KWESTIA BEZROBOCIA I UBÓSTWA W POLSCE

Bezrobocie w Polsce to nierozwiązany problem społeczny, podlegający silnym wahaniom. W pierwszym okresie przemian ustrojowych na początku lat 90. miał miejsce lawinowy wzrost liczby osób bezrobotnych w Polsce, potem odnotowany znaczny jej spadek, od 2000r. – ponowny wzrost, zaś od 2008 r. systematyczny spadek liczby osób pozostających bez pracy (tabela 1).

Tabela 1. Bezrobocie w latach 1990–2014 Lata

1990 1993 1997 2000 2005 2010 2014

Bezrobotni w tys.

1126,1 889,6 1826,4 2702,6 2773,0 1954,7 1825,2

Stopa bezrobocia w %

6,1 16,4 10,3 16,0 17,6 12,4 11,4

Źródło: Roczniki Statystyczne GUS

Natężenie poziomu bezrobocia jest zróżnicowane w zależności od grupy społecz-no-demograficznej. Struktura osób bezrobotnych wskazuje przede wszystkim na dominację kobiet wśród osób pozostających bez pracy (w 2014r. - 936,6 tys., 51,5% ogółu bezrobotnych) oraz osób młodszych (w wieku do 24 lat - 302 tys. oraz w przedziale 25-34 lata - 509,4 tys.). Występuje również przewaga osób z niższym poziomem wykształcenia (podstawowym i gimnazjalnym - w 2014r. - 502,6 tys.

oraz zawodowym - 504,3 tys.), a także z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym (401 tys.), choć w ostatniej dekadzie wzrasta liczba osób bezrobot-nych z wyższym poziomem wykształcenia (w 2005r. – 152,4 tys., w 2014r. – 225,4 tys.). Przeważają ponadto osoby pozostające krótko bez pracy (do 3 miesięcy – w 2014r. -504,7 tys.) oraz długotrwale bezrobotne (powyżej 24 miesięcy), jednak-że ich liczba spada (w 2005r. - 962,1 tys., w 2014r. - 432,6 tys.) (Rocznik Statystycz-ny 2015: 255-257.). 44,5% ogółu bezrobotStatystycz-nych to osoby mieszkające na wsi, 30,2%

nie ma kwalifikacji zawodowych, a 9,8% stanowią osoby samotnie wychowujący

Społeczeństwo i Edukacja, ISSN: 1898-0171, 21 (2) 2016, s. 103-115

co najmniej jedno dziecko w wieku poniżej 18 roku życia (Rocznik Statystyczny pracy 2015: 171).

Występuje także zróżnicowanie regionalne liczby osób pozostających bez pracy.

Do rejonów o najwyższej liczbie bezrobotnych należą województwa: warmińsko--mazurskie, kujawsko-pomorskie, zachodnio-pomorskie, podkarpackie i święto-krzyskie. Najniższe wskaźniki dotyczą województw: wielkopolskiego, śląskiego, mazowieckiego i małopolskiego (Rocznik Statystyczny pracy 2015: 176).

Niezależnie od tego, jakie kategorie osób są dotknięte bezrobociem, jego masowy charakter i ujemne skutki obejmują zarówno samych bezrobotnych, jak i ich ro-dziny. Praca bowiem stanowi podstawę egzystencji rodzin, umożliwiając realizację wszystkich ich funkcji. Brak pracy rzutuje za życie rodziny, zakłócając jej funk-cjonowanie. Zdaniem B. Balcerzak–Paradowskiej, bezrobocie należy rozpatrywać z punktu widzenia skutków dla rodziny na różnych etapach: jej formowania się, rozwoju i funkcjonowania (Balcerzak-Paradowska 2004: 109-110). Etap powsta-wania rodziny dotyczy zwykle osób młodych. Jest to wiek wchodzenia młodzie-ży w dorosłe młodzie-życie i podejmowania matrymonialnych decyzji. Jak wskazują dane, bezrobocie tej grupy społecznej jest wysokie. Brak pracy w związku z tym może być jedną z istotnych barier zawierania związków małżeńskich. Tym samym wpły-wa na proces formowpły-wania się rodziny powodując przesunięcie w czasie zawpły-warcie związku małżeńskiego i posiadanie dzieci. Natomiast bezrobocie osób po 30 roku życia rzutuje na rozwój i funkcjonowanie istniejących już rodzin, gdyż osoby te mają najczęściej własne rodziny. Ich status zawodowy niesie więc trudności dla całej rodziny. Brak pracy oznacza utratę podstawowego źródła dochodu, a proble-mem staje się brak pieniędzy na bieżące utrzymanie. Stopniowej redukcji ulegają wydatki przeznaczone na kulturę, rekreację i wypoczynek, następuje hierarchi-zacja potrzeb i oszczędne gospodarowanie wydatkami (tańsze produkty, tańsze ubrania). Dużym obciążeniem budżetu domowego są wydatki na naukę dzieci.

Trudności materialne odczuwają zatem dzieci i młodzież, których potrzeb i am-bicji nie mogą zaspokoić rodzice. Tym samym mają ograniczone szanse różnego życiowego startu.

Bezrobocie wpływa ponadto znacząco na atmosferę rodzinną, stanowiąc silny czynnik stresogenny. Kryzys psychiczny osoby bezrobotnej przenosi się na stan psychiczny współmałżonka i dzieci, co rodzi częste konflikty i napięcia (Hajder 2008: 93). Jak twierdzi K. Hajder, psychospołeczne straty i skutki bezrobocia są bardzo trudne do oszacowania, a jednocześnie bardzo dotkliwe. Wynika to z fak-tu, że bezrobocie jest stanem przymusowej zależności od innych. Stąd utrata pracy odbierana jest jako katastrofa życiowa, przyczynia się do spadku poczucia własnej wartości, obniżenia pozycji społecznej i izolacji (nawet całych rodzin). Najbar-dziej niebezpieczna jest oczywiście długotrwałość pozostawania bez pracy i brak perspektyw na jej uzyskanie (Hajder 2008: 90-91).

Głównym ekonomicznym skutkiem bezrobocia i niejako warunkującym inne konsekwencje, jest jednakże pogorszenie poziomu życia prowadzące do ubóstwa.

Ubóstwem bowiem zagrożone są w szczególności osoby bezrobotne i ich rodziny.

Szyszka M.: Bezrobocie – ubóstwo – migracja zarobkowa? Problemy polskich...

Zdaniem B. Balcerzak-Paradowskiej „rodowód ubóstwa wynika przede wszyst-kim z czynników niezależnych od jednostki, które najogólniej można określić jako niewydolność systemu gospodarczego i społecznego. (…) Głęboki kryzys pierw-szego okresu przemian, masowe bezrobocie – spowodowały przesunięcie w sferę ubóstwa bardzo wielu rodzin”(Balcerzak-Paradowska 2001: 344).

W 2014 r. wśród gospodarstw domowych, w skład których wchodziła przynaj-mniej jedna osoba bezrobotna, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła prawie 15%

i była dwa razy wyższa niż średnia w Polsce. Większa liczba osób bezrobotnych w gospodarstwie domowym znacząco zwiększa ryzyko ubóstwa skrajnego. W go-spodarstwach domowych, w których bezrobotne były przynajmniej dwie oso-by, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła ok. 33% (Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014r. 2015: 2).

Generalnie, zasięg ubóstwa w Polsce jest szeroki i dotyczy dużej liczby osób i ro-dzin (wykres 1). W 2014 r. w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. poniżej minimum egzystencji) żyło ok. 2,8 mln osób, natomiast w gospodarstwach domowych poniżej granicy ubóstwa relatyw-nego (tzn. w takich, w których wydatki wynosiły mniej niż 50% średnich wydat-ków ogółu gospodarstw domowych) – ok. 6,2 mln osób. Liczbę osób żyjących po-niżej ustawowej granicy ubóstwa, czyli popo-niżej progu interwencji socjalnej szacuje się na ok. 4,6 mln (Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014r. 2015: 1-2).

Wykres 1. Zasięg ubóstwa w Polsce w latach 2005-2014 (w %)

Źródło: Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014r., GUS, Warszawa 2015, s. 1.

Zasięg ubóstwa jest wyraźnie zróżnicowany pod kątem cech społeczno-demo-graficznych gospodarstw domowych (Zalewski 2012: 606; Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014r. 2015: 2-6):

• w najtrudniejszej sytuacji są osoby żyjące w gospodarstwach domowych utrzymujących się z tzw. niezarobkowych źródeł (stopa ubóstwa skrajnego

Społeczeństwo i Edukacja, ISSN: 1898-0171, 21 (2) 2016, s. 103-115

- ok. 21% osób), w tym przede wszystkim w gospodarstwach, których pod-stawę stanowiły świadczenia społeczne inne niż renty i emerytury – w przy-padku których stopa ubóstwa skrajnego wyniosła ok. 28%. Bardziej niż prze-ciętnie narażeni na ubóstwo byli członkowie gospodarstw utrzymujących się głównie z rent (ok. 13%) oraz gospodarstw domowych rolników (ok. 12%);

• pauperyzacji sprzyja wykonywanie nisko płatnej pracy. Dotyczy to głównie osób o niskim poziomie wykształcenia, pracujących na stanowiskach robot-niczych (ok. 10% osób);

• jednym z najważniejszych czynników różnicujących zagrożenie ubóstwem jest wykształcenie. Zasadniczo, im wyższe wykształcenie, tym mniejsze jest ryzyko życia poniżej minimum egzystencji. Wśród gospodarstw domowych, w których głowa gospodarstwa domowego uzyskała wykształcenie co najwy-żej gimnazjalne, odsetek osób skrajnie ubogich wyniósł w 2014 r. ok. 18%, natomiast w gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa po-siadała wykształcenie wyższe - niecały jeden procent;

• częściej ubóstwem ekonomicznym zagrożeni są ludzie młodzi, w tym dzieci.

W 2014 r. zasięg ubóstwa skrajnego wśród dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia osiągnął ok. 10%, a osoby w tym wieku stanowiły prawie jedną trzecią populacji zagrożonej ubóstwem skrajnym;

• grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem skrajnym stanowiły rodziny wielo-dzietne. W 2014 r. poniżej minimum egzystencji żyło ok. 11% osób w gospo-darstwach małżeństw z 3 dzieci oraz ok. 27% osób w gospogospo-darstwach mał-żeństw z 4 lub większą liczbą dzieci na utrzymaniu;

• obecność osoby niepełnosprawnej w gospodarstwie domowym również zwiększa ryzyko ubóstwa. Stopa ubóstwa skrajnego wśród osób w gospodar-stwach domowych z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną wyniosła ok.

11%, a w gospodarstwach domowych z przynajmniej jednym dzieckiem do lat 16 posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności ok. 15%;

• zagrożenie ubóstwem jest większe na wsi niż w mieście. Zasięg ubóstwa nego na wsi był w 2014 r. ponad dwukrotnie wyższy niż w miastach. W skraj-nym ubóstwie żyło w 2014 roku ok. 5% mieszkańców miast (od 1% w naj-większych miastach, do ok. 9% w miastach poniżej 20 tys. mieszkańców). Na wsi odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji wyniósł ok.12%.

Mieszkańcy wsi stanowili tym samym ponad 60% osób żyjących poniżej gra-nicy ubóstwa skrajnego, podczas gdy udział ludności wiejskiej wśród ogółu ludności Polski wynosił prawie 40%.

• wyraźne jest także zróżnicowanie wojewódzkie ubóstwa (rys. 1). Najwyższą stopę ubóstwa skrajnego odnotowano w województwach: warmińsko-mazur-skim (prawie 15%) oraz świętokrzywarmińsko-mazur-skim (ok. 12%). Są to województwa cha-rakteryzujące się wysokimi stopami bezrobocia, dużym udziałem pracujących w sektorze rolnym oraz niskimi wynagrodzeniami w stosunku do przecięt-nych w kraju. Jednocześnie zróżnicowania w obrębie samych województw są wyższe niż pomiędzy poszczególnymi województwami¹.

1 Analizując dane dotyczące zasięgu ubóstwa dla województwa mazowieckiego, warto zwró-cić uwagę na poziom stopy ubóstwa dla województwa z wyłączeniem Warszawy. Otóż o ile

Szyszka M.: Bezrobocie – ubóstwo – migracja zarobkowa? Problemy polskich...

Choć szacunki ubóstwa różnią się w zależności od zastosowanych miar, prawie jedna piąta polskiego społeczeństwa żyje w bóstwie. Zadaniem E. Tarkowskiej do najważniejszych cech polskiego ubóstwa należą: wiejski charakter, koncentracja ubóstwa i powiązanych z nim takich zjawisk jak bezrobocie, niski poziom edu-kacji i kwalifiedu-kacji w pewnych rejonach na społecznej mapie Polaki, młody wiek polskich biednych (ubóstwo dzieci) oraz rodzin wielodzietnych, feminizacja ubó-stwa (większe ryzyko biedy kobiet), związek ubóubó-stwa z bezrobociem i nisko płatną pracą (zjawisko biednych pracujących tzw. working poor), wreszcie ubóstwo jako zjawisko przedłużające się, uporczywe, a nawet międzygeneracyjne (dziedziczenie ubóstwa). Cechy te często przenikają się, nakładają i kumulują, decydując o głębo-kości ubóstwa (Tarkowska 2006: 349-350).

Rodziny żyjące w ubóstwie borykają się zatem z wieloma problemami natury ma-terialnej.

„Poziom życia tych rodzin ulega znacznemu obniżeniu. Przeciętny poziom wydat-ków gospodarstw domowych żyjących w ubóstwie jest 2,5-3-krotnie niższy od prze-ciętnych wydatków gospodarstw znajdujących się powyżej granicy ubóstwa. Fak-tyczny stopień ograniczenia potrzeb ubogich rodzin zależy od głębokości ubóstwa, w jakim się znalazły. Wraz z obniżeniem się progu ubóstwa pogłębia się stopień niezaspokojonych potrzeb. W najgorszej sytuacji znajdują się rodziny żyjące poni-żej minimum egzystencji. Wydatki na żywność i opłaty za mieszkanie pochłaniają ponad 70% budżetu domowego, a więc pokrywają potrzeby niezbędne do przeżycia.

Pieniędzy nie wystarcza na zaspokojenie innych podstawowych potrzeb, takich jak odzież i obuwie, a tym bardziej potrzeb wyższego rzędu”(Balcerzak-Paradowska 2004: 124).

Ubóstwo oznacza zatem niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb eg-zystencjalnych (żywieniowych, mieszkaniowych), ale także brak dostępu do wy-kształcenia i właściwej opieki medycznej, poczucie niższości i izolacji, a nawet marginalizacji. Może ponadto stanowić czynnik dezintegrujący rodzinę sprzyjając wystąpieniu lub pogłębianiu się dysfunkcji. Konflikty w rodzinie na tle niewydol-ności finansowej, napięcia, pretensje, stresy, utrata wiary w skuteczność swoich działań, obniżona samoocena – mogą wyzwalać agresję wobec członków rodziny lub inne zachowania patologiczne (spożywanie alkoholu, kradzieże). Może także przyczyniać się do powstawania postaw roszczeniowych wobec państwa i utrwalać bezradność osób jako beneficjentów pomocy społecznej (Szyszka 2009: 203-208).

Czy wobec tego brak pracy, ubóstwo czy nawet poczucie zagrożenia nim może być czynnikiem decydującym o wyjeździe zagranicznym w celach zarobkowych?

Badania motywów migracji ekonomicznej wskazują, że tak. Czynnikiem, który niezmiennie wzmaga decyzje migracyjne jest wyobrażenie o lepszej codzienności.

Jak zatem prezentują się dane odnośnie do migracji?

wskaźnik zasięgu ubóstwa skrajnego dla województwa mazowieckiego ogółem należy do najniższych w  kraju (ok. 5%), o  tyle wskaźnik po wyłączeniu stolicy przyjmuje już wartość znacznie wyższą (ok. 8%), przekraczając nieznacznie średnią dla Polski w 2014 r. Rozdźwięk ten wskazuje na duże różnice pomiędzy stolicą, a resztą województwa (Ubóstwo ekonomicz-ne w Polsce w 2014r. 2015: 2-6).

Społeczeństwo i Edukacja, ISSN: 1898-0171, 21 (2) 2016, s. 103-115