Kwestie prawne związane z możliwością wykorzystania nieinstrumentalnych metod

Co najmniej kilka kwestii prawnych wymaga tu rozważenia. Kwestia pierwsza to wykorzy­

stanie nieinstrumentalnych technik w polskim procesie karnym. Tu mamy do rozwiązania

dwa podstawowe problemy. Po pierwsze, kto tymi technikami miałby się posługiwać: organ

procesowy czy biegły?

Jeśli organ procesowy (czyli w praktyce prawnik, bez większego psychologicznego przy­

gotowania), to jaki byłby walor końcowy takiej czynności? Dowód (na co?), nabranie okre­

ślonego przekonania przez organ procesowy? Jakie miałyby być konsekwencje procesowe

i faktyczne takiego przekonania?

Jeśli biegły, to czy w formie odrębnej ekspertyzy (na podstawie art. 193 kpk), czy poprzez

udział w czynności prowadzonej przez organ procesowy (udział w przesłuchaniu na podsta­

wie art. 192 §2 kpk, art. 185a §2 kpk). Jeśli w formie odrębnej ekspertyzy, to jak należałoby

określić zadanie biegłego?

Czy przy relatywnie niskiej wartości diagnostycznej takich metod, wynik ekspertyzy

miałby walor dowodu?

Sensowna analiza treści zeznania, dokonywana na podstawie analizy treści protokołu tej

czynności, wymagałaby co najmniej ujednolicenia sposobu sporządzania tego protokołu.

Kodeks postepowania karnego w art. 143 §1 pkt 2 nakazuje spisanie protokołu z „przesłu­

chania oskarżonego, świadka, biegłego i kuratora”, w art. 143 §1 pkt 10 - z „przebiegu posie­

dzenia sądu, jeżeli stawią się na nim uprawnione osoby albo ich obecność jest obowiązkowa”

a także w art. 143 §1 pkt 11 - z „przebiegu rozprawy”.

Przebieg czynności protokołowanych „może być utrwalony ponadto za pomocą urządze­

nia rejestrującego obraz lub dźwięk” (art. 147 kpk). W sytuacji gdy czynność jest rejestro­

wana w ten sposób, protokół pisemny można ograniczyć „do zapisu najbardziej istotnych

oświadczeń osób biorących w niej udział” (art. 147 §3 kpk). Z kolei art. 171 kpk stanowi,

że „osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach

określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierza­

jące do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi” (art. 171 §1 kpk). Przy czym

pytania mogą, zadawać oprócz organu procesowego, strony, obrońcy, pełnomocnicy, biegli

(art. 171 §2 kpk).

Jak już z przytoczonych przepisów wynika, na treść, objętość, szczegółowość zeznań (wy­

jaśnień) i czas ich trwania ma wpływ wiele czynników. Aktywność osoby przesłuchiwanej

(determinowana także przez wiele czynników, w tym niewątpliwie jej osobowość, inteligen­

cję, zdolność spostrzegania etc.) jest tylko jednym z nich. Wiele zależy od aktywności organu

procesowego oraz osób uprawnionych do zadawania pytań, ich dociekliwości, poziomu aspi­

racji, znajomości materii etc.

1 2 8 IV. Nieinstrum entalne m etody detekcji kłamstwa

Co więcej, przepisy kpk nie precyzują sposobu, w jaki ma być tworzony protokół. Praktyka

jest tu bardzo różna. W postępowaniu przygotowawczym, protokół jest pisany albo osobiście

przez przesłuchującego, albo przez protokolanta. Przed sądem - zawsze przez protokolanta.

Zwykle słowa przesłuchiwanego do protokołu dyktuje organ procesowy (prokurator, poli­

cjant, sędzia). Rzadziej protokolant pisze sam „ze słuchu”. Dyktujący protokół czasem po­

wtarza słowo w słowo treść zeznania (wyjaśnienia), najczęściej jednak upraszcza wypowiedź,

koncentrując się na sprawach najważniejszych, poprawiając przy tym błędy stylistyczne, gra­

matyczne czy językowe przesłuchiwanego. Czasem w protokole odnotowuje się dosłownie

zadane pytania i udzielone na nie odpowiedzi, czasem (w sądzie jest to reguła) nie odnoto­

wuje się treści pytań, a najwyżej fakt, że jest to odpowiedź na pytanie sądu, oskarżyciela czy

obrońcy (bez podawania treści tego pytania). Często fakt zadawania pytań w ogóle nie jest

odnotowywany, a zapisuje się jedynie wypowiedzi osoby przesłuchiwanej. W takiej sytuacji,

nie wiadomo, co było wypowiedzią spontaniczną, co - odpowiedzią na pytanie. Wtedy ana­

liza treści protokołu pod kątem oceny prawdomówności przesłuchiwanego (np. metodą RM

czy CBCA/SVA) nie jest możliwa.

Można postulować bardziej szczegółowe unormowanie sposobu sporządzania protokołu

z przesłuchania, co najmniej przez wprowadzenie obowiązku wpisywania treści zadanych

przesłuchiwanemu pytań, a także obowiązku nagrywania przebiegu tej czynności. Umożli­

wiłoby to powszechniejsze wykorzystanie metod analizy treści do oceny wiarygodności ze­

znania (wyjaśnienia).

Jan W idacki, Zbigniew M ik ru t*, M ichał W idacki, Jacek Antos

Część V

Próba wykorzystania zmian temperatury twarzy

jako wskaźnika zmian emocjonalnych przy detekcji kłamstwa

W świetle aktualnego stanu wiedzy nie ulega wątpliwości, że zmiany temperatury twarzy są

dobrym wskaźnikiem zmian emocjonalnych. Kamera termowizyjna niewątpliwie znacznie

ułatwia pomiar tej temperatury i jej zmiany. Mierzenie temperatury w poszczególnych par­

tiach twarzy, śledzenie i rejestracja tych zmian metodami tradycyjnymi były znacznie utrud­

nione. Przegląd literatury na temat rejestracji zmian temperatury twarzy za pomocą kamery

termowizyjnej prezentuje artykuł M. Gołaszewskiego, P. Zająca i J. Widackiego: Thermal Vi­

sion as a Method o f Detection o f Deception. A Review o f Expiriences, „European Polygraph”

2015, 9, 1 (31), s. 5 -2 4 (por. niżej).

Oczywiście zmiany temperatury twarzy są tylko jednym z wskaźników zmian emocjonal­

nych. Warto przypomnieć, że tradycyjny poligraf rejestrował co najmniej trzy takie wskaźni­

ki (zmiany w przebiegu czynności oddychania, zmiany w aktywności skórno-galwanicznej

(reakcji skórno-galwanicznej) oraz w przebiegu pracy układu krążenia (zmiany w częstotli­

wości tętna, względne wahania ciśnienia krwi). Jednak gdyby dobrać trzy inne wskaźniki

zmian emocjonalnych (np. zmiany temperatury twarzy, zmiany głosu i ruchy gałek ocznych),

można by teoretycznie uzyskać efekt identyczny jak przy badaniu poligraficznym, a nie wy­

magałoby to zakładania na ciele badanego żadnych czujników, czyli teoretycznie można by

takie badanie wykonać bez wiedzy, a zatem także bez zgody badanego. Rodziłoby to nowe

problemy natury prawnej i etycznej. Do tych problemów odniesiemy się w części VI. Jednak

rejestracja zmian temperatury twarzy pod wpływem bodźców emocjonalnych, dokonywane

nawet za pomocą kamery termowizyjnej, rodzi szereg trudności natury technicznej. Pró­

bowaliśmy te problemy rozwiązać w badaniach eksperymentalnych, opisanych w kolejnych

artykułach. Pierwszym problemem było przekształcenie obrazu z kamery termowizyjnej,

w postaci zmieniających barwy plam, w wykres. Częściowo ten problem udało się nam roz­

wiązać, co opisujemy w artykule J. Widacki, M. Widacki, J. Antos, Preparation to Experimen­

tal Testing o f the Potential from Using Facial Temperature Changes Registered with an Infrared

Camera in Lie Detection („European Polygraph” 2016, 10, 1 (35) 17-27, por. niżej). Artykuł

ten wzbudził spore zainteresowanie, czego dowodem był m.in. jego przedruk w języku ro­

syjskim1. Okazało się, że nie jest to jedyny problem. Kolejnym było to, że na skutek ruchów

* D r inż. Zbigniew Mikrut, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Infor­ matyki i Inżynierii Biomedycznej.

1 J. Widacki, M. Widacki, J. Antos, П о д г о т о в к а к п р о в е д е н и ю п о л и г р а ф н о г о исслед ования с и с п о л ь з о в а н и ­ е м т е п л о в и з о р а п у т е м и з м е р е н и я д и н а м и к и и з м е н е н и я т е м п е р а т у р ы лица, [w:] А к т у а л ь н і п и т а н н я теорії т а п р а к т и к и в и к о р и с т а н н я поліграфа, К и ї в 2016, s. 81-88.

1 3 2 _{V. Próba wykorzystania zmian tem peratury twarzy jako wskaźnika zmian emocjonalnych przy detekcji kłamstwa}

głowy badanego, a nawet ruchów mięśni twarzy spowodowanych wypowiadaniem przez ba­

danego krótkich odpowiedzi na pytania badającego („tak” lub „nie”), obserwowany przez

kamerę fragment twarzy znikał z pola jej widzenia. Wymagało to opracowania nowego pro­

gramu komputerowego i nowych eksperymentów (por. Z. Mikrut, M. Widacki, J. Widacki,

Próba wykorzystania zmiany... w niniejszym tomie).

W świetle naszych doświadczeń, a także w świetle doświadczeń innych autorów, metoda

ta, choć bardzo obiecująca, nie nadaje się jeszcze do rutynowego stosowania (por. część VI).

Jeśli zaś idzie o wykorzystanie tej metody do monitorowania tłumu (np. na lotniskach, w cza­

sie imprezach masowych), to skuteczniejsza wydaje się, przy obecnym stanie techniki, meto­

da obserwacji mimiki i innych ruchów wyrazowych poszczególnych osób z tłumu na obrazie

ze zwykłej kamery2.

2 О . А л е с к о в с к а я , П р о ф а й л и н г и его п е р с п е к т и в н о е р а з в и т и е , [w:] П р и м е н е н и е п о л и г р а ф а в б ы в ш е м в о с т о ч н о м блоке, п о д р е д а к ц и е й Я . В и д а ц к о г о , В . Ш а п о в а л о в а , И . У с и к о в а , Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2017, s. 195-201.

Zbigniew M ikrut, M ichał Widacki, Jan Widacki

Próba wykorzystania zmiany temperatury twarzy

jako wskaźnika

w instrumentalnej detekcji kłamstwa

1. Wprowadzenie

Zmiany temperatury twarzy są niewątpliwie dobrym wskaźnikiem zmian emocjonalnych

i dlatego podejmowane są próby wykorzystania ich w detekcji kłamstwa1. Zmiany te mogą

być obserwowane i rejestrowane przez kamerę termowizyjną, a więc na odległość, bez ko­

nieczności zakładania na ciało badanego jakiegokolwiek czujnika, co powoduje, że metoda

ta wydaje się atrakcyjna dla detekcji kłamstwa. Teoretycznie pozwala ona na zastosowanie

jej bez wiedzy, a więc tym bardziej zgody badanego, co może mieć znaczenie w działaniach

służb policyjnych lub specjalnych.

Zmiany temperatury twarzy w obrazie termowizyjnym manifestują się zmianami barw

różnych jej części. Mogą to być barwy w pełnej skali od niebieskiej do ciemnoczerwonej.

Jest co najmniej kilka możliwych metod przekształceń zmieniających się plam barw­

nych w dający się rejestrować wykres graficzny. Jedna z nich została opatentowana w USA

i Anglii2, inna - w Anglii3. Pierwszą naszą samodzielną udaną próbę takiego przetworzenia

zmieniających barwy plam w wykres graficzny opisaliśmy w 2016 roku4.

Po rozwiązaniu tego problemu pojawił się problem kolejny. Niewielkie nawet ruchy gło­

wy osoby badanej, tak małe, ze byłyby nieistotne i nie utrudniałyby klasycznego badania

poligraficznego, powodowały, że obserwacja wybranych do monitorowania fragmentów

twarzy byłaby przerywana, bowiem obserwowany fragment znikał z pola widzenia kamery.

Zaistniała zatem potrzeba opracowania programu, który pozwoliłby kamerze śledzić wy­

brany fragment twarzy w sposób ciągły.

Realizacja odpowiedniego algorytmu oraz wyniki testu zostały opisane w ustępie 2.

1 Przegląd tej literatury dokonany został w pracy: M. Gołaszewski, P. Zając, J. Widacki, Thermal Vision as a Method of Detection of Deception, „European Polygraph” 2015, 9, 1 (31).

2 Patent US 6996256, patent EP 1286620 (Detection system and m ethod using therm al image analysis, 2006). 3 Patent EP 0885587 (Thermal imaging m ethod and apparatus, 1998).

4 J. Widacki, M. Widacki, J. Antos, Preparation to Experimental Testing of the Potential from UsingFace Tem­ perature ChangesRegisteredwith anInfrared Camera inLieDetection, „European Polygraph” 2016, 10, 1 (35).

1 3 4 _{V. Próba wykorzystania zmian te m peratury tw arzy jako wskaźnika zmian emocjonalnych przy detekcji kłamstwa}

W ustępie 3 opisano wyniki obserwacji zmian temperatury dla kilku prostokątnych ob­

szarów („okien”) zlokalizowanych w różnych obszarach twarzy i następnie porównano je

z rejestracją poligraficzną obejmująca przebieg czynności oddychania, przebieg pracy układu

krążenia (częstotliwość tętna i względne wahania ciśnienia krwi), oraz reakcję skórno-gal-

waniczną (elektrodermalną). Zbadano też wpływ rozmiaru i kształtu wybranego „okna” na

otrzymane wyniki.

Rejestracje reakcji osoby badanej poligraficznie przy użyciu techniki Utah Zone Compa­

rison Test (Utah ZCT) posłużyły do sprawdzenia algorytmu wykrywania zmian temperatury

twarzy w warunkach stosunkowo znacznego (ok. 200 cm) oddalenia kamery od twarzy oso­

by badanej (por. ust 3).

W dokumencie Kierunki rozwoju instrumentalnej i nieinstrumentalnej detekcji kłamstwa problemy kryminalistyczne, etyczne i prawne (Stron 128-134)