Kwestionariusz Poczucia Niezależności

4.4.3.1. Konceptualizacja i operacjonalizacja poczucia niezależności

Kolejną metodą autorską zastosowaną w badaniachjest Kwestionariusz Poczucia Nie­

zależności. Inspiracją badania niezależności było założenie w teorii Frankla, zgodnie z którym noetycznywymiar ludzkiej egzystencji charakteryzuje autonomia,wyrażająca się niezależnością od zewnętrznych i wewnętrznych ograniczeń. Do tych wewnętrz­ nych należą dyspozycje osobowe, przyzwyczajenia, uzależnienia, a do zewnętrznych:

sytuacja, kontekst społeczny, kulturowy. Formułując definicję człowieka wolnego, Franki stwierdza, że uwarunkowania wpływają na człowieka, ale go nie konstytuują.

Człowiek „nie roztapia” się w swoim uwarunkowaniu. W tym sensie może być nie-uwarunkowany. Oczywiście może się poddać uwarunkowaniom, ale nie jest to ko­

nieczne. W definicji normatywnej, „powinnościowej” człowieka wolnego Franki stwierdza, że człowiek powinien być nieuwarunkowany ze strony swej sfery soma­

tycznej, psychicznej i rzeczywistości społecznej. Siła ducha sprawia, że człowiek nie tylko powinien, ale może być w tensposóbnieuwarunkowany.Jest wręcz powołany do tego,aby oweuwarunkowaniaprzekraczać (Franki, 1984).

Owąsiłęducha z poziomu noetycznegoludzkiej egzystencji transponujęna poziom psychologiczny jako poczucie niezależności, które, podobnie jakpoczucie sensu życia, określam jako emocjonalno-poznawczy mechanizm psychologiczny, w wymiarze po­ znawczym mający charakter przekonania. Tym razem dotyczy ono relacji pomiędzy człowiekiem i otoczeniem, a także ustosunkowaniem się do samego siebie, co wyraża się w podmiotowej autonomii i poczuciu nieskrępowania działania przezżadne ograni­

czenia. W tak rozumianym konstrukcie wyróżniam cztery komponenty: niezależność społeczną (wewnątrzsterowność), poczucie wolności (jako nieskrępowanie myśli i czynów, poczucie autonomii i odrębności),poczucie znaczeniaswojej woli (indeter-minizm) oraz poczucie zagubienia w wolności bez drogowskazów. Owo zagubienie wymaga szerszych wyjaśnień. Ma ono charakter moralno-egzystencjalny. Chodzi o subiektywną wolność istoty osamotnionej, egzystencji zawieszonej we wszechświe-cie, w którym wszystko wolno, wszystko jest możliwe, a jedynym pewnym wydarze­ niem w przyszłości - jak twierdzili egzystencjaliści- jest śmierć. Tak doświadczana wolność w gruncie rzeczy zniewala. Człowiek jest niewolnikiem przypadku, ślepego losu, który sprawia, że się rodzi i umiera. Traci podmiotowość, poczucie sprawstwa - cokolwiek by zrobił, niczego nie zmieni. Bezsensownaśmierć jest nieodwracalna.

Dlatego odwrotnie - brak tego rodzaju zagubieniatraktuję jako symptomniezależności podmiotowej.

Czterywymienione komponenty niezależności stanowiąwskaźnikipomiarowe tego konstruktu,wykorzystane w Kwestionariuszu PoczuciaNiezależności.

4.4.3.2. Charakterystyka psychometryczna Kwestionariusza Poczucia Niezależności Zgodnie z przyjętą operacjonalizacją poczucianiezależnościKwestionariusz Poczucia Niezależności pierwotnie składał się z czterech skal. Były to trzy skale pozytywne:

Niezależność społeczna, Poczuciewolności, Poczucieznaczenia woli oraz jedna nega­ tywna- Poczucie zagubienia w wolności bez drogowskazów. Każda liczyła 10 twier­ dzeń, będącychczteropunktowymi skalami likertowskimi. Wynik Poczucia zagubienia

„odwracano” tak, aby sumaczterech wyników świadczyła o poczuciu niezależności.

Badanyustosunkowuje się do twierdzeń odnoszącychsiędo poczucia zagubienia. Bio-rąc pod uwagę tę podmiotową perspektywę, należy traktować tę skalę jako pomiar poczucia zagubienia, natomiast sposób liczenia jestodwrotny, aby zachować addytyw- ny charakter całego kwestionariusza. Dlatego wynik tej skali mówi o tym,jakdalece badanynie czuje się zagubiony w wolności, wymuszonej brakiem drogowskazów. Stąd skrótowa nazwa tej skali - Brak Zagubienia.

Takąwersją zbadano 168 osób zdrowych, czyli grupę opisaną w rozdzałach 4.2 i4.3. Analizując otrzymane wyniki, uzyskałemwspółczynnik rzetelności alfa Cronba- cha równy 0,77, a więc wystarczająco wysoki, aby zastosować metodę w badaniach.

Jednakże rezultaty analizy czynnikowej nie potwierdziły czteroczynnikowej struktury testu. Zdecydowałem się pozostawić dwie skale. Wyraźnąodrębność zachowała skala

negatywna: Poczucie zagubienia w wolności bez drogowskazów (Skala Z), najlepsza w całej metodzie, której przyporządkowałem 14 twierdzeń takich, które miały współ­ czynnikwysycenia czynnikiem I równy lub wyższy niż 0,35 (tabela 4.3). Pozadwoma przypadkami (twierdzenie 13 i 22) był to najwyższy współczynnik w danym rzędzie.

Skalata zachowała charakterjednoczynnikowy. Równieżjednoczynnikowa jest skala pozytywna - Poczucie Wolności(Skala W). Jej twierdzenia, w liczbie 8, sąwysycone istotnie czynnikiem II i tak samotylko dwawspółczynniki nie są najwyższewdanym rzędzie (twierdzenie 6 i 18). W sumie jestto więc metoda dwuczynnikowa. Rozkład ładunkównieuzasadniawyodrębnianiadalszych czynników.

Na wysoką trafność teoretyczną kwestionariusza wskazuje także analiza współ­ czynników korelacji pomiędzy skalami W i Z (tabela 4.4). Skale nie są skorelowane istotnie, co potwierdza zasadność ich wyodrębnienia. W wyniku globalnym większy udział maskala Z, ale znaczenieskali W też jest znamienne. W celu ustalenia trafności diagnostycznej zbieżnej posłużyłem się rezultatami analizy czynnikowej wyników badania kwestionariuszem PLT72 mężczyznwokresie po zawaleserca, wktórej wy­ odrębniłem między innymi czynnik Afirmacja życia w wolności (Ostrowski, 2002b, 2004). Są nim wysycone znamiennie 3 twierdzenia testu: „Gdybym miał możliwość wyboru, to: wołałbym się nigdy nie narodzić- chciałbym przeżyć wielokrotnie takie życie jak moje” (korelacje zczynnikiem 0,84), „W życiu: niemam żadnych celówani do niczego nie dążę - mam bardzo wyraźne cele i dążenia” (korelacja 0,74) i „Gdy zastanawiam się nad zdolnościączłowieka do wolnego wyboru, to wydaje mi się, że:

człowiek ma absolutnie wolny wybórprzezcałe życie - jest całkowiciezdeterminowa­ ny dziedziczeniem i środowiskiem” (korelacja0,67). Czynnik ten korelujeznamiennie z wynikami badania za pomocą Kwestionariusza Poczucia Niezależności. Korelacja z wynikiem globalnym wynosi 0,47 (p = 0,0001), z Poczuciem Wolności 0,17 (p = 0,029) i Brakiem Zagubieniarównież 0,47 (p=0,0001).

Zbadałem rzetelność obydwu skal i okazało się, że BrakZagubienia jest skalągod­

nązaufania. Współczynnik rzetelności alfa Cronbacha wynosi 0,80. Skala Poczucie Wolności ma współczynnik rzetelności nieco niższy, ale również znamienny. Wynosi on 0,66. Cały kwestionariusz, złożony z 22 twierdzeń, marzetelnośćna poziomie 0,76.

Badany może uzyskać w skaliW od8do 32punktów, a wskali Z od 14do 56. Razem od22 do 88 punktów.

Błąd standardowy wyniku globalnego(SEM) wynosi 3,41. Przedział ufności wyni­

ków surowych, oszacowanynapoziomie 90%, zamykasię w przybliżeniu w granicach:

wynik -6, wynik +6. Błąd standardowy wyniku w skaliBrak Zagubienia ma wartość 3,11. Przedział ufności wyników surowych, wtym wypadku, zamyka się w przybliże­ niuwgranicach:wynik -5, wynik +5. Natomiastbłądstandardowypomiaruzapomocą skali Poczucie Wolności wynosi 1,95, a przedział zamyka się w granicach wynik -3, wynik+3.

Tabela 4.3. Ładunki 22twierdzeńKwestionariuszaPoczucia Niezależności w7 czynnikach, których wartość własnajest większa niż 1. Wyjaśniająone59% wariancji wyników. Wytłuszczono ładunki czynnikowe większe bądź równe 0,35.Podkreślononajwyższeładunki czynnikowew poszczegól­

nych twierdzeniach.„W” przy numerze twierdzenia oznaczaPoczucie Wolności,„Z” - Brak Zagu­

bienia (n= 168, osobyzdrowe)

IOW 0,12 -0,51 0,26 -0,17 0,41 0,11 -0,09

11 W 0,27 -0,49 0,31 -0,35 0,25 -0,06 0,36

12Z 0,48 0,06 -0,45 0,00 0,29 -0,05 0,07

13 Z 0,37 -0,22 0,39 0.46 0,09 -0,28 -0,00

14Z 0,62 0,07 -0,09 0,15 -0,21 0,28 -0,16

15Z 0,61 -0,05 0,34 -0,05 0,04 -0,10 -0,16

16Z 0,50 0,16 0,02 -0,30 -0,17 -0,15 -0,40

17Z 0,48 0,36 0,00 0,25 -0,05 -0,04 -0,14

18 W 0,07 -0,46 -0,16 0,30 0.48 0,05 -0,13

19Z 0,48 0,35 0,24 0,06 -0,07 0,09 0,35

20 Z 0,45 0,36 0,13 -0,32 -0,20 -0,11 0,33

21 Z 0,52 0,21 -0,24 -0,33 0,39 0,22 -0,04

22 Z 0,52 -0,04 -0,19 -0,02 -0,02 -0.64 0,25

Wartość

| własna

4,13 2,63 1,50 1,25 1,19 1,15 1,06

Tabela4.4. Korelacje pomiędzy skalamiPoczucieWolności iBrakiem Zagubienia oraz wynikiem globalnym Kwestionariusza Poczucia Niezależności(osobyzdrowe, n = 168)

Zmienne Brak Zagubienia Wynikglobalny

Poczucie Wolności 0,12 0,58

p = 0,125 p = 0,0001

Wynikglobalny 0,88 1,000

p = 0,0001

-Charakterystykę opisową wynikówKwestionariuszaPoczucia Niezależności zawie­ ra tabela 4.5. Rozkład wyników surowych przedstawiłem na rycinach: 4.4, 4.5 i 4.6.

Wszystkie trzyrozkłady spełniają kryteria rozkładu normalnego. Aby jednak nie korę-

lowaćwynikówKwestionariusza Stosunku do Życia, wyrażonych w stenach, z wyni­ kami surowymi Kwestionariusza Poczucia Niezależności, te ostatnie również przeli­

czyłemnasteny iw takiej postacibędą użyte w analizie.

Tabela4.5. Charakterystykaopisowa wyników surowychKwestionariuszaPoczucia Niezależności w grupie osób zdrowych(n = 168)

Zmienna M Me Minimum Maksimum SD Asymetria Kurtoza

Poczucie

Wolności 22,11 22 13 31 3,34 0,09 -o,n

Brak

Zagubienia 40,36 40 25 54 5,72 0,04 -0,38

Wynik

globalny 62,47 62 47 83 6,96 0,13 -0,22

Rycina 4.4. Rozkładsurowych wyników globalnychKwestionariuszaPoczuciaNiezależności w grupie osóbzdrowych (oś pozioma- wyniki, pionowa - liczba osób, linia ciągła

- rozkład normalny, n = 168)

Rycina4.5. Rozkład wyników surowych Kwestionariusza Poczucia Niezależności, skala Poczucie Wolności (oś pozioma - wyniki, pionowa - liczba osób,linia ciągła- rozkładnormalny,

osobyzdrowe, n = 168)

Rycina4.6.Rozkładwyników surowych Kwestionariusza Poczucia Niezależności, skala Brak Zagubienia (oś pozioma- wyniki, pionowa - liczba osób,linia ciągła - rozkład normalny,

osobyzdrowe, n = 168)

Na wyniki kwestionariusza nie ma wpływu wiek badanych. Korelacja z wynikiem globalnymjestrówna -0,06, zPoczuciem Wolnościrpe(i66) = 0,07, az Brakiem Za­ gubienia ry,e(166) =- 0,12. Podobnie bez większegoznaczenia jest płeć. Różnica wy­ ników kobiet i mężczyzn w wynikuogólnym jest nieistotna [Z(l66) = 1,56; p = 0,12], tak samo w skali Brak Zagubienia [/(l66) = 0,86; p = 0,3894], natomiast w Poczuciu Wolności mężczyźni uzyskują nieco wyższe wyniki. Różnica jednak nie jest istotna.

Wykształcenienie rzutuje na wyniki. F(3,164)od0,87do 0,57 jest nieistotne.

Podsumowując, można powiedzieć, że Kwestionariusz Poczucia Niezależności spełniastandardymetody psychologicznej.