w rosyjskim języku literackim XIX i XX wieku
1. LEK SEM Y CERKIEW NOSŁOW IAŃSKIE
W JĘZYKU W YBRANYCH TEKSTÓ W N.M. KARAMZINA
Spośród 2181 wyodrębnionych początkowo z dzieła N.M. Karamzina leksemów cerkiewnosłowiańskich szczegółowej analizie poddajemy 210 cerkiewizmów.
W celu uzyskania szerszego - niż ograniczony jedynie do wybranego autora - obrazu rosyjskiego języka literackiego w interesującym nas zakresie, dokonujemy zestawienia danych języka dzieła N.M. Karamzina dotyczących obecności lub braku leksemów cerkiewnosłowiańskich i ich odpowiedników wschodniosłowiańskich również opierając się na zasobie leksykalnym Tołkowogo słow aria żiwago wieliko-russkago jazyka W. Dala. Słownik ten, zorientowany głównie na język żywy, daje nam szerokie możliwości odnalezienia poświadczeń choćby potencjalnych odpo wiedników wschodniosłowiańskich dla leksemów cerkiewnosłowiańskich nie od notowanych w innych słownikach języka rosyjskiego X IX wieku.
Ilustracją przeprowadzonych przez nas obserwacji językowych są tabele spo rządzane oddzielnie dla poszczególnych typów cerkiewizmów. Odnotowywane w tabelach leksemy cerkiewnosłowiańskie oraz ich odpowiedniki wschodniosło- wiańskie zamieszcza się w ich podstawowej formie: dla imiennych części mowy oraz imiesłowów - w mianowniku liczby pojedynczej i w rodzaju męskim przy formach rodzajowych, dla czasowników - w bezokoliczniku. W sytuacji, gdy wy
stępujący w pracy N.M. Karamzina leksem cerkiewnosłowiański nie jest poświad czony w słowniku W. Dala, wówczas jego forma wyjściowa (podstawa motywa cyjna) rejestrowana przez ten słownik zapisywana jest w tabelach w nawiasie. Dotyczy to zazwyczaj imiesłowów lub rzeczowników odsłownych, dla których w nawiasach umieszcza się czasownik w bezokoliczniku, jak również przymiotni ków w stopniu wyższym, dla których w nawiasach odnotowuje się podstawową formę przymiotnika. Znakiem zapytania opatruje się w tabelach te leksemy wschodniosłowiańskie, które nie stanowią ścisłych odpowiedników dla badanych przez nas leksemów cerkiewnosłowiańskich, a są jedynie ich przybliżonymi lub pozornymi wariantami. W nawiasach klamrowych umiesza się każdorazowo te lek semy, które ze względu na posiadaną wielość cech cerkiewnosłowiańskich powtarzają się w kilku wyodrębnionych w rozprawie typach cerkiewizmów (np.: гражданин). Znakiem * wyróżnia się w tabelach i w tekście leksemy polisemiczne. Zarówno leksemy cerkiewnosłowiańskie, jak i ich wschodniosłowiańskie odpowied niki odnotowuje się w tabelach zgodnie z ich dziewiętnastowieczną ortografią.
l.A. Cerkiewizmy z połączeniami typu TlaT, Т1ёТ, TraT, ТгёТ
Przedmiotem poniższych badań są leksemy cerkiewnosłowiańskie, zawierające połączenia typu TlaT, Т1ёТ, TraT, ТгёТ, które wywodzą się kolejno z odpowied nich prasłowiańskich grup *TolT, *TelT, *TorT, *TerT.
TABELA 1 Typ
cerkiewizmu
N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj slow ar ’ ż iw ago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański TlaT<*TolT благо - благо болого (?) благодарность - благодарность -благодетель - благодетель -благодетельный - благодетельный -благодеяше - благодеяше -благоразум1е - благоразум1е -благоразумно - благоразумно -благоразумный - благоразумный -благославенный - благославенный -благословить - благословить -благосостояше - благосостояше -благоустройство - благоустройство -благоухаше - благоухаше
-благочестивый — благочестивый -блаженство - блаженство -владЬше - владЬше -владЬть - владеть -владетель - владетель володарь (?) Влади\мръ - - -"власть волость "власть волость властвовать - властвовать -властитель - властитель волостель (?) властолюбивый - властолюбивый -властолюб1е - властолк^е -" глава голова "глава голова "главный - "главный головной единовластие - единовластие -завладеть - завладеть -"златый золотой "златый золотой младенецъ - младенецъ -младенчество - младенчество -млады й молодой младый молодой насладиться - насладиться насолодить (?) наслаждаться - наслаждаться насолаживать (?) наслаждеше - наслаждеше насоложенье (?) Heconiacie - несоглаЫе -несогласный - несогласный -область - область -облаченный - (облачить) (оболочь) (?) овладквинй - (овладеть) -овладеть - овладеть -подвластный - подвластный -самовласпе - самовласпе -самовластный - самовластный -сладкш - сладкШ солодюй сладостный - сладостный -сластолюбивый - сластолюбивый -соглаЫе - соглаЫе -согласиться - согласиться -согласно - (согласный) -согласный - согласный
-Powyższa tabela prezentuje zestaw 51 leksemów zawierających cerkiewnosło- wiańskie połączenia typu TlaT<*TolT. Większość z nich, bo aż 38, stanowią leksemy niewymienialne, tj. nie posiadające swoich wschodniosłowiańskich odpowiedników.
Cerkiewizmy wymienialne, tj. mające swoje wschodniosłowiańskie odpowied niki, tworzą grupę 13 leksemów z połączeniami typu TlaT<*TolT. Nie jest to jed nakże jednolita jakościowo grupa.
Sześć leksemów cerkiewnosłowiańskich danego typu ma swoje ścisłe (zarówno fonetyczne, jak i semantyczne) odpowiedniki wschodniosłowiańskie, a mianowicie: •* власть ‘право, сила и воля надъ чкмъ, свобода дкйствш и распоряженш;
начальствоваше; управлеше’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodnio- słowiańskim - волость ‘стар, власть, правительственная сила’;
• “глава ‘голова, какъ часть ткла; глава общества, начальник, предводитель; глава дклу, начало, основаше, корень; глава въ книгк, въ сочиненш; отдклъ, отдкпеше, раздклъ’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znacze niowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - голова ‘глава, часть гкпа, состоящая изъ черепа съ мозгомъ, изъ мышцъ, покрововъ съ волосами’; • “главный ‘головной, до головы (члена) относящшся; важнейшш, суще
ственный, начальный, основной, первенствующш, начальствующш, властву- ющш, высшш, верховный, преимущественный по силк, по богатству, зна- neHiio’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - головной ‘до головы относящшся, къ ней принадлежащш; (иногда въ значенш) главный, первый, лучшш, отборный’; • “златый ‘изъ золота сделанный, золото содержащш; вызолоченный, по
золоченный’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - золотой ‘изъ золота сделанный, золото содержаний, вызолоченный, по золоченный’;
• младый ‘молодой, нестарый, юный; прожившш немного вкка, невозраст- ный, невзрослый, незркпый, неперематорквшш еще’ ze swoim ścisłym od powiednikiem wschodniosłowiańskim - молодой ‘младой, нестарый, юный...’; • сладкш ‘солодкш, вкусомъ более или менее похожш на сахаръ’ ze swoim
ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - солодкш ‘сладкш’.
Trzy leksemy cerkiewnosłowiańskie w grupie cerkiewizmów wymienialnych posiadają swoje adekwatne semantycznie, lecz jedynie przybliżone, bo nieiden- tyczne fonetycznie i morfologicznie, odpowiedniki wschodniosłowiańskie. Są to: • владетель ‘обладатель, хозяинъ вещи, господинъ; помещикъ, у кого недви
жимое имущество’, dla którego przybliżonym odpowiednikiem wschodniosło wiańskim jest leksem во л о д ар ь ‘владкпецъ, державный обладатель, вер ховный правитель, государь’;
• властитель ‘волостель и волостельша, господинъ и госпожа; владетель, владклецъ, кто повелкваетъ, управляешь, владкеть’ ze swoim przybliżonym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - в о л о с т е л ь 'стар, властитель, завкдывающш областью, правительственное лицо, начальникъ’;
• облаченный, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej bezokolicznik облачать ‘вообще у(...)крывать, ухичать или обтягивать чемъ’
ze swoim wschodniosłowiańskim odpowiednikiem - о б о л о ч ь ‘вообще у(...)крывать, ухичать или обтягивать чкмъ, одевать...’.
Cztery leksemy cerkiewnosłowiańskie tworzą grupę pozornie wymienialnych cerkiewizmów, tzn. takich, których fonetyczne odpowiedniki wschodniosłowiań- skie poświadczone są wprawdzie w rosyjskim języku literackim X IX wieku, lecz pozostają nieadekwatne semantycznie. Są to:
• благо ‘всё доброе, полезное, служащее къ нашему счаепю ’, dla którego po zornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem б о л о г о ‘благо, хорошо, гораздо, ладно, кстати’;
• насладиться ‘вкусить высшее yдoвoльcтвie, усладиться, почувствовать на слажденье, усладу, утЬху, нЬгу, пр1ятность, удовольств1е’, dla którego po zornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem н а с о л о д и т ь ‘что, заставить солодки», привести въ сыромъ теплЬ въ легкое броженье, какъ готовять солодъ, соложеное гЬсто нпр.’ ;
• наслаждаться ‘вкушать высшее удовольств1е, услаждаться, чувствовать наслажденье, усладу, утЬху, нкгу, пр1ятность, удовольств1е’, dla którego po zornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem н а с о л а ж и в а т ь ‘заставлять солодкть, приводить въ сыромъ теплЬ въ легкое броженье, какъ готовять солодъ, соложеное тЬсто нпр.’;
• наслаэвдеше ‘чувство услады, утЬхы, нЬги, пр1ятности, удовольств1я’, dla którego pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem н а с о л о ж е н ь е ‘заставленie солодЬть, приведете въ сыромъ тегигЬ въ легкое броженье, какъ готовять солодъ, соложеное тЬсто ...’. TABELA 2 Тур cerkiewizmu N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tolkawyj słowar' żiwago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański Т1ёТ<*Те1Т влечь - влечь волочь извлечь - извлечь изволочь извлекнуть - - -отвлечь - отвлечь отволочь отвлеченный - (отвлечь) (отволочь) пл'Ьнъ - пл'Ьнъ полонъ #плЬнить - *гигЬнить полонить пл'Ьнникъ - пл'Ьнникъ полоненикъ (?) пленяться - пл’Ьняться -привлечь - привлечь приволочь
Przedstawiona powyżej tabela zawiera wykaz 10 leksemów cerkiewnosłowiań- skich z połączeniami typu Т1ёТ, które wywodzą się z prasłowiańskiej grupy *TelT.
W tej grupie cerkiewizmów występują tylko dwa niewymienialne leksemy - пленяться i извлекнуть.
Siedem leksemów z połączeniami typu Т1ёТ<*Те1Т, wyodrębnionych z bada nego przez nas materiału językowego, tworzy grupę cerkiewizmów ściśle wymie nialnych. Posiadają one swoje ścisłe (zarówno fonetyczne, jak i semantyczne) od powiedniki wschodniosłowiańskie. Są to:
• влечь ‘силою уносить или утаскивать, какъ уносить вода, буря’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - волочь ‘таскать, тащить, брать таскомъ, волокомъ, везти по земле, двигать; тянуть’;
• извлечь ‘кого, что, откуда, изъ чего; вытаскивать, вынимать, выбирать, вы тягивать; отделять важное, существеное’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - изволочь ‘въ прямомъ и простомъ значенш выта скивать, вытягивать’;
• отвлечь ‘отъ чего или куда оттаскивать, перетащить на другое место, отво лочить, оттащить прочь; оттягивать, давать косое направлеше’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - отволочь ‘что куда, отта щить, переместить таскомъ, волокомъ; что откуда, отъ чего, оттащить въ сторону, прочь’;
• отвлеченный, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej bezokolicznik отвлечь ‘оттаскивать отъ чего или куда, перетащить на другое место ...’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - отволочь ‘что куда, оттащить, переместить таскомъ, волокомъ
• п лен ъ ^tficTBie по глаголу пленять, пленить (взять въ пленъ, въ неволю, полонить, захватить, поработить)’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschod niosłowiańskim - полонъ ‘действ1е по глаголу полонять, полонить; пленъ, неволя, состоянье пленника или невольника’;
• "пленить ‘кого, взять въ пленъ, въ неволю, полонить, захватить, порабо тить’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - полонить
‘кого, пленять, брать въ пленъ, въ неволю, порабощать изневоливъ, побеждать силою, оруж1емъ, захватывая, уводить въ полонъ, въ пленъ’; • привлечь ‘что, кого, приволакивать, приволочь, притащить, притянуть,
примчать волокомъ или таскомъ’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschod niosłowiańskim - приволочь ‘что куда, привлечь, притащить, притянуть таскомъ, волокомъ’.
Cerkiewizm пленникъ ‘пленный, плененный, взятый въ пленъ’ posiada przybliżony, bo nieidentyczny fonetycznie i morfologicznie, choć semantycznie adekwatny, odpowiednik wschodniosłowiański w postaci полоненикъ ‘плен никъ, невольникъ’;
Typ cerkiewizmu
N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj słowar' żiwago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschód- leksem cerkiewny leksem
wschod-niosłowiański niosłowiański TraT<*TorT возвратить - возвратить -возвратиться - возвратиться -врагъ - врагъ ворогъ градсюй городской градсшй городской "гражданинъ - "гражданинъ горожанинъ граждансюй - граждански -драгоценный - драгоценный дорого ценный кратюй - кратюй коротюй "мрачный - "мрачный морочной наградивъ - (наградить) (нагородить) (?) награждающий - (награждать) (нагораживать) (?) "нравъ - "нравъ норовъ (?) нравственность - нравственность -нравственный - нравственный -"обратить - "обратить оборотить "обратиться - "обратиться оборотиться обратно - (обратный) (оборотный) (?) обращеше - обращеше обороченье "обращенный - "(обращать) (оборотить) (?) омрачить и - омрачить обморочить (?) отвращеше - "отвращеше отвороченье "праздный - "праздный порожшй (?) прахъ - прахъ порохъ распространить - (распростра -ниться) Седмиградсюй - - -"сохранить - "сохранить схоронить "страна сторона "страна сторона устранивъ - (устранить) (усторонить) храбрость - храбрость -храбрый - храбрый -"храмъ - "храмъ хоромы (?) храмина - храмина хоромина "хранить - "хранить хоронить храниться - храниться хорониться Царьградъ - -
-Tabela leksemów z połączeniami typu TraT<*TorT zawiera wykaz 35 Iekse- mów cerkiewnosłowiańskich z odnotowaną obecnością lub brakiem ich wschod- niosłowiańskich odpowiedników.
Powyższą grupę cerkiewizmów tworzy 10 niewymienialnych oraz 25 wymie nialnych leksemów cerkiewnosłowiańskich.
Wśród wymienialnych cerkiewizmów danego typu da się wyróżnić 17 ściśle wymienialnych leksemów cerkiewnosłowiańskich, a mianowicie:
• врагь ‘противнику непр1ятель, супостать, недоброжелатель; нечистая сила, сатана’ wraz ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - ворогь ‘врагь, недругь, непр1ятель, супротивникъ, злоумышленник!», злод'Ьй; нечистая сила, сатана’;
• градскш ‘городской’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiań skim - городской ‘градскш и градской, принадлежащш, относящшся къ городу’;
• “гражданннъ ‘городской житель, горожанинъ; член общины или народа, состоящаго подъ однимъ общимъ управлешем; каждое лицо или человеку изъ составлящихъ народъ, землю, государство’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim -
горожанинъ ‘городской житель вообще’;
• драгоценный ‘многоценный, ценный, весьма дорогой по достоинству,
качествамъ, свойствам или сущности своей’ ze swoim ścisłym odpowiedni kiem wschodniosłowiańskim - дорогоценный ‘многоценный, ценный, весь ма дорогой по достоинству, качествамъ, свойствамъ или сущности своей’. • краткш ‘недлинный, недолгш, невысокш, недальнш, недлительный, не
большой, малый по длине, маломерный; близкш; скорый, спешный’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - короткш ‘недлин ный, недолгш, невысокш, недальнш ...’;
• “мрачный ‘темный, несветлый; угрюмый, задумчивый, невеселый’ ze swo im ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - морочной ‘мрачный, пасмурный’;
• “обратить ‘что, поворотить, направить, устремить; переворотить, пере вернуть на другую сторону’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosło wiańskim - оборотить ‘что, поворотить, направить, устремить; переворо тить, перевернуть на другую сторону’; • “обратиться ‘поворотиться, направиться, устремиться’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - оборотиться ‘поворотиться, напра виться, устремиться’; • обращеше ‘дЪйств1е по значешю глагола оборачивать, оборотить или об ращать, обратить (что, поворачивать, направлять, устремлять; что, кого, переворачивать, перевертывать на другую сторону)’ ze swoim ścisłym odpo
wiednikiem wschodniosłowiańskim - обороченье ‘действ1е по значешю гла гола оборачивать, оборотить или обращать, обратить (что
• отвращеше ‘действ!е и состояше по глаголу отвращать (кого, что отъ чего, давать чему иное направленье, отстранять, устранять, отводить, от влекать, отклонять; отворотить); омерзенье, ненависть, нелюбовь, пре зренье, отворотъ, антипат1я’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znacze niowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - отвороченье ‘fltiłcTBie no глаголу отворачивать, отворотить (что, отваливать, удалять ворочая, пере ворачивая; обратить, возвратить, отдать; отрезать большой кусъ ломтища; отвертывать, отгибать, открывать, откидывать часть покрова, отвертывать винтъ, гайку, если она очень туга; поворачивать, наклонять, уклонять въ сторону); произведете въ комъ отвращенья’;
• прахъ ‘порох, пыль, персть’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodnio słowiańskim - порох ‘прахъ, порошекъ’;
• "сохранить ‘беречь, блюсти, держать въ целости; схоронить, спрятать надежно; соблюдать, исполнять, следовать чему’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - схоронить ‘хоронить; спрятать, сховать, скрыть’;
• "страна ‘сторона, въ значенш край, объемъ земель, местность, округа, область, земля, государство, часть света; редко въ значенш стороны, бока вещи, предмета или направлешя, положешя, частей его’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych wschodniosłowiańskim odpowiednikiem - сторона ‘вообще направлеше; часть целаго, пространство и местность вне чего либо, внешнее, наружное, отъ нутра или отъ средины удаленное; бокъ, край, грань; край, область, местность, округа, страна’;
• устранивъ - któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej bezokolicznik устранить ‘что, удалять, очищать место, путь, дорогу, откло нять помеху, препоны’, ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiań skim - усторонить ‘что, отсторонить, посторонить, удалить, очистить место, путь, дорогу, отклонить помеху, препоны’;
• храмина ‘жилой домъ’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiań skim хоромина ‘жилой домъ, изба’;
• "хранить ‘беречь, сберегать, прятать, содержать въ целости’ ze swoim ścis łym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiań skim - хоронить ‘что, прибирать на место, прятать, класть въ потаенное место, скрывать вещь или хранить, оберегать; кого, погребать умершего, предать земле’;
• храниться ‘беречь себя, сберегать себя, прятаться, содержать себя въ цело сти’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - хорониться ‘скрываться, прятаться’.
Wymienialne cerkiewizmy z połączeniami typu TraT<*TorT stanowią również 3 leksemy cerkiewnosłowiańskie, które posiadają przybliżone, bo nieidentyczne fonetycznie i morfologicznie, choć semantycznie adekwatne, odpowiedniki wscho- dniosłowiańskie. Są to:
• обращенный - któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycz nej bezokolicznik обращать ‘поворачивать, направлять, устремлять’, posia dający przybliżony odpowiednik wschodniosłowiański - о б о р о т и т ь ‘что, поворотить, направить, устремить’;
• праздный ‘о м^стЬ, простор^, незанятый, порожнш, свободный, пустой, опростанный, пустопорожнш; о вещи, снарядЬ - гулящш, никому въ это время не нужный’ ze swoim przybliżonym odpowiednikiem wschodniosło- wiańskim - п о р о ж н 1 й ‘пустой, опростанный, простой, незанятый’;
• "храмъ ‘хоромы, жилой домъ; храмъ Божш, здаше для общественнаго бого служенья, всякаго исповЪданья’ ze swoim przybliżonym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - х о р о м ы ‘жилыя, деревянныя строенья’.
Cztery cerkiewizmy tworzą grupę pozornie wymienialnych leksemów cerkiew- nosłowiańskich, tj. posiadających wprawdzie swoje fonetyczne, lecz nieadekwatne semantycznie odpowiedniki wschodniosłowiańskie. Są to:
• наградивъ - któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej bezokolicznik наградить ‘кого, надкпить, даровать, жаловать; дать, жало вать за какую заслугу, за службу, за подвиги’, posiadający pozorny odpo wiednik wschodniosłowiański - н а г о р о д и т ь ‘что, настроить, наставить, нагромоздить; наделать городьбу, перегородокъ’;
• награждающий, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony seman tycznej bezokolicznik награждать ‘кого, надЪлять, даровать, жаловать, да вать, жаловать за какую заслугу, за службу, за подвиги’, posiadający pozorny odpowiednik wschodniosłowiański - н а г о р а ж и в а т ь ‘что, настраивать, на ставлять, нагромазживать; надкпывать городьбу, перегородокъ’;
• нравъ ‘вообще, одна половина или одно изъ двухъ основныхъ свойствъ духа человека: умъ и нравъ’ - posiadający pozorny odpowiednik wschodnio słowiański - н о р о в ъ ‘нравъ, обычай, обыкъ; особое, личное свойство человека или животнаго, бол'Ье въ неодобрительномъ значении; своеобыч1е, упрямство, упорство’;
• обратно, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej przy miotnik обратный ‘возвратный, заднш; превратный, противоположный, обращенный въ иную сторону’, posiadający swój pozorny odpowiednik wschodniosłowiański - о б о р о т н ы й ‘къ обороту относящшся, круговой, коловратный, обратный, возвратный’ .
Typ
cerkiewizmu
N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj słowar ’ żiwago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschód- leksem cerkiewny leksem
wschod-niosłowiański niosłowiański ТгёТ<*ТегТ временный - временный -время - время -долговременный - долговременный -*жребШ - *жребШ жеребей (?) истребленный - (истребить) (истеребить) (?) истреблеше - истреблеше истеребленье (?) истреблять - истреблять истеребливать (?) непосредственно - (непосредствен -ный) посредство - посредство -потребность - потребность -потребовать - потребовать -превзойти - превзойти -превосходство - превосходство -предъ передъ предъ передъ предаше - предаше переданье(?) ^предать - ^предать передать (?) предатель - предатель -предвидеть - предвидеть -предвидя - (предвидеть) -*предкпъ - *пределъ переделъ предлогь - предлогь -предложеше - предложеше -предложить - предложить -предпочитать - предпочитать -предпр1ят1е - npeflnpiaTie -предсказать - предсказать -представлять - представлять -представляя - (представлять) -предуведомить - предуведомить -предчувств1е - предчувсгае -прежнш - прежнш пережшй презирать - презирать (перезирать) (?) презреше - презреше перезренье (?) прекрасный - прекрасный -прелестный - прелестный -препятств1е npewiTCTBie
препятствовать пресекаться преступникъ претерпенный современникъ среди средство требище требоваше требовать употребить употреблять учредить чрезъ_________ препятствовать пресекаться преступникъ (претерпеть) современникъ среди средство требище требоваше требовать употребить употреблять учредить чрезъ_________ пересекаться переступникъ (перетерпеть) середи учереживать (?) черезъ________
Powyższa tabela daje wykaz 50 cerkiewnosłowiańskich leksemów zawierają cych połączenia typu ТгёТ<*ТегТ wraz z odnotowanymi w tabeli obecnością lub brakiem ich wschodniosłowiańskich odpowiedników. W przedstawionym zesta wieniu można wyraźnie wyodrębnić 33 niewymienialne oraz 17 wymienialnych leksemów cerkiewnosłowiańskich, tj. posiadających swoje ścisłe, przybliżone lub pozorne odpowiedniki wschodniosłowiańskie.
Spośród cerkiewizmów z połączeniami typu TreT<*TerT posiadających odpo wiedniki wschodniosłowiańskie daje się wyodrębnić grupa 8 ściśle wymienialnych leksemów cerkiewnosłowiańskich, a mianowicie:
• предъ ‘передъ, впереди, напередъ’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wscho- dniosłowiańskim передъ 'впереди, напереди чего по месту или напередъ, прежде чего по месту или напередъ, прежде чего по времени’;
• "пред^лъ ‘начало или конецъ, конъ, межа, грань, раздкпъ, край, рубежъ или граница; конецъ одного или начало другаго’ ze swoim ścisłym odpo wiednikiem wschodniosłowiańskim - передЪлъ ‘по глаголу переделять, предклъ или грань, граница, межа, рубежъ’ ;
• прежнж ‘прошлый, прошедший, м1нувцпй, бывцпй некогда; все, что было и прошло’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - пережнж ‘прежнш’;
• пресекаться ‘пересекаться, от(раз)секаться, прекращаться, останавливаться’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - пересекаться ‘быть пересекаему, встречаться напересечку, перекрещиваться’;
• преступникъ ‘нарушитель закона, совершивший преступленье, виновный передъ законами въ важномъ нарушенш ихъ’ ze swoim ścisłym odpowiedni kiem wschodniosłowiańskim - переступникъ ‘кто что-либо пере(пре)сту- паетъ или нарушитель правилъ, менее важный, чемъ преступникъ’;
• претерпенный, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycz nej bezokolicznik претерпеть ‘что перетерпеть, перенести, испытать терпя, перестрадать; подчиниться чему неволей, вынести что непр1ятное, тяжкое, противное; потерпеть’ z jego ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim перетерпеть ‘претерпеть, перенести, терпя вынести, выдержать, испытать на себе, пережить бедств1я’;
• среди ‘посреди, въ (на) средине, по (на) середке, между, промежъ или окруженный чемъ либо’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosło wiańskim - середи ‘посреди, въ (на) средине, по (на) середке, между, про межъ, или окруженный чемъ либо’;
• чрезъ ‘предпогъ съ винительнымъ падежомъ, о предмете, вещи: поперекъ, снаружи или насквозь’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiań skim - черезъ ‘предлогъ съ винительнымъ падежомъ, о предмете, вещи: поперекъ, снаружи или насквозь’.
Wśród cerkiewizmów wymienialnych z połączeniami typu TreT<*TerT wystę puje 1 leksem cerkiewnosłowiański posiadający przybliżony odpowiednik wschod- niosłowiański, a mianowicie:
• учредить ‘устроить въ чреду, рядъ или порядокъ; основать, устроить, установить правилами, порядкомъ’ ze swoim przybliżonym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - у ч е р е ж и в а т ь ‘устраивать въ чреду, рядъ или по рядокъ, основывать, устраивать, устанавливать правилами, порядкомъ’.
Dziewięć leksemów cerkiewnosłowiańskich z połączeniami typu ТгёТ<*ТегТ tworzy grupę pozornie wymienialnych cerkiewizmów, tj. posiadających swoje fo netyczne, lecz nieadekwatne semantycznie odpowiedniki wschodniosłowiańskie. Są to:
• *жребш ‘употребляется говоря о предметахъ возвышенныхъ; участокъ, доля, пай, доставшшся въ надЪлъ по жеребью или вообще рокъ, судьба, участь, доля, счастье’ ze swoim pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiań skim - ж е р е б е й ‘кусочекъ, отрубочекъ, отрезокъ, частица крошенаго, рубленаго; отлитая по калибру ружья стопочка, вместо пули; такой же отрезокъ с меткою для метанья и решенья судьбою, счастьемъ чего либо спорнаго’;
• истребленный, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycz nej bezokolicznik истребить ‘уничтожить, перевести, извести, искоренить и погубить’ ze swoim pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - и с т е р е б и т ь ‘издергать, исщипать, измохрить, изорвать раздергавъ’ ; • истреблеше ‘дЪйств1е по значешю глагола истребить (уничтожить, пере
вести, извести, искоренить и погубить) ze swoim pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - и с т е р е б л е н ь е ‘дЬйств1е по глаголу истеребить (издергать, исщипать, измохрить, изорвать раздергавъ)’;
• истреблять ‘уничтожать, переводить, изводить, искоренять и губить’ ze swoim pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - и с т е р е б л и в а т ь ‘издергивать, исщипывать, измохрять, изрывать раздергавъ’; • предаше ‘преданье, разсказъ, повествованье, память о событш, переше дшая устно отъ предковъ къ потомкамъ; поученья, наставлешя, правила житейсюя, переданныя однимъ поколЪньемъ другому’ ze swoim pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - п е р е д а н ь е ‘дЬйств1е по глаголу передавать, передать (подавать изъ рукъ въ руки)’; • "предать ‘что, кому передать, завещать, передать потомству обычаемъ или закономъ; вручать или отдавать съ покорностью, со смиреньемъ; предо ставить, подвергнуть; - кого, изменить кому, обмануть лукаво, покинуть въ беде, изменнически выдать непр1ятелю’ ze swoim pozornym odpowiedni kiem wschodniosłowiańskim - п е р е д а т ь ‘подавать изъ рукъ въ руки’; • презирать ‘кого или чемъ пренебрегать, считать ничтожнымъ, подпымъ,
недостойнымъ вниманья, ниже всякаго уваженья’ ze swoim pozornym odpo wiednikiem wschodniosłowiańskim - п е р е з и р а т ь ‘отколь куда перегля- дывать’;
• презирая, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej bezokolicznik презирать ze swoim pozornym odpowiednikiem wschodniosło wiańskim - п е р е з и р а т ь ;
• презрЪше ‘дЬйств1е по значешю глагола презреть (пренебречь) или чувство пренебреженья, омерзенья’ ze swoim pozornym odpowiednikiem wschodnio słowiańskim - п е р е з р Ъ н ь е ‘(говоря о плодахъ семени; нарывъ) пере спать, перейти черезъ пору зрелости’ .
l.B. Cerkiewizmy z połączeniami typu zd’
Zamieszczona poniżej tabela zawiera leksemy cerkiewnosłowiańskie z połącze niami typu żd’, które wywodzą się z prasłowiańskich grup *dj.
TABELA 5 Typ
cerkiewizmu
N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj słowar' żiwago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański źd’<*dj ("гражданинъ} - ("гражданинъ} горожанинъ
{гражданский} - {гражданский}
-жажда - жажда
-междоусоб1е *между {награждаюгщй} надежда {наслаждаться} {наслаждаясь} {наслаждеше} *нужда одежда {осаждающий} осужденный побуждеше побежденный "прежде принуждать провождаемый разсуждая разсуждеше рожденный сопровождаемый убежденный утверждаться утвержденный чуждый________ междоусоб1е "между (награждать) надежда {наслаждаться} (наслаждаться) {наслаждеше} "нужда одежда (осаждать) (осуждать) побуждеше (побеждать) "прежде принуждать (провождать) (разсуждать) разсуждеше рожденный (сопровождать) (убеждать) утверждаться (утверждать) чуждый_______ межусоб1е межь (?) (нагораживать) (?) надежа (насолаживать) (?) (насоложенье) (?) нужа одежа (осажать) (?) побуживанье (?) переже провожать (?) (разсужать) (?) (разсуженье) (?) роженый (провожать) (?) утвержаться утвержать чужой__________
Powyższy zestaw zawiera 28 leksemów z połączeniami typu żd\ Wśród nich można wydzielić 8 niewymienialnych oraz 20 wymienialnych leksemów cerkiew- nosłowiańskich.
W grupie wymienialnych leksemów cerkiewnosłowiańskich omawianego typu wyróżnić można 10 cerkiewizmów posiadających swoje ścisłe leksykalne odpo wiedniki wschodniosłowiańskie, a mianowicie:
• # граждан и нъ ‘городской житель, горожанинъ; членъ общины или народа, состоящего подъ однимъ общимъ управлешемъ; каждое лицо или человекъ, изъ составляющихъ народъ, землю, государство’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - горожанинъ ‘городской житель вообще’;
• м еждоусоб1е ‘домашнее несоглаше или раздоръ; ссора внутри семьи, общи
ны, братства или однопленнаго народа; возмущенье, возстанье брата на брата, война внутри государства между своими’ ze swoim ścisłym odpowied nikiem wschodniosłowiańskim - межусоб1е ‘домашнее несоглаЫе или раз доръ; ссора внутри семьи, общины, братства или однопленнаго народа; возмущенье, возстанье брата на брата, война внутри государства, между своими;
• надежда ‘упованье, состоянье надЬющагося; опора, прибежище, пр1ютъ; OTcyrcTBie отчаянья, верящее выжиданье и призыванье желаемаго, луч- шаго; вЪра въ помощь, въ noco6ie’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - надежа ‘упованье, состоянье надкющагося; опора, прибежище, npiiOTb; oTcyTCTeie отчаянья, верящее выжиданье и призы ванье желаемаго, лучшаго; вера въ помощь, въ noco6ie’;
• "нужда ‘надобность, потребность, необходимость, недостатокъ во всемъ, въ житейскихъ средствахъ; бедность; крайность, недостатокъ, нищета, голь, нужа’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - нужа ‘бедность, крайность, недостатокъ въ самыхъ необходимыхъ житейскихъ потребностяхъ; голодъ, холодъ, неволя, тяжкая горькая жизнь’;
• одежда ‘все, чЪмъ челов'Ькъ одЬвается, платье, облаченье, округа; или кроме шапки, рукавицъ и обуви’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschod niosłowiańskim - одежа ‘все, чЪмъ человЪкъ одевается, платье, облаченье, округа; или кроме шапки, рукавицъ и обуви’;
• "прежде ‘сперва, напередъ, сначала’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - переже ‘сперва, напередъ, сначала’;
• рожденный ‘роженый’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiań skim - роженый ‘рожден(н)ый’;
• утверждаться ‘укрепляться, скрепляться или прикрепляться; укрепляться духовно, нравственно’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiań skim - утвержаться ‘укрепляться, скрепляться или прикрепляться; укреп ляться духовно, нравственно’;
• утвержденный, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycz nej bezokolicznik утверждать ‘укреплять, скреплять или прикреплять; укреплять духовно, нравственно’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschod niosłowiańskim - утвержать ‘укреплять, скреплять или прикреплять; укре плять духовно, нравственно’;
• чуждый ‘чужой, не свой, стороннш, собь другаго; незнаемый, незнако мый ...’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - чужой ‘не свой, стороннш, собь другаго; незнаемый, незнакомый
Dwa cerkiewizmy wymienialne zawierające grupę typu żd’ posiadają swoje przybliżone odpowiedniki wschodniosłowiańskie, a mianowicie:
• "между ‘среди, средь, посредь, промежъ, близко къ тому и къ другому; въ смеси съ чемъ, въ числе’ ze swoim przybliżonym odpowiednikiem wschod niosłowiańskim - м е ж ъ ‘среди, средь, посредь, промежъ, близко къ тому и къ другому; въ смеси съ чемъ, въ числе’;
• сопровождаемый - któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony seman tycznej bezokolicznik сопровождать ‘провожать, сопутствовать, идти вместе съ кемъ, для проводовъ, провожатымъ следовать’, posiadający swój
przybliżony odpowiednik wschodniosłowiański - п р о в о ж а т ь ‘кого, куда, до чего, сопутствовать, сопровождать’;
Osiem cerkiewizmów z połączeniami typu źd’ - tworzy grupę pozornie wymie nialnych leksemów cerkiewnosłowiańskich. Należą do nich:
• награждающий, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony seman tycznej bezokolicznik награждать ‘кого, наделять, даровать, жаловать, да вать, жаловать за какую заслугу, за службу, за подвиги’, posiadający pozorny odpowiednik wschodniosłowiański - н а г о р а ж и в а т ь ‘что, настраивать, на ставлять, нагромазживать, надкпывать городьбу, перегородокъ’;
• наслаждаться ‘вкушать высшее yдoвoльcтвie, услаждаться, чувствовать наслажденье, усладу, утеху, негу, пр1ятность, удовольств1е’, dla którego po zornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem н а с о л а ж и в а т ь ‘заставлять солодеть, приводить въ сыромъ тепле въ легкое броженье, какъ готовятъ солодъ, соложеное тЬсто нпр.’;
• наслаждеше ‘чувство услады, утЬхы, неги, пр1ятности удоволылшя’,
dla którego pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim je st leksem н а с о л о ж е н ь е ‘заставлеше солодЬть, приведете въ сыромъ тешгЬ въ легкое броженье, какъ готовятъ солодъ, соложеное тЬсто...’.
• осаждающш - któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycz nej bezokolicznik осаждать ‘городъ, крепость, держать въ осадЬ, окружить войскомъ, для овладЬнья; оточить, обложить, облегать, обсЬдать, обсесть’, posiadający swój pozorny odpowiednik wschodniosłowiański - о с а ж а т ь ‘обсаживать, обсадить, нпр. деревьями, цветами’;
• побуждеше ‘дЬйств1е по значешю глагола побуждать, побудить (побу ждать, склонять, понукать, заставлять дкпать что)’, posiadający swój pozorny odpowiednik wschodniosłowiański - п о б у ж и в а н ь е ‘дЬйств1е по значешю глагола побуживать (будить часто, иногда подчасъ)’;
• провождаемый - któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony seman tycznej bezokolicznik провождать ‘вести куда, вести черезъ что, проводить, провести время, пробыть или прожить; заниматься чемъ, трудиться или забавляться извЬстный срокъ’, posiadający pozorny odpowiednik wschodnio słowiański - п р о в о ж а т ь ‘кого, куда, до чего, сопутствовать, сопрово ждать’;
• разсуждая - któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej bezokolicznik разсуждать ‘о чемъ, толковать или беседовать, поясняя, разби рая что, вникать умомъ, передавать заключешя свои словами, обсуждать’, posiadający swój pozorny odpowiednik wschodniosłowiański - р а з с у ж а т ь ‘кого, что, судить, разбирать, творить судъ и правду, чинить расправу’; • разсуждеше ‘дкйств1е по значешю глагола разсуждать (о чемъ, толковать
или беседовать, поясняя, разбирая что, вникать умомъ, передавать заклю чешя свои словами, обсуждать)’, który posiada swój pozorny odpowiednik
wschodniosłowiański - р а з с у ж е н ь е ‘дЬйств1е по значешю глагола разсужать (судить, разбирать, творить судъ и правду, чинить расправу)’.
l.C . Cerkiewizmy z połączeniami typu St’
Przedstawione poniżej tabele prezentują zestawy leksemów cerkiewnosłowiań- skich zawierających kontynuację południowosłowiańskich połączeń typu §t\ reali zowaną w rosyjskim języku literackim w postaci Sć. Pozostaje ona w opozycji do wschodniosłowiańskiego ć.
TABELA 6a Typ
cerkiewizmu
N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj słowar ’ żiwago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschód- leksem cerkiewny leksem wschod
niosłowiański niosłowiański Sf<*tj будущее - будущее -^вообще - ^вообще вопче (?) всеобщШ - всеобипй -даюипй - (дать) -{запрещеже} - {запрещеже} -идущий - (идти) -изящный - изящный -кочуюинй - (кочевать) -лежаиий - (лежать) лежач i й могущество - могущество могучесть (?) {награждают^} - (награждать) -настоящий - настоя mi й -{обращеше} - {обращеше} обороченье {обращенный} - (обращать) -общество - общество -обинй - обинй обчш обещаемый - (обещать) -об-Ьщаже - обещаже -обещать - обещать -обещаться - обещаться -{осаждающий} - (осаждать) -освящая - (освящать) -{*отвращеже} - {*отвращеже} отвороченье посвященный - (посвящать) -просвкщеже - просвЪщеже -просвещенный - (просвещать)
-священник» священный слЪдуюицй служаицй сообщеше сообщать сообщить существо существовать хищность цветущий священник» ' священный (следовать) служащШ сообщеше сообщать сообщить существо существовать хищность (цвести)
Z przedstawionego zestawienia wynika, iż spośród 37 cerkiewizmów zawiera jących grupę typu Sf<*tj w wybranym materiale językowym - 31 leksemów sta
nowią cerkiewizmy niewymienialne, zaś 6 - wymienialne.
Cerkiewizmy wymienialne z połączeniami typu śf< *tj reprezentowane są przez dwa rodzaje leksemów cerkiewnosłowiańskich, a mianowicie: 4 cerkiewizmy ściśle wymienialne oraz 2 leksemy cerkiewnosłowiańskie, które posiadają swoje przybliżone warianty wschodniosłowiańskie.
Do ściśle wymienialnych leksemów danego typu należą:
• лежащш ‘все, что лежитъ, сваленый, недвижный, косный’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - лежачш ‘все, что лежитъ, свале ный, недвижный, косный’;
• обращенie ‘дЪйств1е по значешю глагола оборачивать, оборотить или обращать, обратить (что, поворачивать, направлять, устремлять; что, кого, переворачивать, перевертывать на другую сторону)’ ze swoim ścisłym od powiednikiem wschodniosłowiańskim - обороченье ‘д кй сгае по значешю глагола оборачивать, оборотить или обращать, обратить (что ...)’;
• общш ‘одинаково относящшся ко вскмъ, ко всякому или къ тЬмъ людямъ, о коихъ идеть речь’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - обчш ‘одинаково относящшся ко всЪмъ, ко всякому, или къ тЬмъ людямъ, о коихъ идеть речь’;
• "отвращеше ‘дкйств1е и состояше по глаголу отвращать (кого, что, отъ чего, давать чему иное направленье, отстранять, устранять, отводить, отвле кать, отклонять; отворотить); омерзенье, ненависть, нелюбовь, презренье, отворотъ, антипа™ ’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - отвороченье ‘дЬйств1е по глаголу отворачивать, отворотить (что, отваливать, удалять ворочая, переворачивая; обратить, возвратить, отдать; отрезать большой кусъ ломтища; отверты вать, отгибать, открывать, откидывать часть покрова; отвертывать винтъ, гайку, если она очень туга; поворачивать, наклонять въ сторону); произве ден ie въ комъ отвращенья’ .
Przybliżone odpowiedniki wschodniosłowiańskie posiadają:
• "вообще ‘нераздельно, совокупно, вместе, сообща; оптомъ, огуломъ, повально; не часто, безъ изъятш; всюду, всегда’ ze swoim przybliżonym odpowiedni kiem wschodniosłowiańskim - в о п ч е ‘нераздельно, совокупно, вместе, сообща; оптомъ, огуломъ, повально; не частно, безъ изъятт; всюду, всегда’; • могущество ‘могута, сила, крепость, власть’ ze swoim przybliżonym, bo
nie identycznym pod względem morfologicznym i fonetycznym, choć semantycz nie adekwatnym, wschodniosłowiańskim odpowiednikiem - м о г у ч е с т ь ‘мо гута, сила, крепость, власть’.
TABELA 6b Тур
cerkiewizmu
N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj słów ar' żiwago wielikorus- skago jazy ka
leksem cerkiewny leksem wschod niosłowiański
leksem cerkiewny leksem wschod niosłowiański
śf<*gf мощи - мощи мочь (?)
помощь - помощь помочь
Powyższa tabela ilustruje stan wyodrębnionych z analizowanego materiału językowego leksemów cerkiewnosłowiańskich z połączeniami typu śt’, które wy wodzą się z pierwotnej grupy * g f.
Leksemy danego typu reprezentowane są w całości przez cerkiewizmy wymie nialne.
Ściśle wymienialny pozostaje leksem помощь ‘действ1е по глаголу помо гать, помочь (подать помощь, вспоможенье, noco6ie, подмогу)’, który posiada swój ścisły odpowiednik wschodniosłowiański - помочь ‘дЬйств1е по глаголу помогать, помочь (подать помощь, вспоможенье, nocoóie, подмогу)’.
Cerkiewizm мощи ‘нетленное тЬло угодника Бoжiя’ jest leksemem pozornie wymienialnym. Posiada bowiem jedynie pozorny odpowiednik wschodniosłowiań ski - м о ч ь ‘сила тклесная и духовная, могущество, могута; здоровье, крепость; власть’. TABELA 6с Typ cerkiewizmu N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj słów ar' żiwago wielikorus- skago jazy ka
leksem cerkiewny leksem wschod niosłowiański
leksem cerkiewny leksem wschod niosłowiański
-Z powyższej tabeli wynika, iż w badanym przez nas materiale językowym cer- kiewizmy z połączeniami typu S f< *k f reprezentuje jedyny niewymienialny leksem cerkiewnosłowiański - вещ ь ‘н^что, предмете, отдельная единица, всякая неодушевленная особь; въ обширномъ смысла все, что доступно чувствамъ’.
*
* *
Przedstawiona wyżej analiza leksemów cerkiewnosłowiańskich zawierających połączenia typu TlaT, Т1ёТ, ТгаТ, ТгёТ oraz źd’ i ś f w dziewiętnastowiecznym wybranym materiale językowym pozwala określić ich relacje ilościowe oraz dostrzec wzajemne zależności pomiędzy odnotowanymi cerkiewizmami a ich wschodniosłowiańskimi odpowiednikami leksykalnymi.
1. Najliczniej reprezentowane są grupy cerkiewizmów z połączeniami typu TlaT - 51 oraz ТгёТ - 50 leksemów. Pośrednie miejsce zajmują cerkiewizmy z połączeniami typu Sf<*tj - 37, TraT - 35 i źd’ - 28 leksemów. Połączenia typu Т1ёТ posiada jedynie 10 leksemów. Cerkiewizmy z połączeniami typu śf<*gt\ śt’< *k f występują sporadycznie.
2. We wszystkich omawianych grupach leksemów cerkiewnosłowiańskich wy różnić można dwa rodzaje cerkiewizmów. Są to mianowicie:
- cerkiewizm y niewymienialne, - cerkiewizmy wymienialne. Te ostatnie dzielą się na:
- c e r k i e w i z m y ś c i ś l e w y m i e n i a l n e , tj. takie, które posiadają w rosyj skim języku literackim swoje ścisłe (zarówno fonetyczne, ja k i semantyczne) od powiedniki wschodniosłowiańskie1 \
- c e r k i e w i z m y p o s i a d a j ą c e w rosyjskim języku literackim jedynie p r z y b l i ż o n e fonetycznie, morfologicznie, a niekiedy i semantycznie o d p o w i e d n i k i w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i e ,
- c e r k i e w i z m y p o z o r n i e w y m i e n i a l n e , tj. takie, dla których w rosyjskim języku literackim istnieją wprawdzie wschodniosłowiańskie odpowiedniki fone tyczne, jednakże całkowicie nieadekwatne lub wątpliwie adekwatne semantycznie.
3. W grupach leksemów cerkiewnosłowiańskich z połączeniami typu TlaT, TleT, ТгаТ, ТгёТ oraz ś f dostrzec można znaczną przewagę cerkiewizmów nie wymienialnych (pierwszego typu - 83, w tym 4 nie odnotowane w słowniku 11
11 Termin cerkiewizmy ściśle wymienialne nie zawsze jednoznacznie wskazuje na leksemy cer- kiewnosłowiańskie w pełni przekładalne semantycznie na ich warianty wschodniosłowiańskie. Wprowadzamy go jednakże w celu odróżnienia wyższego stopnia adekwatności danego typu lekse mów w stosunku do ich fonetycznych i semantycznych odpowiedników wschodniosłowiańskich od tego, który cechuje cerkiewizmy mające jedynie przybliżone fonetycznie i semantycznie warianty wschodniosłowiańskie.
W. Dala; drugiego - 32) nad wymienialnymi (pierwszego typu - 63; drugiego - 8). Cerkiewizmy z połączeniami typu żd’ cechuje relacja odwrotna - cerkiewnosło- wiańskie leksemy wymienialne (20) górują nad niewymienialnymi (8).
Wśród cerkiewizmów wymienialnych najliczniej reprezentowane są ściśle wymienialne (38 - z połączeniami typu TlaT, Т1ёТ, TraT, ТгёТ, 10 - typu żd’, 5 - typu śf). Następną pod względem liczebności grupę stanowią w przebadanym ma teriale pozornie wymienialne cerkiewizmy (17 - z połączeniami typu TlaT, Т1ёТ, TraT, ТгёТ, 8 - typu żd’, 1 - typu §f). Najmniej (odpowiednio 8, 2 i 2) posiada przybliżone odpowiedniki wschodniosłowiańskie.
4. Analiza językowa dzieła N.M. Karamzina wykazuje, iż pisarz ten przejawiał wyraźną skłonność do używania raczej leksemów cerkiewnosłowiańskich niż ich wschodniosłowiańskich odpowiedników. Dotyczy to zarówno ścisłych, jak i przy bliżonych odpowiedników wschodniosłowiańskich dla następujących leksemów cerkiewnosłowiańskich:
• z połączeniam i typu TlaT - #главный/головной12, сладкий/солодкий;
• z połączeniam i typu П ёТ - влечь/волочь, извлечь/изволочь, отвлечь/отво- лочь, пл’Ънъ/полонъ, *шгЬнить/полонить, привлечь/приволочь;
• z połączeniam i typu TraT - враг/ворог, *гражданинъ/горожанинъ, драгоцЪн- ный/дорогоц'Ьнный, краткш/короткш, *мрачный/морочной, *обратить/обо- ротить, *обратиться/оборотиться, обращеше/обороченье, *отвращеше/отво- роченье, прахъ/порохъ, *сохранить/схоронить, устранить/усторонить, хра- мина/хоромина, #хранить/хоронить, храниться/хорониться; • z połączeniam i typu ТгёТ - ^предкпъ/перед'кпъ, прежнш/пережнш, пресЪ- каться/пересЪкаться, преступникъ/переступникъ, npeTepntTb/nepeTepntTb, среди/середи, чрезъ/черезъ; • z połączeniam i typu żd’- #гражданинъ/горожанинъ, междоусоб1е/межусобье, надежда/надежа, #нужда/нужа, одежда/одежа, #прежде/переже, рожденный/ роженый, утверждать/утвержать, утверждаться/утвержаться, чуждый/чужой, ^между/межъ, сопровождать/провожать;
• z połączeniam i typu śt’ - лежащш/лежачш, обращен4е/обороченье, o6mifi/ обч1й, #отвращен1е/отвороченье, помощь/помочь, #вообще/вопче, могуще- ство/могучесть.
Z ogólnej liczby 53 ściśle wymienialnych cerkiewnosłowiańskich leksemów z połączeniami typu TlaT, TleT, TraT, ТгёТ oraz żd’ i śt’ w analizowanym przez nas materiale rosyjskiego języka literackiego X IX wieku, N.M. Karamzin użył wschodniosłowiańskich odpowiedników leksykalnych jedynie dla siedmiu nastę pujących cerkiewizmów: *власть/волость, *глава/голова, градскш/городской, златый/золотой, младый/молодой, предъ/передъ, *страна/сторона.
12 Drugi element zestawienia stanowi wschodniosłowiański odpowiednik leksemu cerkiewnosło- wiańskiego.