Kwestionariusz Stosunku do Życia

4.4.2.1. Konceptualizacja i operacjonalizacja poczucia sensu życia

4.4.2.1.1. Determinanty i moderatory zachowania

Abyzlokalizować teoretycznie kategorię - poczucie sensu życia, wychodzę od pojęć ogólniejszych, zakładając, że zachowanie się człowieka określone jest przez determi­ nanty imoderatory. Gdy determinanty pełnią rolę przyczynbezpośrednich czy pośred­

nich określonych zachowań, moderatory regulują działanie determinant, tworząwa­

runki mające funkcję inhibitora bądź facylitora określonych zachowań. Do klasy de­ terminant należą: potrzeby, pragnienia, sytuacjei zadania. Potrzebyzwiązane sąz bra­

kiem określonych zasobów, koniecznych do normalnego funkcjonowania. Potrzeba zaspokojona wygasa, w odróżnieniu od pragnienia, które motywuje do realizowania wartości i staje siętym bardziej odczuwalne, im bardziej zaokreślonąwartością dąży­

my (Gałdowa, 2000). Sytuacje to kategoria determinant zachowania, mająca podsta­ woweznaczeniezarówno wprocesie zaspokajaniapotrzeb,jak i wykonywania zadań, ale funkcjonującarównież samodzielnie,wówczas gdy podmiot aktualnienieodczuwa konkretnych potrzeb, nie realizuje teżokreślonych zadań, a sytuacja, na przykład nie­ bezpieczna, zmusza go do działania. Musi to jednak być sytuacja znacząca, czego wskaźnikiem (indykatorem) jest emocja. Jeśli sytuacja, bodziec, wzbudza emocję, oznacza to, żejest ważna dla podmiotu, korzystna lub niekorzystna. W zakresie sta­ wianych sobie zadań podmiotrealizuje wartości zawarte w określonych celach świa­ domie, atakżenieświadomie, gdy kieruje się wartością - poczuciegodności, stosując mechanizmyobronne.

Moderatory to cechytemperamentu i inne dyspozycje osobowościowe. Do tejkate­

gorii należą podstawowe zręby tożsamości podmiotu, takie jak: poczucie własnej war­ tości i poczucie sensu życia. Obydwa pojęciamają charakter augeretyczny (por. roz­

dział2.4.2).

4.4.2.1.2. Noetyczna wola sensu a poczucie sensu życia

Noetyczna wola sensu przekłada się psychologicznie na gotowość do poszukiwania sensuwewszystkim, co nas otacza. Człowiek, widząc jakikolwiek przedmiot użytko­ wy - stół, garnek -dostrzega sens działania tego, kto go uczynił. Spostrzega drzewo idostrzegajego sens. Doświadcza choroby i przeczuwajej sens. Doświadczeniesensu jest pierwotne. Wtórnie może podlegać tematyzacji, naprzykład religijnej, kiedy po­

przez sens jednostkowy dochodzimy do sensuuniwersalnego jako istoty Boga, filozo­ ficznej, kiedy poprzezsens egzystencji człowieka dochodzimy do prawdyo człowieku, o bycie, o poznaniu, o wartościach. Tematyzacja naukowa zachodzi wówczas, gdy poprzez sens zjawisk, naprzykładprzyrodniczych,dochodzimy do prawdy naukowej.

Doświadczamy sensu, uczestnicząc w rzeczywistości. Senspostrzegamy w rzeczywi­

stości wokół nas, ale także w swoim życiu. Antonovsky akcentowałsens świata, Franki sens życia. Kwestionariusz Stosunku do Życia dotyczy poczucia sensu własnego życia.

Wnazwie występuje stosunek do życia, aby odróżnić tę metodę od powszechnie zna­

nego Testu Sensu Życia(PLT) J.C. Crumbaughai L.T. Maholicka, opisanego poniżej (por.rozdział4.4.6).

4.4.2.1.3. Wola sensu a wola życia

Badania chorych somatycznie skłaniają do wyodrębnienia podstawowej,uniwersalnej kategorii, wyjaśniającej dlaczego w konfrontacji z poważnymi problemami życiowymi, takimi jak choroba, człowiek w różnym stopniu znajduje w sobie siłę i chęć do prze­

zwyciężenia trudności. Często się zdarza, że personel medyczny stwierdza: „Ten pa­ cjent mógłby jeszcze żyć, alezabrakło mu chęci do życia”. Psychologowie kliniczni w swoich obserwacjach mówią otym, jak w chorym stopniowo zanika chęć do życia albojak właśnie przywiązanie do życiadecyduje o wyzdrowieniu. Istnieje więc czyn­ nik, który zaskakujemedycynęw obie strony: w jednym przypadku sprawia, że chory umiera pomimo pozytywnych rokowań albo szybciej, niż można było oczekiwać, w drugim: powraca dozdrowiawbrew wiedzy medycznej (Simonton, 1993). Obserwa­ cje te skłaniają do postawienia pytania: co decyduje o chęci przetrwania? Jeśli odpo­ wiedź sformułować z perspektywy psychologicznej, to pojęciem nadrzędnym można uczynić wolę życia. Poprzez wolę życia należy rozumieć zmienną indywidualnie dys­ pozycję dozachowania życia, zgodnie z pierwszym prawembiologicznym- zachowa­ niawłasnego życia, ujawniającą się w konfrontacji z chorobą albo w każdej innej sytu­ acji zagrożenia życia. Właśnie wolę życia Czapiński (1992), autor „cebulowej” teorii szczęścia, umieścił w centralnej, najbardziej wewnętrznej sferze poczucia szczęścia.

Jest ono wręcz zakotwiczonewe wrodzonej woli życia i jako takie niezależnezasadni­ czo od okoliczności życia i indywidualnej biografii, w związku z czym praktycznie niezmienne. Większą zmiennością charakteryzują się bardziej zewnętrzne warstwy owej „cebuli szczęścia”, takie jak: świadome,emocjonalne i poznawcze ustosunkowa­ nie się do życiai umiejscowionew teorii najbardziej na zewnątrz: zadowolenie zpo­

szczególnych sfer życia.

Wola życia, jakkolwiektak podstawowa, jest jednak na usługach woli sensu. Gdy nadrzędnąwartościąjest życie, wówczas wola sensu motywuje te same działania co wola życia. Wola sensujednakże ukierunkowuje człowieka ku transcendencji, na ze­

wnątrz, dla drugich (nie wyłącznie do samorealizacji). Gdy w określonej sytuacji do­

minujewartość społeczna: wolność ojczyzny,to wolasensu skłaniadopokonania woli życia. Bonie śmierci człowiek unika za wszelką cenę, ale bezsensu.PowiedzenieFran­ kla o tym, że tragiczną triadę ludzkiego losu stanowi: wina, cierpienie i śmierć, należy przekształcić: wina ibezsens -oto conajgorszegomoże przytrafić sięczłowiekowi.

4.4.2.1.4. Wymiar temporalny poczucia sensu życia

Poczucie sensu życiajest prospektywne, wodróżnieniu od poczucia własnej wartości, które ma wyraźny wymiar rekapitulacji, jest ukierunkowane retrospektywnie. Sens możnaantycypować, ujawniasięondopiero po zakończeniu działania. Patrzącwstecz, oceniamy, czy nasza aktywność, czynność miała sens w odniesieniu do konkretnego celu. Czy przybliżyła nas do niego albo pozwoliła go osiągnąć? Trudno w związku ztym oceniaćsens swegożyciawsposób pełny. Zawsze jestto z jednej strony poczu­ cie sensu doświadczane w odniesieniu do celów i wartości realizowanych ijuż

osią-gniętych. Wtedy jest podstawą poczucia własnej wartości. Z drugiej strony, jest to oczekiwanie, że mojeżycieokaże się w ostatecznym rozrachunku sensowne,toznaczy cele i wartości, na które stawiam, będąprawdziwe, a ja je zrealizuję.Wówczas można mówić o optymizmie egzystencjalnym. Franki używa terminu: tragiczny optymizm, to znaczy optymizmwbrew tragicznej triadzie ludzkiego losu: śmierci, winie i cierpieniu (por. rozdział 1.1.1).Poczucie własnej wartości i poczucie sensużyciawypełniają więc wymiar temporalny tożsamości: przeszłość, czasteraźniejszy i przyszłość.

4.4.2.1.5. Wskaźniki pomiarowe poczucia sensu życia

Poczucie sensu życia określam jako strukturę emocjonalno-poznawczą o podstawo­ wym dla człowieka znaczeniu motywacyjnym. W warstwie poznawczej jej istotą jest subiektywnaodpowiedź na pytanie: „Po co żyję, czy w ogóle po coś żyję? Czy mam do czego w życiu zmierzać, czy jest coś, co jest dla mnie ważne i coto takiego?”Ina­

czej mówiąc -jest to przekonanie35 o celowości swojegożycia. W sferze emocjonalnej wyraża określone emocje, a raczej nastrój towarzyszący refleksji o swoim życiu. Im­

plikacje motywacyjne przejawiają się w aktywności życiowej, gotowości do dostrze­

gania sensu, realizowania celów, wartości. W biegu życia ludzkiego poczucie sensu może być bardzo stałe.Zależy to od stopnia jego zakotwiczenia, ugruntowania w sta­ bilnych wyznacznikach działania: wartościach, dalekosiężnych celach. Jest to pojęcie dyspozycyjne, wektorowe36, to znaczy ma wpływ na kierunek i dynamikę działania.

Ponieważ nie jest mierzalne bezpośrednio, wymaga określenia wskaźników pomiaro­

wych, do których zaliczyłem: wrażliwość na sens swoich aktualnych działań, bilans refleksji retrospektywnej o swoim życiu, przekonanie o szansachna osiągnięcie sensu wżyciu (optymizm egzystencjalny), poszanowanie życia, radość życia, indywidualną zasadę sensu życia (sens życia w istnieniu jako cząstka przyrody, w poświęceniu dla innych,w zmierzaniu ku Bogu), poczucieprzydatności społecznej. Wskaźniki te trak­ tujęjako elementy definicji operacyjnej poczuciasensu życia. Na ich podstawie sfor­ mułowałem twierdzenia Kwestionariusza Stosunku do Życia. Wskaźników jest kilka, ale twierdzenia budowałem tak, aby każde możliwie bezpośrednio odnosiło się do sensużycia, zakładając, żema to być metoda jednoczynnikowa,rzeczywiście badająca sens życia, a nie szereg zmiennych, z których w mniejszym czy większym stopniu poczucie sensu życia wynika. Weryfikację tego założenia przedstawia następny roz­

dział.

3SPrzekonanie - konstrukt od dawnaznany wpsychologii zdrowia. Przykładowo- Model Przekonań Zdrowotnych Hochbauma, rozwinięty przez Rosenstocka (Schwarzer, 1997).

Rozróżnieniaużywane przezMadsena (1980) w jego monografii poświęconej teoriom motywacji.

4.4.2.2. Charakterystyka psychometryczna Kwestionariusza Stosunku do Życia

Kwestionariusz Stosunku do Życia w wersji wstępnej składał się z 22 twierdzeń, o cha­ rakterze czteropunktowychskal likertowskich, z czego 12 to były twierdzenia wprost, a 10 - odwrotne. Taką metodę poddano badaniom walidacyjnym w grupie 168 osób zdrowych, opisanej w rozdziale 4.2 i 4.3.

Rzetelność wersji wstępnej określiłem, wyznaczając współczynnik zgodności we­

wnętrznej alfa Cronbacha równy 0,82. Skorygowany współczynnik korelacji pozycji kwestionariusza ze skalą, liczony przy okazjibadaniarzetelności testu, wskazuje rów­ nocześnie na moc dyskryminacyjną pozycji. Kierując się wartością tego współczynni­

ka, wyeliminowałem dwatwierdzenia o niskim współczynniku korelacji z całym kwe­

stionariuszem, a nieistotne merytorycznie. Ostateczna wersja kwestionariusza składa się z20 twierdzeń. Współczynnikalfa Cronbacha wtym wypadku wynosi 0,83 i jest zadowalający. Badany może uzyskać wynik od 20 do 80 punktów. Błąd standardowy pomiaru (SEM) wynosi 3,18. Przedział ufności wyników surowych, oszacowany na poziomie90%, zamyka się w granicach: wynik-5, wynik+5.

Trafnośćteoretyczną kwestionariuszaokreśliłem zapomocą analizyczynnikowej37.

Jejrezultatyprzedstawiarycina4.1 oraztabela 4.1.

37 Analizę czynnikową wykonywałemzawsze metodą komponentówgłównych(principal

components)-Na wykresie 1 widać, że Kwestionariusz Stosunku do Życia jest jednoczynnikowy, zgodnie z założeniem. Wartośćwłasna pierwszego czynnika wynosi 5,92,anastępnego dopiero 1,57.

Rycina 4.1. Wartości własne (oś pionowa)20 czynników, obliczonych na podstawie wyników KwestionariuszaStosunku do Życia (n = 168)

Rysunek potwierdzają dane w tabeli 4.1. Przyjmując arbitralnie jako kryterium wartość 0,35, można stwierdzić, że wszystkie twierdzeniakwestionariusza, z wyjąt­ kiem 4 i 8, są wysycone wstopniu znamiennym czynnikiem I. Biorąc pod uwagę za­ równo wyniki analizy rzetelności (obydwatwierdzenia były niskoskorelowanez wy­

nikiem ogólnym), jak i analizy czynnikowej, twierdzenie 4. i 8. należałoby usunąć.

Pozostawiłemjejednak, ponieważ są istotne merytorycznie, a pozwala na towartość współczynnika rzetelności testu powyżej 0,8. Co więcej, żadne ze stwierdzeń nie jest skorelowane negatywnie z wynikiem całego kwestionariusza. Twierdzenie 4. dotyczy motywacji samobójczych:„Mogłoby dojśćdo tego, że odebrałbym/odebrałabym sobie życie”, a 8. zasady poczucia sensu: „Czuję się cząstką natury i ztego wypływa pod­

stawowy sens mojego życia”. W tym wypadku racje merytoryczne przeważyły nad metodologicznymi .

Tabela 4.1. Ładunki20 twierdzeńKwestionariusza Stosunku do Życia w pięciu czynnikach,których wartość własnajest większa niż 1. Wyjaśniają one 55% wariancjiwyników. Wytłuszczono ładunki

czynnikowe większe bądź równe 0,35 [n = 168, osobyzdrowe)

Twierdzenie CzynnikI Czynnik II Czynnik III CzynnikIV CzynnikV

1 0,56 0,31 0,12 0,01 -0,07

2 0,62 0,03 -0,14 0,13 -0,18

3 0,46 -0,23 -0,12 -0,22 -0,18

4 0,00 0,04 0,26 -0,87 -0,09

5 0,56 0,14 -0,01 0,17 -0,18

6 0,59 -0,27 -0,15 -0,13 -0,03

7 0,67 0,22 0,03 -0,24 0,09

8 0,15 0,09 -0,82 -0,10 -0,26

9 0,61 0,30 0,24 0,14 0,12

10 0,51 0,03 0,30 0,10 -0,20

11 0,55 -0,41 -0,16 0,09 0,08

12 0,70 0,21 -0,10 0,11 -0,10

13 0,39 -0,46 0,02 0,19 0,42

14 0,36 0,59 -0,05 -0,03 0,32

15 0,66 0,29 0,04 0,01 0,27

16 0,74 -0,11 -0,17 -0,07 -0,13

17 0,38 -0,46 0,41 0,07 -0,09

18 0,73 -0,26 0,03 -0,19 0,09

19 0,38 0,06 0,29 0,15 -0,58

20 0,61 -0,14 -0,07 -0,10 0,33

Wartość własna

5,92 1,57 1,29 1,11 1,08

Statystykę opisową wyników Kwestionariusza Stosunku do Życia przedstawia tabela 4.2 i rycina4.2.

38 Zarówno tu, jak i w dalszychrozdziałachprzedstawiono wyniki analizyczynnikowej niepoddanero­ tacji, ponieważ korespondują onez rezultatami badaniarzetelności, poprzezwyznaczaniewartości współ­

czynnikaalfa Cronbacha.W celu sprawdzenia przeprowadziłem rotację metodą Varimax standardized, ale nie otrzymałem bardziej klarownych, nadających siędointerpretacji rezultatów.

Tabela4.2. Statystyka opisowa wyników Kwestionariusza Stosunku do Życia w grupieosób zdrowych (n = 186)

M Me Minimum Maksimum SD Asymetria Kurtoza

Wyniksurowy 65,67 68 34 79 7,71 -1,06 1,17

Steny 5,65 6,00 1 10 2,06 0,15 -0,24

Nota39: n - liczba badanych, M -średnia arytmetyczna, Me - mediana, SD - odchylenie standardowe

Rycina 4.2. Rozkład wyników surowych Kwestionariusza Stosunku do Życiaw grupie osóbzdrowych (oś pozioma - wyniki,pionowa- liczba osób,linia ciągła- rozkład normalny, n = 168) Rozkład wynikówjest lewoskośny(rycina 4.2). Miara skośności ma wartość-1,06 (tabela 4.2), dlatego aby jednak uniknąć artefaktów wprzypadku stosowania statystyk zakładających normalny rozkładwyników, wyraziłem je w skali stenowej.

Statystykę opisowąwyników przeliczonych przedstawia również tabela 4.2. Para­

metry rozkładu są dużo bardziej „normalne”. Widaćto zresztą w graficznym przedsta­ wieniu wyników (rycina4.3).

Korelacja wyników zwiekiem jest rzędu 0,04, to znaczy nieistotna. Płeć także nie maznaczenia [M kobiet= 65,71, M mężczyzn = 65,57, r(166)= 0,11; n.i. - nieistotne statystycznie], podobnie jak wykształcenie[F(3,164) = 0,28; n.i.].

Badając trafność diagnostyczną zbieżną skorelowałem wyniki Kwestionariusza Stosunku do Życia z rezultatami badania testem PLTCrumbaugha i Maholicka. Oka­ zało się, że obydwiemetody korelująznacząco, ponieważ r(166) = 0,76; p = 0,0001.

39 Przez „notę” zgodnie z terminologią standardów American Psychological Association rozumiemob­

jaśnienia, które dotyczą wszystkich tabelirycin w tej pracy.

Rycina 4.3. Znormalizowany rozkładwyników Kwestionariusza Stosunku do Życia,przeliczonych na skalę stenową (oś pozioma - steny, pionowa - liczba osób, linia ciągła- rozkład normalny, osoby

zdrowe, n = 168)

Podsumowując, możnastwierdzić, że KwestionariuszStosunku do Życia jest meto­ dą o parametrach psychometrycznych, upoważniających do zastosowaniajej w bada­

niachnaukowych,a nawet w diagnostyceindywidualnej.