lub niezależności arbitra
Bardzo istotnym instrumentem prawnym, mającym gwarantować zacho-wanie bezstronności oraz niezależności arbitra, pozostaje obowiązek niezwłocz-nego ujawnienia stronom wszystkich okoliczności, które mogłyby wzbudzić wątpliwości co do jej bezstronności lub niezależności. Obowiązek takiego ujaw-nienia przewiduje wprost art. 1174 par. 1 KPC, jak również regulaminy stałych sądów arbitrażowych oraz regulamin UNCITRAL.
Kluczowe pozostaje określenie zakresu informacji podlegających ujawnie-niu – takich, które są (potencjalnie) relewantne w okolicznościach danej sprawy. W związku z tym równie ważne jest zdefi niowanie kryteriów, według których należy dokonać oceny celowości dokonywania ujawnienia.
W praktyce arbitrażowej przyjmuje się, iż kryteria te mogą zostać ocenio-ne obiektywnie lub subiektywnie33.
Jako przykład regulacji wprowadzającej obiektywną ocenę spełnienia ana-lizowanych kryteriów wskazuje się art. 12 (1) Ustawy Modelowej UNCITRAL, literalnie powtórzony w art. 11 Regulaminu UNCITRAL. Zgodnie z jego treścią, w przypadku gdy do danej osoby zwrócono się w związku z możliwością powoła-nia jej do pełniepowoła-nia funkcji arbitra, osoba ta ujawpowoła-nia wszystkie okoliczności mogą-ce wzbudzać uzasadnione wątpliwości co do jej bezstronności lub niezależności. Z chwilą zaś powołania arbitra oraz w całym okresie postępowania arbitrażowego arbiter niezwłocznie ujawnia wszystkie takie okoliczności stronom i pozostałym arbitrom, chyba że strony zostały już przez niego poinformowane o tych okolicz-nościach. Z postanowień tych jednoznacznie wynika więc konieczność weryfi kacji bezstronności i niezależności (potencjalnego) arbitra przede wszystkim z punktu widzenia osoby trzeciej, jako zewnętrznego i obiektywnego obserwatora.
W praktyce stosowania zobowiązania do ujawnienia okoliczności mogą-cych wzbudzić wątpliwości co do bezstronności lub niezależności arbitra, przy próbie wykorzystania obiektywnej oceny pojawić się mogą jednak daleko idą-ce wątpliwości. Z tego względu przeważa raczej pogląd o potrzebie stosowania subiektywnych kryteriów oceny – sprowadzających się do oceny dokonywanej z punktu widzenia stron oraz kandydata na arbitra. Taki właśnie model przyjęty został choćby w Wytycznych IBA czy też w Regulaminie ICC (art. 11 ust. 2). Ewentualna wadliwość subiektywnych wniosków strony lub arbitra co do braku podstaw do kwestionowania bezstronności lub niezależności arbitra, pozostawać będzie otwarta do weryfi kacji dokonywanej już obiektywnie – w razie wszczęcia postępowania o wyłączenie arbitra.
Katalog zdarzeń mogących mieć potencjalny wpływ – przede wszystkim w subiektywnej ocenie strony lub jej pełnomocnika – na brak bezstronności lub niezależności arbitra jest szeroki. Właśnie dlatego wiodące międzynarodowe in-stytucje arbitrażowe34 przyjęły taki wzór deklaracji bezstronności arbitra, w któ-rym do uznania arbitra pozostaje wskazanie wszelkich okoliczności z jego życia, które w jakimkolwiek zakresie mogłyby naruszać jego bezstronność i wiązać go ze stroną lub jej pełnomocnikiem. Arbiter dokonuje więc własnej oceny, czy dana okoliczność ma lub może mieć znaczenie dla postrzegania jego bezstronności,
33 Por. K. Bilewska, D. Paczoska, Bezstronność oraz niezależność arbitra, Kwartal-nik „ADR” nr 1 (5) / 2009, s. 18.
34 Por. choćby treść Statement of Acceptance and Declaration of Impartiality and
Independence obowiązujące w World Intellectual Property Organization (WIPO) w
Ge-newie czy też Statement of Acceptance, Availability and Independence obowiązujące w ICC w Paryżu.
a co za tym idzie, czy powinna zostać ujawniona stronom. W składanej przez arbitra deklaracji zawarte jest oświadczenie, że „według jego najlepszej wiedzy, nie ma faktów lub okoliczności, przeszłych lub obecnych, które mogłyby mieć wpływ na ocenę jego bezstronności w oczach którejkolwiek ze stron”35, bądź też oświadczenie o ujawnieniu wszystkich takich „faktów lub okoliczności” – przy czym stopień szczegółowości ujawnienia pozostaje do wyłącznego (subiektyw-nego) uznania arbitra.
Nie wszystkie instytucje arbitrażowe pozostawiają do wyłącznej oceny arbitra ocenę zakresu i stopnia szczegółowości ujawnienia. Przykładowo, wzór deklaracji arbitra obowiązujący w Sądzie Arbitrażowym przy PKPP Lewiatan za-wiera dosyć precyzyjną defi nicję bezstronności i niezależności arbitra, z której wynika, jakie okoliczności powinny zostać wzięte pod uwagę przy dokonywaniu ujawnienia36. W każdym przypadku jednak gwarantem należytego i komplek-sowego ujawnienia wszelkich istotnych okoliczności przez arbitra, a co za tym idzie, zachowania jego bezstronności i niezależności, pozostawać będzie przede wszystkim instytucja wyłączenia arbitra.
6. Instytucja wyłączenia arbitra jako gwarant zachowania
bezstronności i niezależności
Należyte i sumienne wykonanie przez arbitra obowiązku ujawnienia wszelkich okoliczności mogących wywoływać uzasadnione wątpliwości co do
35 Zgodnie z brzmieniem Statement of Acceptance, Availability and Independence obowiązującego w ICC w Paryżu oświadczenie kandydata na arbitra zawiera stwierdzenie: „to the best of my knowledge, there are no facts or circumstances, past or present, that need
to be disclosed because they might be of such nature as to call into question my independence in the eyes of any of the parties”.
36 Załącznik 4 do Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy PKPP Lewiatan wskazuje, że „Arbiter powinien ujawnić wszelkie okoliczności mogące budzić wątpliwości co do jego bezstronności lub niezależności. Przy ocenie bezstronności i niezależności arbitra stosuje się jako minimalny standard Wytyczne Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawników dotyczące konfl iktu interesów w międzynarodowym arbitrażu handlowym. Wątpliwości co do bezstronności lub niezależności arbitra mogą się pojawiać, gdy pomiędzy arbitrem a stroną lub podmiotami z nią w jakikolwiek sposób związanymi istniała lub istnieje bez-pośrednia lub bez-pośrednia relacja majątkowa, zawodowa, osobista lub jakiegokolwiek inne-go rodzaju. W razie wątpliwości arbiter ujawnia wszelkie okoliczności, które mogą budzić wątpliwości co do jego bezstronności lub niezależności. Ujawnienie tych okoliczności po-winno być kompletne i szczegółowe, a także zawierać, między innymi, informacje doty-czące uzgodnień fi nansowych, danych osobowych, okresu, w którym zachodziła budząca wątpliwość relacja i innych relewantnych okoliczności”.
jego bezstronności lub niezależności ma fundamentalne znaczenie dla prawid-łowego przebiegu postępowania arbitrażowego. Dokonanie takiego ujawnienia nie tylko bowiem buduje zaufanie między stronami oraz wybranymi przez nie arbitrami37, ale także zapewnia prawidłowe (i nie podlegające późniejszemu kwestionowaniu) ukonstytuowanie się zespołu orzekającego. Kluczową kwestią w tym kontekście pozostaje przewidziany przez regulaminy stałych sądów ar-bitrażowych krótki termin na złożenie wniosku o wyłączenie arbitra, liczony od daty powzięcia wiadomości o podstawach jego wyłączenia38. W przypadku niezłożenia żądania wyłączenia w tym terminie przyjmuje się, iż strona zrzekła się uprawnienia do żądania wyłączenia (o czym bardziej szczegółowo jest mowa w punkcie 7b poniżej).
Ewentualne uchybienie przez arbitra obowiązkowi ujawnienia wszelkich istotnych okoliczności dotyczących jego bezstronności lub niezależności już na samym początku postępowania może wywrzeć istotny negatywny wpływ na jego dalszy bieg. Strony nie są bowiem ograniczone czasowo w prawie zgło-szenia żądania wyłączenia arbitra na jakimkolwiek (późniejszym) etapie po-stępowania, przyjmując oczywiście, że wniosek jest złożony w odpowiednim czasie po uzyskaniu wiedzy stanowiącej jego podstawę. Oznacza to, iż nawet przed samym zamknięciem rozprawy bądź wręcz już po jej zamknięciu, a przed wydaniem wyroku, wniosek o wyłączenia arbitra będzie mógł zostać złożony – a powinien on zostać rozpoznany przed ogłoszeniem rozstrzygnięcia w spra-wie. Fundamentalnym zagadnieniem pozostaje tu jednak ocena konsekwencji procesowych wynikających tak z samego faktu złożenia wniosku o wyłączenie arbitra, jak i z wyłączenia arbitra na zaawansowanym etapie postępowania ar-bitrażowego.
37 Zob. szerzej P. Nowaczyk, Wystąpienie na konferencji Międzynarodowego
Insty-tutu Arbitrażowo-Mediacyjnego „Ius et Lex” 14 czerwca 2007 – „Etyka, niezależność i bezstronność w Arbitrażu. Rzeczywistość czy fi kcja?”, „Biuletyn Arbitrażowy” nr 4/2007, s.
9.
38 O ile termin ten w przypadku największych polskich stałych sądów arbitrażo-wych wynosi 14 dni (par. 25 ust. 3 Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy KIG w Warsza-wie, par. 8 ust. 4 Regulaminu Sądu Polubownego (Arbitrażowego) przy Związku Banków Polskich, par. 30 ust. 2 Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy PKPP Lewiatan), o tyle w przypadku zagranicznych sądów arbitrażowych pozostaje zróżnicowany, i tak, przy-kładowo: art. 15 pkt 2 Regulaminu SCC oraz art. 10 ust. 4 Regulaminu LCIA przewiduje termin 15 dni, ICC – 30 dni (art. 14 ust. 2 Regulaminu), zaś VIAC nakazuje złożenie wniosku o wyłączenie arbitra „niezwłocznie” po powzięciu wiadomości o podstawach wy-łączenia (art. 16 ust. 2 Regulaminu). Także Regulamin UNCITRAL wprowadza termin 15 dni na złożenie wniosku o wyłączenie arbitra, licząc od daty otrzymania przez stronę powiadomienia o jego powołaniu bądź daty powzięcia wiadomości o zajściu przesłanek uzasadniających wniosek (por. art. 13 ust. 1).
Praktyka większości sądów arbitrażowych idzie raczej w kierunku konty-nuowania postępowania pomimo złożenia przez stronę wniosku o wyłączenie arbitra. Rozwiązanie takie należy uznać za, co do zasady, słuszne, jako że wy-nika ono z przekonania, że do czasu wykazania ewentualnego braku bezstron-ności lub niezależbezstron-ności arbitra domniemywać trzeba zachowanie przez niego wszelkich niezbędnych kwalifi kacji. Co więcej, w uzasadnionym interesie obu stron (w tym zwłaszcza strony niekwestionującej zasadności powołania arbitra) pozostawać powinno nieprzerwane kontynuowanie postępowania – tak aby zło-żony wniosek nie powodował opóźnienia rozpoznania sprawy. Niemniej jednak unormowania poszczególnych regulaminów sądów arbitrażowych dotyczących tej kwestii zauważalnie różnią się od siebie.
Par. 25 ust. 7 Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy KIG stanowi, że „zło-żenie wniosku o wyłączenie arbitra nie ma wpływu na bieg postępowania, chyba że Zespół Orzekający postanowi inaczej”. Także art. 16 ust. 4 Regulaminu VIAC nakazuje dalsze prowadzenie postępowania, pomimo złożenia wniosku o wyłącze-nie arbitra, choć jednocześwyłącze-nie wyłącza wprost możliwość wydania wyroku przed ostatecznym rozstrzygnięciem przez Radę Arbitrażową złożonego żądania wyłą-czenia arbitra. Regulaminy Sądu Arbitrażowego przy PKPP Lewiatan oraz Sądu Polubownego (Arbitrażowego) przy Związku Banków Polskich, jak też Regulamin UNCITRAL omawianej kwestii nie regulują – co nie uchybia jednak możliwości wstrzymania przez zespół orzekający dalszego biegu postępowania (będącego
de facto jego zawieszeniem) w razie wpływu wniosku o wyłączenie arbitra.
Zupełnie inną konstrukcję prawną przyjmuje tymczasem Regulamin SCC, który w art. 17 pkt 2 przyznaje Radzie Dyrektorów prawo podjęcia decyzji o dalszym kontynuowaniu postępowania przez pozostałych arbitrów – co w isto-cie oznacza prowadzenie postępowania przez zespół orzekający złożony z dwóch arbitrów – do czasu zastąpienia arbitra wobec którego został złożony wniosek o wyłączenie przez nowego arbitra bądź też do czasu oddalenia tego wniosku. Zbliżone rozwiązanie wprowadza także art. 15 ust. 4 Regulaminu ICC – choć możliwość kontynuowania postępowania przez Trybunał Arbitrażowy w węż-szym składzie ograniczona jest do sytuacji, w której wyłączenie nastąpiło już po zamknięciu rozprawy.
O ile konsekwencje procesowe wniosku o wyłączenie arbitra pozostają raczej krótkotrwałe, o tyle ewentualne uznanie zasadności takiego wniosku ma nadzwyczaj istotne znaczenie dla dalszego biegu postępowania, a także dla spo-sobu rozstrzygnięcia sprawy. Przyjęcie optymalnego rozwiązania w tym zakresie wymaga zaś pogodzenia ze sobą dwóch – zdawałoby się sprzecznych – interesów, tj. priorytetu ekonomiki postępowania (a więc uznania konieczności dalszego prowadzenia postępowania przez zespół orzekający w nowym składzie) oraz
priorytetu bezpośredniości postępowania (a więc uznania konieczności powtó-rzenia wszystkich lub wybranych czynności procesowych, w związku z dokonaną zmianą w składzie osobowym arbitrów)39. Mając na względzie oczywistą, daleko posuniętą specyfi kę poszczególnych spraw, wydaje się, że przyjęcie jednej regu-ły mającej bezwzględne zastosowanie w odniesieniu do każdego postępowania byłoby rozwiązaniem błędnym, a bardziej celowe jest pozostawienie zespołowi orzekającemu (ewentualnie właściwym organom arbitrażowym) swobody decy-zyjnej w tym zakresie40. Takie właśnie rozwiązanie przewiduje też większość re-gulaminów stałych sądów arbitrażowych, zgodnie z którymi to zespół orzekają-cy (w nowym składzie) deorzekają-cyduje o powtórzeniu całości lub części postępowania z udziałem nowego arbitra41.
W niektórych regulaminach sądów arbitrażowych42 daje się zauważyć zróżnicowanie konsekwencji procesowych wyłączenia arbitra w zależności od
39 W doktrynie prawa sygnalizuje się, iż w razie przyjęcia zasady dalszego pro-wadzenia postępowania arbitrażowego przez zespół orzekający, w którym arbitra wyłą-czonego zastąpił arbiter zastępczy, nie można uniknąć ryzyka skargi o uchylenie wyroku sądu arbitrażowego lub odmowę jego uznania albo stwierdzenia wykonalności, ze wzglę-du na fakt, iż strona była pozbawiona możności obrony swoich praw przed sądem arbitra-żowym, gdyż dowody czy argumenty przedstawione sądowi arbitrażowemu z udziałem dawnego arbitra mogą nie być znane arbitrowi zastępczemu, który będzie uczestniczył w wydaniu wyroku, por. A. Szumański [w:] P. Nowaczyk, A. Szumański. M. Szymańska,
Regulamin Arbitrażowy UNCITRAL. Komentarz, Warszawa 2011, s. 238, nb. 8. Wydaje
się, że taki wywód (strony składającej skargę o uchylenie wyroku sądu arbitrażowego lub odmowę jego uznania albo stwierdzenia wykonalności) byłby o tyle nieuzasadniony, że arbiter uczestniczący w wydaniu wyroku oraz go podpisujący potwierdza jednocześnie swoją pełną znajomość całości materiału dowodowego sprawy, na co jego ewentualna ab-sencja w niektórych z podejmowanych w toku postępowania czynności nie ma i nie może mieć wpływu.
40 Za niepozbawioną podstaw można także uznać argumentację przemawiającą za koniecznością „płynnego” kontynuowania postępowania arbitrażowego, bez powta-rzania jakichkolwiek czynności – takie właśnie rozwiązanie stosowane jest bowiem w po-stępowaniu cywilnym przed sądem powszechnym.
41 Por. np. par. 26 ust. 6 Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy KIG, par. 34 zdanie drugie Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy PKPP Lewiatan, par. 15 ust. 4 Regulaminu ICC, art. 12 Regulaminu LCIA, art. 17 pkt 3 Regulaminu SCC, art. 18 ust. 2 Regulaminu VIAC.
42 Por. np. par. 34 Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy PKPP Lewiatan: który statuuje – w zdaniu pierwszym – prawo zastępczego arbitra przewodniczącego oraz za-stępczego arbitra jedynego do zarządzenia powtórzenia przeprowadzonych uprzednio po-siedzeń lub oględzin, podczas gdy – w zdaniu drugim – wprowadza ogólną zasadę dalszego prowadzenia postępowania „we wszystkich innych wypadkach”, jeżeli zespół orzekający nie postanowi inaczej. Zauważyć przy tym można, iż odmienność reżimów dotyczących tych sytuacji pozostaje relatywnie niewielka – w każdej z nich możliwe pozostaje bowiem zarówno dalsze prowadzenie postępowania, jak i powtórzenie wybranych czynności.
tego, czy wyłączony arbiter był arbitrem bocznym trzyosobowego (lub większe-go) zespołu orzekającego, czy też był to arbiter jedyny lub arbiter przewodni-czący. Zróżnicowanie to pozostaje jednak raczej nieuzasadnione – dopuszcza-jąc bowiem możliwość (współ)wydania rozstrzygnięcia w sprawie przez arbitra zastępczego powołanego w toku postępowania, brak jest podstaw do niedo-puszczenia takiej możliwości, w sytuacji gdy jest to arbiter jedyny lub arbiter przewodniczący. Ewolucję odzwierciedlającą taki punkt widzenia przeszli też twórcy Regulaminu UNCITRAL. Zgodnie bowiem z jego pierwotną wersją z 1976 roku43, w przypadku zastąpienia arbitra jedynego lub arbitra przewodni-czącego wszelkie uprzednio odbyte rozprawy miały zostać powtórzone, zaś w przypadku zastąpienia innego arbitra uprzednie rozprawy mogły być powtórzo-ne, według uznania zespołu orzekającego (art. 14). Tymczasem zgodnie z obec-nie obowiązującą wersją Regulaminu z 2010 roku44, w przypadku zastąpienia arbitra, postępowanie zostaje podjęte od momentu, w którym arbiter wyłączony zaprzestał wykonywania swojej funkcji, o ile zespół orzekający nie postanowi inaczej – przy czym brak jest rozróżnienia pomiędzy sytuacją wyłączenia arbitra jedynego lub arbitra przewodniczącego a sytuacją wyłączenia arbitra bocznego (art. 15).