPC, iż powołu-jąc jedynego arbitra albo arbitra przewodniczącego w sporze między stronami mającymi miejsce zamieszkania lub siedzibę w różnych państwach, sąd (pań-stwowy) powinien rozważyć potrzebę powołania osoby niezwiązanej z żadnym z tych państw. Pomimo iż przepis ten nie nakazuje wprost sądowi powołania arbitra niezwiązanego z żadnym z państw, w których ma miejsce zamieszkania lub siedzibę jedna ze stron, to przyjąć należy, iż ewentualne „nierozważenie” (rozumiane jako nieuwzględnienie) potrzeby powołania arbitra neutralnego „państwowo” stanowić będzie podstawę do ewentualnego późniejszego żądania jego wyłączenia8.
Analizowane powyżej cechy, wymagane od arbitrów przez niemal wszyst-kie regulaminy stałych sądów arbitrażowych, jak również przez Regulamin UN-CITRAL, nie wyczerpują oczekiwań kierowanych w odniesieniu do arbitrów – w doktrynie prawa podnosi się bowiem niekiedy9, iż w zasadzie powinno się mó-wić o „dziesięciu przykazaniach”, którymi musi kierować się arbiter – tj. także prawości, uczciwości, poufności, wolności, godności, rzetelności, sumienności oraz odpowiedzialności. Z oczywistych względów „przykazania” te stanowią jednak bardziej wyraz oczekiwań moralnych adresowanych wobec arbitrów, a nie zestawienia kwalifi kacji sprawdzanych przed powołaniem.
W praktyce arbitrażowej pojawia się także oczekiwanie zachowania przez arbitrów tzw. „integrity”10. Pojęcie to nie znajduje swojego polskiego odpowiedni-ka, jednak może być rozumiane jako „cecha przypisywana najlepszym arbitrom, oznaczająca ich prawość, niezłomną uczciwość, honor, wierność zasadom moral-nym, obejmująca, lecz nie wyczerpująca, bezstronności i niezależności”11.
Pomi-8 Tak trafnie A. Kurowska, Komentarz do zmiany art. 1173 KPC wprowadzonej
przez Dz. U. 2005, Nr 178, poz. 1478, komentarz LEX, nb. 1.
9 16Zob. P. Nowaczyk, Wystąpienie na konferencji Międzynarodowego Instytutu
Arbitrażowo – Mediacyjnego „Ius et Lex” 14 czerwca 2007 – „Etyka, niezależność i bez-stronność w Arbitrażu. Rzeczywistość czy fi kcja?”, „Biuletyn Arbitrażowy nr 4/2007,
s. 12.
10 Por. P. Nowaczyk, Konferencja w Sądzie Arbitrażowym przy Krajowej Izbie
Go-spodarczej w sprawie bezstronności, niezależności i wyłączenia arbitrów, „Biuletyn
Arbitra-żowy” nr 1/2012, s. 54.
11 Tłumaczenie zgodnie z Wielojęzycznym słownikiem arbitrażu i ADR, Warsza-wa 2008, s. 83, w ślad za P. NoWarsza-waczykiem, jw., s. 54.
mo, że regulaminy najważniejszych europejskich stałych sądów arbitrażowych12
ani też Regulamin UNCITRAL nie wprowadzają wprost takiego wymogu, to przyjąć należy, iż ma stanowić on wyraz oczekiwania w stosunku do wszystkich powoływanych arbitrów. Oczekiwanie to jest też odzwierciedlone w brzmieniu wytycznych IBA dotyczących konfl iktu interesów w międzynarodowym arbitra-żu handlowym oraz w ogólnie stosowanych wobec arbitrów standardach.
Spełnienie kwalifi kacji wymaganych od arbitra stanowi warunek uzależ-niający nominację. Ewentualne niedochowanie obowiązujących wymogów może zaś stanowić podstawę do skutecznego żądania wyłączenia arbitra – stąd zapew-nienie ich dochowania pozostaje w interesie wszystkich stron postępowania, jak również zespołu orzekającego i sądu arbitrażowego.