Anna Mażulis-Frydel
c er kiew izm y
w
rosyjskim
JEŻYKU LITERACKIM
XIXIXX WIEKU
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej
Cerkiewizmy w rosyjskim języku literackim
XIX i XX wieku
A k ad em ia P e d a g o g ic z n a im. Komisji Edukacji Narodowej
w Krakowie
ANNA MAŻULIS-FRYDEL
Cerkiewizmy w rosyjskim języku literackim
XIX i XX wieku
Porównawcza analiza leksykalno-stylistyczna na materiale prac
N.M. Karamzina Истор1я Государства Россшскаго
i B.D. Griekowa Киевская Русь
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej
Recenzenci
Prof. dr
bab. C
zesławB
artula Prof. drbab. W
iesławW
itkowskiO Copyright by Anna Mażulis-Fiydel, Kraków 2000
Redaktor Adam Ruta Projekt okładki Marek Sajduk
ISSN 0239-6025 ISBN 83-7271-038—4
Łamanie, druk i oprawa Wydawnictwo Naukowe AP Redakcja/Dział Promocji 31-116 Kraków, ul. Studencka 5
<zNinis.ji.za. książka etanowi Wróconą wersję rozprawy doktorskiej osłonionej na (l/l/ydzia£e ^iłołogicznym 4dniwersytetu ^agiełłońskiego w K)ę7 ioku.
(P ra g n ę szczególnie gorąco podziękow ać mojemu i.Promotorowi — (P a n u p io f. dr. как.
^'Wiesławowi ^Witkowskiemu za inspirację i fiomoc flizy jej redagowaniu, jak również ecenzentkom w firzewodzie doktorskim — (P a n i p io f. dr как. P udw ice Qockym-
D^uszłikowej i (P a n i dr как. c e n n i e (P ółek za cenne spostrzeżenia i sugestie, które wykorzystałam firzygotowując pra cę do druku.
Wstęp
Rozważaniom nad sposobem funkcjonowania w rosyjskich tekstach literackich słownictwa, które nazywane bywa starosłowiańskim, cerkiewnosłowiańskim bądź staro-cerkiewno-słowiańskim poświęcono ju ż bezpośrednio czy też pośrednio wiele miejsca w slawistycznej literaturze językoznawczej1. Zagadnienie to jednak że nadal pozostaje problemem złożonym, nie rozwiązanym do końca. Samo cho ciażby zdefiniowanie pojęcia „cerkiewizm” nastręcza, jak się okazuje, wiele trud ności i nie jest jednoznaczne. Zacytujmy tu jako pierwsze definicje słownikowe:
„Cerkiewizm - ang. Church slavonism, fr. slavonisme, niem. Kirchenslavismus,
ros. церковнославянизм. W językoznawstwie słowiańskim terminem tym określa się wyraz, formę gramatyczną lub konstrukcję składniową przejętą przez dany język narodowy z języka *staro-cerkiewno-słowiańskiego...” (Gołąb, Heinz,
Polański 1968). „Славянизм - анг. slavjanism. 1. Слово или оборот русского языка, имеющее церковнославянское происхождение (Русск. нрав, враг, невежда), 2. Стилистический вариант русского слова с приподнятой, возвышенной коннотацией (Русск. поэт, враг/ворог, глад/голод, влачить/волочить), 3. Слово или оборот речи, заимствованное неславянским языком из какого-либо славянского языка” (Achmanowa 1969).
W przytoczonych wyżej definicjach zaobserwować można wąskie (w pierw szej) i szerokie (w drugiej) rozumienie omawianego terminu. To drugie zresztą uwarunkowane jest pewną wieloznacznością użytej nazwy. O.S. Achmanowa w jednym rzędzie stawia wyrazy i zwroty pochodzenia cerkiewnego oraz zapoży- 1
1 M.in. Булич C., 1893, Церковнославянские элементы в современном литературном и народном русском языке, С. - Петербург; Szachmatow A.A., Szewielow G.I., 1960, Die kir-chenslavischen Elemente in der modernen russischen Literatursprache, Wiesbaden; Hiittl-Worth G.,
1968a, The Church Slavonic Elements in Russian. „Oxford Slavonic Papers”; Винокур Г.О., 1947, О славянизмах в современном русском литературном языке, РЯШ, 4; Замкова В.В., 1975. Славянизм как сти*\истическая категория в русском литературном языке XVIII в.,Ленинград. Pośrednio problem ten poruszają wszystkie prace dotyczące historii rosyjskiego języka literackiego. Tytuły niektórych podane będą w dalszej części rozprawy.
czenia słowiańskie do języków niesłowiańskich. W je j słowniku brak hasła „церковнославянизм”. Mieści się ono w szeroko pojętym określeniu słowiani- zmu. Podobnie ma się rzecz w innych słownikach terminologicznych (Marouzeau 1960: 297; Kwiatkowski 1966: 273) oraz w materiałowych i teoretycznych pracach rosyjskich i radzieckich językoznawców. Obok określenia „церковнославянизм” czy „церковнославянские элементы” spotyka się równorzędne, synonimicznie stosowane terminy „славянизм”, a nawet „старославянизм”, przy jednoczesnym zastrzeżeniu, iż „церковнославянский и старославянский - не совсем одно и то же” (Kalinin 1966: 90).
W pracy АЛ. Sobolewskiego История русского литературного язы ка
(napisanej w 1890 г. a wydanej w roku 1980 przez A.A. Aleksiejewa z rękopisu autora) nie spotykamy bezpośredniej definicji cerkiewizmów, określanych tu wie lokrotnie jako „славянские слова”, „славянизмы” (m.in. s. 116, 117, 132) czy też „церковнославянский элемент” (s. 133). Cytowane przez autora przykłady wska zują jednakże, iż pod wymienionymi terminami rozumie on prawdopodobnie całość omawianej leksyki, form i konstrukcji składniowych pochodzenia cerkiew- nosłowiańskiego. Inni historycy języka rosyjskiego (Bulicz 1893, Buddę 1908, Szachmatow 1911-1912, Obnorski 1946) dla określenia elementów języka cer- kiewnosłowiańskiego, które weszły do rosyjskiego języka literackiego, stosują terminy „церковнославянизмы” lub też „церковнославянские элементы”.
Bardziej szczegółowo niż wszyscy jego poprzednicy zajął się cerkiewizmami B.O. Unbegaun. On to bowiem pierwszy wprowadził i opisał dokładnie ich podział na „nacechowane” (marąues) i „nienacechowane” (non marąues) wyrazy cerkiew ne (Unbegaun 1964: 25). Te pierwsze (nacechowane) tworzą jego zdaniem wyrazy współczesnego rosyjskiego języka literackiego, które ze względu bądź to na swoją fonetykę, bądź morfologię, względnie semantykę zdradzają jednoznacznie swoje cerkiewnosłowiańskie pochodzenie. Pochodzą, jak stwierdza autor, z kultowego języka Cyryla i Metodego lub też zostały utworzone według wzorów w nim panu jących. Zdaniem B.O. Unbegauna słowa zawierające przyrostek starocerkiewny, bez względu na pochodzenie rdzenia, z jakim ten przyrostek się łączy, winny być traktowane jako starocerkiewizmy. Cerkiewizmy zaś „nienacechowane” to, według niego, słowa wspólne dla języka rosyjskiego i cerkiewnosłowiańskiego typu земля, трава, книга, сила, душа, рука, нога, птица, дом, гость - a więc wyrazy prasłowiańskie (Unbegaun 1964: 24).
Niedostateczną precyzyjność podziału cerkiewizmów dokonanego przez B.O. Unbegauna (i inspirującego go zapewne G.O. Winokura /1947: 4f) unaocznia wyraźnie ich klasyfikacja zaproponowana przez G. Hiittl-Worth (1968a: 8). Uzna ją c istnienie cerkiewizmów (slavonicisms), jako archaicznych elementów leksy kalnych (całych wyrazów zapożyczonych ze staro-cerkiewno-słowiańskiego do języka rosyjskiego) a także synonimicznych wariantów brzmieniowych wyrazów staroruskich (np.: глад, мраз), podejmuje ona (nawiązując do pracy J.S. Sorokina 1965) problem określenia produktywnych elementów cerkiewnosłowiańskich we
współczesnym słowotwórstwie rosyjskim. Tematykę tę kontynuują w latach dzie więćdziesiątych m.in. A.N. Tichonow (1988: 238) i L.M. Ustiugowa (1995: 229). Ważną rzeczą, jak twierdzi G. Hiittl (1968b: 6), jest stworzenie wyraźnego rozgra niczenia między starymi zapożyczeniami z języka cerkiewnosłowiańskiego a neo logizmami utworzonymi przy pomocy morfemów cerkiewnosłowiańskich już na gruncie języka rosyjskiego. Dla tych ostatnich proponuje ona nazwę - neocerkie- wizmy (neoslavonicisms). Wyróżnia wśród nich:
1. neocerkiewizmy rdzenne, tj. zawierające cerkiewny morfem rdzenny (lexical
neoslavonicisms) typu времен-щик ‘faworyt’, времян-ка ‘piecyk żelazny’,
‘drabinka przenośna’, врем-ечко, których cerkiewnosłowiańską genezę zdradza ich morfem rdzenny;
2. neocerkiewizmy czyste (pure neoslavonicisms) - złożenia typu: время/ пре провождение, время/исчисление, które nie zawierają żadnego rosyjskiego (wschodniosłowiańskiego) elementu morfologicznego;
3. neocerkiewizmy afiksalne (ajfixal neoslavonicisms) - derywaty zawierające rosyjskie morfemy rdzenne rozbudowane cerkiewnosłowiańską afiksacją, np.: ужаса^ущ/ий;
4. neocerkiewizmy mieszane (hybrid neoslavonicisms) - zawierające dwojakie, tj. zarówno rosyjskie, jak i cerkiewne afiksy, np.: пере/из/дать, перед/рас/свет- ный, пре/хорош/еньк/ий.
Przegląd powyższych definicji i klasyfikacji nasuwa wniosek, iż przy zgodności co do źródła cerkiewizmów, tj. ich pochodzenia z języka dawnych ksiąg cerkiew nosłowiańskich, nie sposób zawężać tego pojęcia wyłącznie do leksemów przenie sionych na Ruś z języka Słowian południowych, gdyż wpływ cerkiewny przejawiał się i przejawia nadal także w zakresie słowotwórstwa, a nawet składni.
Należałoby więc pod pojęciem cerkiewizmu rozumieć zróżnicowany w czasie i w swej strukturze zespół elementów językowych (fonetycznych, morfologicz nych, leksykalnych i składniowych) określonego (cerkiewnosłowiańskiego) syste mu, które weszły do języka Słowian wschodnich, jak i zespół elementów utworzo nych na wzór danego systemu, kreujących formy, leksemy oraz konstrukcje współ czesnego rosyjskiego języka literackiego.
Pytanie, co nazwiemy cerkiewizmem implikuje niejako kolejne: w jaki sposób istniał i istnieje on w rosyjskim języku literackim, tj. jakie pełnił i pełni w nim funkcje. Dla wszechstronnego ich zobrazowania konieczne jest uprzytomnienie sobie genezy rosyjskiego języka literackiego.
Poglądy na temat powstania i rozwoju rosyjskiego języka literackiego kształto wały się zasadniczo w dwóch kierunkach:
- jeden z nich reprezentują zwolennicy koncepcji A.A. Szachmatowa o cer- kiewnosłowiańskim pochodzeniu rosyjskiego języka literackiego (m.in. Unbegaun
- wokół drugiego - broniącego rodzimej genęzy języka rosyjskiego skupiają się m.in. S.P. Obnorski (1946), L.P. Jakubinski (1956), a w pewnym stopniu również F.P. Filin (1974).
A. A. Szachmatow zakładał, iż językiem literackim na Rusi stał się ju ż wkrótce po przyjęciu chrześcijaństwa, a więc jeszcze w X I wieku, język cerkiewnosłowiań- ski. Studia nad tym językiem pozwoliły mu w efekcie na stwierdzenie, że również współczesny język literacki to nic innego jak przeniesiony na grunt ruski język cerkiewnosłowiański (z pochodzenia starobułgarski), który w ciągu wieków zbliżył się do żywego rosyjskiego języka ludowego i, stopniowo zasymilowany, stracił w znacznej mierze swój obcy charakter (1911-1912: 5).
Podobne stanowisko, dotyczące funkcji języka cerkiewnosłowiańskiego w kształ towaniu się rosyjskiego języka literackiego w odniesieniu do najstarszego okresu jego rozwoju, jak i formowania się współczesnego języka literackiego zajął rów
nież, choć znacznie później B.O. Unbegaun. Uczony ten uważał, iż leksyka, słowo- twórstwo, a także i składnia współczesnego języka rosyjskiego w znacznym stop niu pozostają nadal cerkiewne (Unbegaun 1968).
Przeciwstawne Szachmatowowskim, a mające wiele punktów zbieżnych z wcześ niejszą koncepcją I.I. Srezniewskiego2, poglądy na temat powstania i rozwoju rosyjskiego języka literackiego reprezentował S.P. Obnorski (1946: 20). Wysunął on, opierając się na analizie językowej kilku najbardziej reprezentatywnych (choć różnych gatunkowo) zabytków piśmiennictwa staroruskiego, tezę o istnieniu na Rusi Kijowskiej (niezależnie od języka cerkiewnosłowiańskiego redakcji ruskiej) rodzimego, staroruskiego języka literackiego, który dopiero od X IV wieku ulegał oddziaływaniu cerkiewszczyzny.
Negowanie znaczenia owego oddziaływania w rozwoju pozakonfesyjnego piśmien nictwa wschodniosłowiańskiego Х1-ХШ wieku oraz niedocenianie roli języka cerkiewnosłowiańskiego w odniesieniu do omawianych przez S.P. Obnorskiego zabytków musiało się spotkać z ostrą krytyką wielu badaczy (m.in. Seliszczewa
1957, Lewina 1959, Tołstoja 1961, Unbegauna 1968, Winogradowa 1978).
W dyskusji, jaka rozwinęła się w latach sześćdziesiątych między zwolennikami poglądów A.A. Szachmatowa i popierającymi koncepcje S.P. Obnorskiego, W.W. Winogradów zajął kompromisowe stanowisko. Wyodrębnił on bowiem jeden język literacki starej Rusi, realizujący się w trzech typach. Do pierwszego W.W. Winogradów zaliczył język piśmiennictwa urzędowego i korespondencji prywatnej, do drugiego - język ksiąg cerkiewnych, do trzeciego wreszcie - język łączący w sobie elementy żywej, ludowo-poetyckiej mowy Słowian wschodnich
2 Niestety, poglądy tego uczonego na temat powstania rosyjskiego języka literackiego, wyło żone w jego pracy Мысли об истории русского языка (1849) nie są dostatecznie jasne i jedno
znaczne. toteż nawiązują do nich zarówno niektórzy zwolennicy koncepcji A.A. Szachmatowa, jak i S.P. Obnorskiego. Ten ostatni niewątpliwie zapożyczył z nich zestaw zabytków, na podstawie których próbował udowodnić rodzime podłoże staroruskiego języka literackiego.
oraz cerkiewizmy. Typy te ulegały wzajemnym wpływom, przy czym, jak uczony ten sam podkreślił, podstawową funkcję w kształtowaniu się języka piśmiennictwa staroruskiego epoki feudalizmu spełniał cerkiewnosłowiański (Winogradów 1969: 2).
W związku z powyższym warto tu wspomnieć poglądy radzieckiego języko znawcy F.P. Filina, który kontynuując poniekąd idee A.A. Szachmatowa i polemi zując z poglądami S.P. Obnorskiego podtrzymywał zasadniczo tezę o rusyfikacji języka cerkiewnosłowiańskiego, będącego podstawą rosyjskiego języka literackie go. W tej samej pracy stwierdził jednocześnie, że podstawą współczesnego rosyj skiego języka literackiego jest język ludowy, język cerkiewnosłowiański stanowi zaś jedynie dodatkowe, choć niewątpliwie istotne jego źródło (Filin 1974: 3).
Dla nakreślenia możliwie pełnego obrazu omawianej polemiki językoznawczej należałoby również przytoczyć pogląd o istnieniu na Rusi sytuacji językowej diglosii wysunięty przez A. Isaczenkę (1963: 154), G. Hiittl-Folter (1983: 25-35) oraz B. Uspienskiego (1988: 18-26). Językoznawcy ci uważali, iż cerkiewnosło wiański i staroruski istniały na Rusi jako dwa systemy językowe w ramach jednej społeczności. Funkcje tych dwóch systemów znajdowały się w stanie dystrybucji komplementarnej, odpowiadając funkcjom jednego języka w sytuacji niediglosyj- nej. Język cerkiewnosłowiański mianowicie spełniał rolę języka literackiego - pisanego, język zaś wschodniosłowiański - ruski, ograniczał swe użycie do języka potocznego - mówionego.
Oryginalną, choć niewątpliwie dyskusyjną propozycję określenia początków istnienia i rozwoju rosyjskiego języka literackiego przedstawił w swoich pracach A. Isaczenko (1974, 1975, 1978). Początek tego języka datuje on od XVIII wieku. Przy czym prymat w jego kształtowaniu się oddaje autor nie - jak można by się spodziewać - językowi kancelaryjnemu, lecz wpływowi języka obcego, a ściśle francuszczyzny. Język ten używany powszechnie przez osiemnastowieczną szlachtę rosyjską stał się, jak twierdzi ów uczony, socjolingwistycznym modelem kształtującego się rosyjskiego języka literackiego (Isaczenko 1978: 133). Ślady wpływów języka francuskiego dostrzega A. Isaczenko przede wszystkim w płasz czyźnie składniowej (o istotnym znaczeniu wpływu składni francuskiej na rosyjsz- czyznę XVIII wieku pisali również B.O. Unbegaun /1968: 129/ i G. Hiittl-Folter /1974: 33-39/). Składnia języka rosyjskiego ma, według A. Isaczenki, niewiele wspólnego zarówno ze składnią cerkiewną, jak i rodzimą. Odrzucając tezę o cer- kiewnosłowiańskiej genezie współczesnego rosyjskiego języka literackiego, nie zaprzecza on bynajmniej istnieniu elementów języka cerkiewnosłowiańskiego we współczesnej leksyce i słowotwórstwie rosyjskim.
Odnotowane powyżej ważniejsze stanowiska językoznawców, dotyczące pro blemu pochodzenia rosyjskiego języka literackiego, świadczą o jego złożoności. Niejednoznaczność odpowiedzi na pytanie o genezę rosyjskiego języka literackie go wypływa - jak się zdaje - z braku zgodności założeń wyjściowych. Odpowiedź ta w równym stopniu zależy:
1. od samego rozumienia pojęcia Ję z y k literacki” w poszczególnych etapach jego rozwoju, tj. od ustalenia - jakie rodzaje piśmiennictwa byłyby jego reprezen
tantami w poszczególnych okresach,
2. od tego, jaki przyjmiemy moment początkowy rozwoju rosyjskiego języka literackiego.
Wśród współistniejących dawniejszych i nowszych poglądów w tym zakresie nie ma zgodności ani w punkcie pierwszym, ani w punkcie drugim. Z tych to właś nie przyczyn dyskusja na temat pochodzenia rosyjskiego języka literackiego pozo staje nadal otwarta. Może ona jednakże posłużyć badaczom historii rosyjskiego języka literackiego do określenia niewątpliwych i jasnych funkcji, jakie pełniły
i pełnią w nim cerkiewizmy.
Żaden z językoznawców interesujących się początkami piśmiennictwa na Rusi nie zaprzeczy faktowi, iż funkcję pierwszego literackiego języka spełniał tam wła śnie język cerkiewnosłowiański. Język ten, wbrew twierdzeniu A. Isaczenki, nie został przecież ograniczony do twórczości służącej celom religijnym nawet w XVIII wieku, a liczne ślady jego cech konstytutywnych widoczne są we współ czesnym rosyjskim języku literackim, że wspomnimy tu chociażby liczne neocer- kiewizmy leksykalne, jak też dokonaną pod jego wpływem unifikację wielu form fleksyjnych, kategorię imiesłowów, czy też ponowne wchodzenie do języka lite rackiego (a nawet potocznego) leksyki ruskocerkiewnej, uznawanej wcześniej za archaiczną (Gorbaczewicz 1971: 112; Kostomarow 1994: 58, 59).
Mamy więc dostateczne podstawy, aby twierdzić, iż język cerkiewny współ tworzył i współtworzy rosyjski język literacki, a więc pełni w nim funkcję kształ tującą. W ramach tej dość ogólnej funkcji języka starocerkiewnego wyróżnić można dwie funkcje szczegółowe, tj.:
1. funkcję fundamentalną, podstawową (jeśli uznamy język cerkiewny za źródło powstania rosyjskiego języka literackiego),
2. funkcję współtworzącą (jeśli przyjmiemy, iż niezależnie od języka cer- kiewnosłowiańskiego kształtował się na Rusi rodzimy język literacki, który pozo stawał zresztą pod silnym wpływem cerkiewszczyzny).
W rozwoju rosyjskiego języka literackiego obok funkcji kształtującej, cerkie wizmy pełniły ju ż od początku ruszczenia się języka ksiąg cerkiewnych określone funkcje stylistyczne. Potwierdzają to wyniki licznych badań języka różnych utwo rów literackich. Badania takie prowadzili m.in. G.O. Winokur (1947), W.W. Wino gradów (1963), W.D. Lewin (1964), I.S. Iljinskaja (1970), W.W. Zamkowa (1975), G. Huttl-Folter (1983). Funkcje stylistyczne będą przedmiotem również i niniej szych badań. Tutaj rozumieć je będziemy jako sposób pewnej organizacji tekstu.
Zdaniem polskiej językoznawczy ni T. Skubalanki (1992: 27) „istnieją dwa typy akomodacji towarzyszące powstawaniu wypowiedzi (tekstu, dzieła):
- ściśle językowa, polegająca na przystosowaniu systemu językowego do po trzeb danego tekstu, i
- stylistyczna, polegająca na przystosowaniu określonego stylu... do potrzeb danego tekstu”.
W naszej analizie śledzić będziemy oba wymienione przejawy procesu kształ towania się języka tekstu. W tym też celu koncentrację badań nad formą (w na szym przypadku - leksemem) przenosimy na analizę funkcji danej formy. Leksem jako jednostka językowa interesować nas będzie w sensie stylistycznym. Aby to uściślić przywołajmy interpretację stylistycznego znaczenia poszczególnych jed nostek pochodzących z różnych podsystemów językowych (morfologicznego, lek sykalnego i składniowego) zaproponowaną przez T. Skubalankę w artykule pt. Czy można mówić o istnieniu systemu stylistycznego (1992): „...pojedynczy wyraz lub forma znaczy w sensie stylistycznym tylko o tyle, o ile stanowi składnik kodu... Pełni on funkcję stylizacyjną tylko jako zbiór, jako grupa wyznaczona języko wo...” (Skubalanka 1992: 30). Autorka pisze również, iż: „...Miejsce, czyli wartość danej jednostki stylistycznej wynika... nie z je j stosunku do innych jednostek w danym kodzie, lecz ze stosunku tego kodu do innych kodów stylistycznych języka” (Skubalanka 1992: 35).
W naszych dociekaniach podążać będziemy jednocześnie śladami T. Milewskiego, który opierając się na stanowisku J. Marouzeau stwierdza, iż „istota stylu jako przedmiotu badań naukowych sprowadza się do wyboru, jakiego dokonuje jed nostka między różnymi jednoznacznymi formami i konstrukcjami dostarczanymi je j przez tradycję językową” (Milewski 1973: 13). W konsekwencji zatem „styli
styka analizuje system norm stylistycznych regulujących wybór, jakiego dokonuje jednostka pomiędzy formami językowymi posiadającymi jednakową wartość semantyczną, a różniącymi się pod jakimkolwiek innym względem czy to wartoś cią emocyjną, czy społeczną” (Milewski 1973: 14).
W kontekście naszych poszukiwań wybór ten dokonywać się będzie pomiędzy formą cerkiewnosłowiańską a rosyjską.
Cerkiewizm zatem stanowi wykładnik określonego kodu językowego, tj. języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i tylko jako taki może pełnić funkcje stylizacyjne w rosyjskim języku literackim. Poszukiwanie tych funkcji stanowi próbę określe nia miary wartości cerkiewizmu jako jednostki stylistycznej w rosyjskim języku literackim, tym samym więc miary stosunku systemu stylistycznego języka staro- cerkiewno-słowiańskiego do systemu rosyjskiego języka literackiego.
Jako źródło materiału badawczego dla analizy leksykalno-stylistycznej cerkie- wizmów w rosyjskim języku literackim posłuży nam język naukowy. Już przez W.W. Winogradowa (1963: 6) uznany on został obok potocznego, urzędowo- -kancelaryjnego, publicystycznego i artystycznego za jeden ze stylów funkcjonal nych rosyjskiego języka literackiego. Granice pomiędzy poszczególnymi stylami języka literackiego są płynne, gdyż - jak zauważyli już wcześniej warszawscy teo
retycy języka H. Kurkowska i S. Skorupka (1959: 20) - „niewiele jest środków językowych ograniczonych do jednego tylko stylu, nie występujących w innym.
Szczególną rolę w kształtowaniu się rosyjskiego języka literackiego przypisy wano dotąd na ogół stylowi artystycznemu (m.in. Winogradów 1963, Jefimow
1961, Wasiljewa 1976, Kożyna 1977b, Mieszczerskij 1981, Szmielew 1977a). Do niego to właśnie ograniczały się zasadniczo dotychczasowe opracowania badań stylistycznych leksyki cerkiewnosłowiańskiej.
Naszym zdaniem jednakże, ze względu na szerokie upowszechnienie wykształ cenia, styl naukowy zasługuje dziś na szczególną uwagę w badaniach dotyczących kształtowania się współczesnego języka literackiego. Obecnie, jak pisze w swym artykule A. Furdal (1982: 44), nie jesteśmy już w stanie wyobrazić sobie języka literackiego ograniczonego do poezji i beletrystyki. Elementy stylu naukowego przenikają do utworów literatury pięknej, a jednocześnie, jak słusznie zauważa autor, w bardzo szerokim zakresie do publicystyki i za je j pośrednictwem do języka potocznego.
Styl naukowy posiada określone cechy wyróżniające go wśród innych wariantów funkcjonalnych języka literackiego. Cechy te omówione zostały w wielu pracach z zakresu stylistyki ogólnej1 * 3, jak też stylistyki języka naukowego4. Najczęściej pod kreślane przez badaczy cechy wyróżniające styl naukowy to: abstrakcyjność środ ków wyrażania, ścisłość i logiczność wypowiedzi, użycie konkretnej terminologii, stosowanie typowych dla tego stylu zwrotów i sformułowań, obecność przypisów, cytatów, brak alegoryczności, zasadniczo brak emocjonalnych środków ekspresji.
Styl naukowy nie jest jednolity. Obsługuje on różne dziedziny wiedzy, a z tym ściśle wiąże się różnorodność jego środków wyrażania. Inaczej i z odmienną inten sywnością, jak twierdzą badacze stylu naukowego (Skorupka 1959, Kożyna 1977a, Wołnina 1977), wyrażane są środki ekspresji w rozprawach naukowych z zakresu nauk ścisłych, inaczej zaś w pracach z dziedziny takich nauk humanistycznych, jak historia czy teoria literatury. I.A. Wołnina (1977: 2 6 -3 4 ) zestawia wyznaczniki stylistyczne języka prac z zakresu nauk ścisłych z cechami stylistycznymi rozpraw historycznych i teoretycznoliterackich. Prace z zakresu nauk ścisłych charaktery zują się, według autorki, określonym sposobem przedstawiania rzeczywistości.
1 M.in. Kurkowska H., Skorupka S., 1959, Stylistyka polska, Warszawa, s. 270-271; Skubalanka T.,
1984. Historyczna stylistyka języka polskiego, Wrocław, s. 187-199; Кожина M.H., 1977b, Стили стика русского языка, Москва, s. 160-171; Васильева А.Н., 1976, Курс лекций по сти^гистике русского языка, Москва; Стилистика русского языка под ред. Н.М. Шанского, 1982, Ленин град, s. 194-215. 4 M.in. Волнина И.А., 1977, О специфике научного сти,гя. - Язык и сти.гь научной литера туры, Москва, s. 26-34; Кожина М.Н., 1977а, Сопоставительное изучение научного стиля и некоторые тенденции его развития в период научно-технической революции. - Язык и сти,\ь научной литературы, Москва, s. 3-25; Furdal А., 1982, Język naukowy ja k o składnik języka lite rackiego. - Język literacki i je g o warianty, „Prace Komisji Słowianoznawstwa Oddz. Krak. PAN”,
s. 43-47; Функционссгьный сти,гь общенаучного языка и методы его исследования, 1974, Изд. Мо
сковского Университета; Функциональный стиль научной прозы. Проблемы лингвистики и ме тодики преподавания, 1980, Москва.
Wyróżnia się on obiektywizmem, intelektualną logicznością oraz oddziaływaniem wypowiedzenia na intelekt. Publikacje z zakresu teorii literatury i historii nato miast odznaczają się subiektywizmem przedstawiania, jego obrazową logicznością i oddziaływaniem wypowiedzenia na uczucia i wyobraźnię odbiorcy. Cechy języ ków przeciwstawianych sobie dwóch typów rozpraw naukowych układają się za tem w następujące opozycje obecności w języku prac z zakresu poetyki czy historii i braku w języku nauk ścisłych:
- indywidualnego tworzenia nowych słów, - indywidualnego użycia słów,
- indywidualnego łączenia słów,
- obecności rozwiniętych szeregów synonimicznych, - bogactwa synonimów kontekstowych,
- obecności tropów,
- obecności stylistycznych chwytów syntaktycznych.
W podsumowaniu swych rozważań I.A. Wołnina stwierdza, iż w pracach teorety ków literatury i historyków dostrzec można wszystkie te cechy, które znamionują styl artystyczny. W utworach literatury pięknej zaś odnaleźć można, zdaniem badaczki, cechy typowe dla stylu naukowego.
Nasza uwaga koncentruje się na badaniach języka rozpraw historycznych. Za wiera on bowiem cechy zarówno stylu naukowego, jak i artystycznego. Jednocześ nie też, złożoność problematyki omawianej w pracach historycznych oraz stosunek emocjonalny autora do opisywanych przezeń faktów (wyraża się on częstokroć w polemicznych komentarzach) zbliżają język tego typu rozpraw do stylu potocz nego. Język prac z zakresu historii staje się więc dla nas optymalnym wariantem języka literackiego, najpełniej oddającym jego stylistyczny kształt.
Za ostatecznie ukształtowany uznaje się w niniejszej rozprawie dwudziesto wieczny stan rozwoju rosyjskiego języka literackiego. Materiał badawczy zaczerp nięty z historycznej rozprawy pt. Киевская Русь B.D. Griekowa (1949) pozostaje zatem ewolucyjnie docelowym przedmiotem analizy. Wybór autora nie jest przy padkowy. Borys Dmitriewicz Griekow (1882-1953) był bowiem jednym z czoło wych historyków radzieckich, profesorem uniwersytetów w Moskwie i Leningra dzie, dyrektorem Instytutu Historii AN ZSRR, dyrektorem Instytutu Słowiano- znawstwa, członkiem rzeczywistym Bułgarskiej Akademii Nauk i Polskiej Aka demii Umiejętności. Niezwykle bogaty dorobek tego uczonego obejmuje wielo tomowe rozprawy historyczne, liczne monografie, artykuły i recenzje5. Zainte resowania naukowe profesora B.D. Griekowa, jak piszą W.I. Piczeta (1947) i W.I. Szunkow (1952), dotyczyły głównie rozwoju gospodarczego i stosunków
5 Bogaty dorobek naukowy B.D. Griekowa zebrany i zestawiony został w bibliografii prac tegoż uczonego, dokonanej przez W.A. Piętrowa (1947) oraz uzupełnionej i wydanej przez Akademię Nauk ZSRR w zbiorze artykułów noszącym tytuł Академику Борису Дмитриевичу Грекову ко дню семидесятилетия (Москва 1952).
społecznych Rosji na różnych etapach rozwojy tego państwa, od Rusi Kijowskiej począwszy, poprzez okres rozdrobnienia feudalnego (Wielki Nowogród), czasy monarchii pierwszych Romanowów, aż po okres przewrotów pałacowych. Analizę historyczną przeprowadza uczony, zestawiając w swych rozprawach rozwój histo ryczno-społeczny Rosji ze zjawiskami i wydarzeniami społeczno-politycznymi zachodniej Europy.
Z obszernej spuścizny B.D. Griekowa wybraliśmy nie bez powodu jego pracę
Киевская Русь (1949). Monografia ta ukazała się w pięciu kolejnych wydaniach (1935, 1937, 1939, 1944, 1949), które stopniowo rozszerzały i pogłębiały poruszoną w niej problematykę. Pierwsze dwa wydania nosiły tytuł Ф еодальные отношения в Киевском государст ве. Kolejne zaś, trzecie i czwarte ukazały się pod nowym tytułem Киевская Русь. Zostały one wzbogacone nie tylko o nowe interpretacje wydarzeń historycznych opisywanych we wcześniejszych wydaniach książki, ale i o konkretne obszerne rozdziały. Materiał językowy do naszych badań czerpiemy z ostatniego wydania tego dzieła. W swej książce Киевская Русь B.D. Griekow analizuje problemy życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego wczesnofeudalnego społeczeństwa staroruskiego. Autor opiera swą relację na da nych piśmiennictwa, archeologii, etnografii oraz języka. Opis faktów historycz nych przeplata często cytatami z kronik oraz własnymi komentarzami.
Wykorzystanie materiału językowego dzieła historycznego B.D. Griekowa (1949) umożliwia nam nie tylko przeprowadzenie analizy leksykalnej cerkiewiz- mów, co stanowiło przedmiot wielu dotychczasowych badań z zakresu leksyki6 i historii rosyjskiego języka literackiego7, lecz także dokonanie obserwacji ich
6 M.in. Булич C . 1893, op. cit.; Szachmatow A. A. i Szewielow G.I., 1960, op. cit:, Шахматов A.A.,
1911-1912, Очерк современного русского литературного языка, Санкт-Петербург; Hiittl-
Worth G., 1968а, op. cit., Hiittl-Worth G., 1968b, Роль церковнославянского языка в развитии русского литературного языка, Praha; Huttl-Folter G., 1983, Die trat-/toroł- Lexeme in den altrus-sischen Chroniken, Wien; Винокур Г.О., 1947, op. cit., Сорокин Ю.С., 1965, Развитие словарно го состава русского литературного языка 30-90 годы XIX века, Москва; Калинин А.В., 1966, Лексика русского языка, Москва; Львов А.С., 1975, Лексика „Повести временных лет", Москва; Лексика современного русского литературного языка, под ред. Пановой М.Б., 1968, Москва; Шмелев Д.Н., 1977Ь, Современный русский язык. Лексика, Москва. 7 M.in. Соболевский А.И., 1980, История русского литературного языка, Ленинград; Будде Е., 1908, Очерк истории современного литературного русского языка (ХУП-Х1Х в.). - Энциюопе-дия славянской филологии, Санкт-Петербург; Булаховский Л.А., 1957, Русский литературный язык первой половины XIX века. Лексика и общее замечание о с .юге, Издательство Киевского государственного университета им. Т.Г. Шевченко; Ефимов А.И., 1967, История русского литературного языка. Москва; Левин Б.Д., 1958, Краткий очерк истории русского литера турного языка, Москва; Шахматов А.А., 1911-1912, op. cit.; Unbegaun В.О., 1964, Le russe litte-raire est - il d'origine russe?, Oxford; Виноградов В.В., 1978, Основные проблемы изучения образования и развития древнерусского литературного языка. - Избранные труды. История русского литературного языка, Москва; Успенский Б.А., 1988, История русского литера турного языка (Х1-ХУ11 вв.), Budapest; Rieger J., 1989, Z dziejów języka rosyjskiego, Warszaw a;
funkcji w zróżnicowanych stylistycznie kontekstach współczesnego rosyjskiego języka literackiego.
W naszych badaniach wychodzimy od słusznego stwierdzenia G. Hiittl-Folter (1983: 39), iż ,językowa kompozycja stoi w relatywnie ścisłym związku z oma wianą treścią”. To stwierdzenie skłania nas do częściowego chociażby wykorzy stania zaproponowanej przez tę wiedeńską slawistkę segmentacji tekstu na jed nostki tematyczne, które tworzą całość pod względem treści. My jednakże nie ograniczymy się do analizowania jednostek wyłącznie tematycznych. Wyznaczni kiem podziału tekstu będzie dla nas nie tylko treść, lecz porządkująca ją niejako od wewnątrz - płaszczyzna stylistyczna. Dla umożliwienia dokonania badań leksy- kalno-stylistycznych cerkiewnosłowiańskiego materiału językowego, wyodręb nione przez nas jednostki tematyczne tekstu poddane będą dalszej segmentacji. Wewnątrz jednostek tematycznych wyróżnimy bowiem umownie określone przez nas jednostki stylistyczno-kontekstowe (relacje konkretnych wydarzeń historycz nych, cytaty z kronik, komentarze odautorskie). Badania leksemów cerkiewnosło- wiańskich prowadzić będziemy wewnątrz wyodrębnionych jednostek tematycz nych i stylistyczno-kontekstowych.
Nasza analiza leksykalno-stylistyczna obejmuje zarówno te elementy cerkiew- nosłowiańskie, jakie wyszczególnił w swej pracy Очерк современного русского литературного язы ка A.A. Szachmatow (1911-1912), jak też neocerkiewizmy określone bliżej przez G. Hiittl-Worth (1968a: 1-11). Mimo odrębności ewolucyj nej leksemów przyjętych z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i tych, które po wstały w rosyjskim języku literackim jedynie z wykorzystaniem elementów języka Cyryla i Metodego, zarówno przy analizie leksykalnej, jak i stylistycznej będziemy je roboczo traktować łącznie. W ten sposób chcielibyśmy uniknąć dodatkowych podziałów i tak ju ż rozbudowanych w rozprawie podgrup leksemów. Przy analizie leksykalnej bowiem dla poszczególnych typów cerkiewizmów uwzględniać będzie my przede wszystkim problem istnienia lub nie ich odpowiedników wschodnio- słowiańskich w rosyjskim języku literackim. W analizie zaś leksykalno-styl i stycz nej koncentrować się będziemy na obserwacji użycia w rosyjskim języku literac kim tych cerkiewizmów, które posiadają swe odpowiedniki wschodniosłowiańskie. Dokonywane badania i obserwacje nie ograniczą się do materiału językowego X X wieku, tj. zaczerpniętego z rozprawy profesora B.D. Griekowa (1949). Wy chodzimy bowiem z założenia, iż całkowity obraz funkcji stylistycznych badanych przez nas jednostek leksykalnych może dać jedynie analiza cerkiewizmów, doko nana z punktu widzenia ich historycznej stylistyki, tj. ewolucji funkcji cerkiewiz mów w szeroko pojętym tekście na przestrzeni wieków. Z tej też przyczyny wy braliśmy dla celów porównawczych język dzieła Mcmopin Государст ва Pocciu-скаго wybitnego historiografa, powieściopisarza, teoretyka i reformatora języka, tłumacza szeregu utworów literatury angielskiej, niemieckiej i francuskiej oraz publicysty X IX wieku - Nikołaja Michajłowicza Karamzina (1766-1826). Two rzył on swoją dwunastotomową rozprawę historyczną przez ponad dwa dziesię
ciolecia (1804—1826) w oparciu o nie opracowane przed nim, zachowane jedynie w rękopisach kroniki. Poddał je starannej, drobiazgowej analizie. O złożoności swojej pracy nad Historią państwa rosyjskiego sam autor napisał we wstępie: „...Если бы все материалы были у нас собраны, изданы, очищены Критикою: то мне оставалось бы единственно ссылаться; но когда большая часть их в рукописях в темноте; когда едва-ли что обработано, изъяснено, согла шено - надобно вооружиться терпением” (Karamzin 1892: I, X X V II). Trud N.M. Karamzina - historiografa okazał się niezwykle owocny. Jego dzieło do dziś posiada ogromną wartość faktograficzną, pozostając jednocześnie nieocenionym źródłem wiedzy o historii języka staroruskiego i rosyjskiego. Czerpali zeń zarówno twórcy literatury rosyjskiej (m.in. A. Puszkin, K. Rylejew), jak też badacze historii rosyjskiego języka literackiego. I.I. Srezniewski powołuje się na Historią państwa rosyjskiego w objaśnieniach wielu haseł zamieszczonych w М атериалах для словаря древнерусского языка (1893-1903). Traktuje j ą zatem jako w pełni wia rygodne źródło wiedzy historyczno-językowej równorzędne z opracowanymi zabytkami piśmiennictwa staroruskiego X I-X IV wieku.
Badania dziewiętnastowiecznego materiału rosyjskiego języka literackiego opieramy na dostępnym nam wydaniu Historii N.M. Karamzina z 1892 roku, cho ciaż pierwsze osiem tomów tego dzieła ukazało się w 1818 roku, tom IX - w 1821, X i XI - w 1824, zaś XII - już po śmierci autora, w 1829 roku. Teksty późniejszych wydań Historii państwa rosyjskiego nie ulegały jednakże zasadniczym zmianom.
W chronologicznym porządku analiza rosyjskiego języka literackiego w intere sującym nas zakresie rozpoczyna się w niniejszej rozprawie od opisu języka dzieła N.M. Karamzina. Odpowiedni dobór fragmentów tekstu dotyczących historii Rusi Kijowskiej ułatwia przeprowadzenie analogicznych badań stylistyczno-języko- wych wewnątrz wydzielonych przez nas jednostek tematycznych. Zestawienie z kolei wyników analizy dziewiętnastowiecznego tekstu ze stanem leksykalnym reedycji drugiego wydania Толкового словаря ж и вого великорусского язы ка
Włodzimierza Dala z lat 1880-1882 (pierwsze wydanie ukazało się w latach 1863— -1 8 6 6 ) oraz dwudziestowiecznego języka dzieła B.D. Griekowa z materiałem językowym siedemnastotomowego Словаря современного русского литератур
ного язы ка wydanego przez Akademię Nauk ZSRR (1950-1965) pozwala nam na
możliwie obiektywne porównanie ze sobą języka odnośnych fragmentów dzieł historycznych X IX i X X wieku.
Celem naszej analizy będzie próba wykrycia ewolucyjnych tendencji cerkiewiz- mów w rosyjskim języku literackim X IX i X X wieku oraz określenie ich styli stycznych funkcji w kształtowaniu się rosyjskiego języka literackiego badanego okresu jego rozwoju. Dotychczasowe badania w tej dziedzinie ograniczają się za sadniczo do języka utworów literackich i uwzględniają na ogół ewolucję funkcji pojedynczych cerkiewizmów w tych utworach w X V III-X IX wieku, kładąc w nie
równym stopniu nacisk na je j etap początkowy lub też końcowy8. Prowadzi to w konsekwencji do różnych wniosków. Jedne z nich wyznaczają elementom cer kiewnym jednoznaczną funkcję nadawania każdemu wypowiedzeniu uroczystego, podniosłego charakteru (Zamkowa 1975: 201, 202), inne podkreślają wtapianie się cerkiewizmów w język literatury bez przydawania mu wyczuwalnego zabarwienia stylistycznego (Winokur 1947, Lewin 1964). Jeszcze inne prace dokonują w swej analizie językowej, dotyczącej elementów cerkiewnosłowiańskich w języku rosyj skim, tzw. „skoku przez wieki”. G. Huttl-Folter (1983) zestawia na przykład wyniki badań językowych okresu staroruskiego ze współczesnym stanem rozwoju rosyj skiego języka literackiego. Ta niewątpliwie efektowna metoda badawcza nie uwzględnia jednakże możliwych stadiów przejściowych rozwoju języka. Nasza porównawcza analiza leksykalno-stylistyczna cerkiewizmów X IX i X X wieku po myślana została jako próba wypełnienia choć w części tego zadania.
K LA SYFIK A CJA CERKIEWNOSŁOWIANIZMÓW
Szczegółową analizę leksykalną cerkiewizmów poprzedzimy próbą dokonania ich klasyfikacji. W dotychczasowej literaturze językoznawczej opisywano na ogół wybrane typy cerkiewizmów9. W naszych badaniach dążyć będziemy do stworze nia możliwie szerokiego obrazu funkcjonowania leksemów cerkiewnosłowiańskich w rosyjskim języku literackim X IX i X X wieku. Za punkt wyjścia przyjmujemy podział na elementy cerkiewnosłowiańskie w rosyjskim języku literackim, dokonany przez A.A. Szachmatowa (1911-1912: 23-59). Jest to, jak się wydaje, najobszerniej sza z dotychczas opracowanych ilustracja stanu języka literackiego w interesują
8 Левин В.Д., 1964, Очерк стилистики русского литературного языка конца XVIII - начала XIX в. (Лексика), Москва-Ленинград; Ильинская И.С., 1970, Лексика стихотворной речи А.С. Пушкина. „Высокие” поэтические славянизмы как стшгистическая категория в русском литературном языке XVIII в., Москва; Замкова В.В., 1975, ор. cit. 9 Барановская Б.Г., 1974, Глаголы с приставкой въз в древнерусском языке XIXIV вв. -Вопросы словообразования и .гексико.югии древнерусского языка, Москва; Бекасова Г .М., 1988, Изучение рефлексов проекте янских сочетаний *tj, *dj в истории русского языка. Основные проблемы, Оренбург; Белозерцев Г.И., 1966, Соотношение книжнос.гавянских и народно разговорных элементов в древнерусском литературном языке XI-XVII вв. (на м ат ери ке обра зований с приставками из- и вы- пространственного значения). Автореферат канл. фил. наук, Москва; Huttl-Folter G., 1983, ор. cit.', Кандаурова Г.Н., 1983, Типы лексической соотноси тельности коррелянтных лексем с неполног^гасными и полномасными сочетаниями в корнях и историческая изменчивость этих типов. - Русская историческая лексикзкюгия XVI-XVIII вв.,
Красноярск; Keipert Н., 1977, Die Adiektive a u f -teltm. Studien zu einem kirchenslavischen Wort-bildungstyp, I Teil, Wiesbaden; Улуханов И.С., 1974, С.гавянизмы и народно-разговорная лекси ка в памятниках древнерусского языка XV-XVII вв. (глаголы с приставками пре-, пере-и пред-). - Вопросы самообразованпере-ия пере-и лекспере-икологпере-ипере-и древнерусского языка, Москва;
Захарова Б.П., 1981, Рефлексы прас.гавянских *dj и *tj в художественно-повествовательной письменности нижегородцев и горьковчан XIV-XX вв. Автореферат канд. фил. наук, Москва.
cym nas zakresie. Wyróżniamy za rosyjskim językoznawcą zasadniczo 13 typów leksemów cerkiewnosłowiańskich w rosyjskim języku literackim, a mianowicie:
1. cerkiewnosłowiańskie połączenia TlaT, Т1ёТ, ТгаТ, ТгёТ, wywodzące się z prasłowiańskich grup *TolT, *TelT, *TorT, *TerT i będące w opozycji do od powiadających im wschodniosłowiańskich form pełnogłosowych;
2. cerkiewnosłowiańskie połączenia laT, raT, wywodzące się z prasłowiań skich grup nagłosowych *olT, *orT i będące w opozycji do wschodniosłowiań skich realizacji roT, loT;
3. połączenia źd’, wywodzące się z prasłowiańskich grup *dj i będące w opo zycji do ich wschodniosłowiańskich odpowiedników - ż;
4. cerkiewnosłowiańskie połączenia St’ (kontynuowane w rosyjskim języku literackim w postaci ść), wywodzące się z prasłowiańskich grup *tj, *kt\ *gt’ i bę dące w opozycji do wschodniosłowiańskiego ć;
5. akcentowane -e- przed spółgłoską twardą i po spółgłoskach miękkich w formach cerkiewnosłowiańskich, będące w opozycji do wschodniosłowiańskie go -o- w wymienionych warunkach;
6. nagłosowe ju- w formach cerkiewnosłowiańskich, będące w opozycji do u- w analogicznych formach wschodniosłowiańskich;
7. twarde cerkiewnosłowiańskie -z-, pochodzące z -g-, na miejscu oczekiwa nego wschodniosłowiańskiego miękkiego -z’-;
8. samogłoski o, e na miejscu podlegających wypadnięciu słabych półsa- mogłosek:
a) w wyrazach zawierających przedrostki so-, vo-, voz-/vos- na miejscu ocze kiwanych ich wschodniosłowiańskich odpowiedników w postaci s-, v-, vz-/vs-;
9. cerkiewnosłowiańskie połączenia -yj, -ij, będące kontynuacją prasłowiań skich jerów napiętych -bj, -bj, pozostające w opozycji do odpowiadających im wschodniosłowiańskich realizacji -oj, -ej.
a) w końcówkach przymiotników,
b) w formach wyrazowych, zawierających połączenia -ija, -iju, -ije, zarówno w zakończeniach, jak i wewnątrz wyrazów;
10. cerkiewnosłowiańskie sufiksy -in-, -ic-, będące w opozycji do ich wscho dniosłowiańskich odpowiedników -еп-<-ьпъ, -ес-<-ьсь;
11. przedrostek iz- w formach czasowników i rzeczowników odsłownych, pozostających w opozycji do swego wschodniosłowiańskiego odpowiednika vy-;
12. formy sufiksalne pochodzenia cerkiewnosłowiańskiego (najczęściej nie posiadające swojej jednoznacznej opozycji wschodniosłowiańskiej):
a) na -teP- (typu: предатель, хранитель...), b) na -tePnic- (typu: учительница...), c) na -tePn- (typu: страдательный...), d) na -tePnost’- (typu: расточительность...), e) na -tel’stvo (typu: учительство...),
f) na -stvije (typu: царствие...),
g) na -stvo (typu: царство...), pozostające w opozycji do wschodniosłowiań- skich form z akcentowanym sufiksem -stvó,
h) na -estvo (typu: качество...),
i) na -enstvo (typu: главенство<главьньство), j ) na -es- (typu: телесный...),
k) na -enije, -anije (typu: учение...),
l) imiesłowy na -em-, -om-, -im- (typu: читаемый...),
m) imiesłowy na -aść-, -uść (typu: желающий...), mające współcześnie swą opo zycję jedynie w postaci wschodniosłowiańskich form - будучи oraz крадучись10,
n) imiesłowy na -nn- (typu: расписанный...), o) imiesłowy na -vś- (typu: видевший...),
p) formy stopnia najwyższego przymiotników na -ejś-, -ajć- (typu: умнейший, кратчайший);
13. W yrazy, których semantyka wskazuje na ich cerkiewnosłowiańskie po chodzenie (typu: кадить, внезапно, стезя, образ, церковь...).
Do tej grupy A.A. Szachmatow (1911-1912: 58) zalicza również szereg wyra zów pochodzenia greckiego, które za pośrednictwem języka staro-cerkiewno-sło- wiańskiego przeniknęły do języka rosyjskiego.
Nasze badania dotyczą leksyki cerkiewnosłowiańskiej w rosyjskim języku lite rackim, dlatego też pomijamy wskazane przez A.A. Szachmatowa (1911-1912: 59) cerkiewnosłowiańskie z pochodzenia formy fleksyjne.
Leksemy cerkiewnosłowiańskie X IX i X X wieku zostały wyodrębnione i upo rządkowane wstępnie według ustalonych powyżej 13 typów cerkiewizmów. Ze względu jednakże na obfitość materiału badawczego, szczegółowy opis przykła dów językowych ograniczymy do tych spośród ustalonych wcześniej typów cer kiewizmów, które w rosyjskim języku literackim X IX i X X wieku mogły (choćby hipotetycznie) posiadać odpowiedniki wschodniosłowiańskie, a jednocześnie zo stały najliczniej poświadczone w dobranych pod względem treści i przybliżonych objętościowo fragmentach wybranych dzieł histoiycznych (Karamzin: dedykacja oraz rozdziały - IV. Рюрикъ, Синеусъ и Труворъ, V Олегь Правитель,
VI. Князь И горь, VII. Князь Святославъ, VIII. Великт Князь Ярополкъ, IX. Великт Князь Владимиръ, названный въ крещеши Васил1емъ /ogółem 61 stron/; Griekow: rozdział VIII, podrozdziały - 8. Образование Киевского госу дарства, 9. Киевское государст во и кочевники ю ж ны х степей, 10. Время Князя Владимира Святославича, 11. Крещение Руси, 12. Непрочность Киев ского государства, 13. Киев и Западная Европа при Я рославе /ogółem 49 stron/). Znalazły się wśród nich leksemy cerkiewnosłowiańskie zawierające połą czenia typu TlaT, TleT, ТгаТ, ТгёТ oraz śf, żd\
10 Валгина H.C., Розенталь Д.Э., Фомина М.И., Цапукевич В.В., 1971, Современный русский язык, Москва, s. 266.
Analiza leksykalna cerkiewizmów
w rosyjskim języku literackim XIX i XX wieku
Przed przystąpieniem do badań nad funkcją cerkiewizmów nieodzowne zdaje się przeprowadzenie określonej analizy leksykalnej. Stanowić będzie ona próbę poszukiwania odpowiedzi na pytanie, czy wszystkie leksemy cerkiewnosłowiań- skie w jednakowym stopniu uznać można za zdolne do pełnienia funkcji styli stycznych. Innymi słowy, czy każdy cerkiewizm posiada swój odpowiednik wschodniosłowiański i daje tym samym autorowi możność dokonania wyboru określonego wariantu leksykalnego.
1. LEK SEM Y CERKIEW NOSŁOW IAŃSKIE
W JĘZYKU W YBRANYCH TEKSTÓ W N.M. KARAMZINA
Spośród 2181 wyodrębnionych początkowo z dzieła N.M. Karamzina leksemów cerkiewnosłowiańskich szczegółowej analizie poddajemy 210 cerkiewizmów.
W celu uzyskania szerszego - niż ograniczony jedynie do wybranego autora - obrazu rosyjskiego języka literackiego w interesującym nas zakresie, dokonujemy zestawienia danych języka dzieła N.M. Karamzina dotyczących obecności lub braku leksemów cerkiewnosłowiańskich i ich odpowiedników wschodniosłowiańskich również opierając się na zasobie leksykalnym Tołkowogo słow aria żiwago wieliko-russkago jazyka W. Dala. Słownik ten, zorientowany głównie na język żywy, daje nam szerokie możliwości odnalezienia poświadczeń choćby potencjalnych odpo wiedników wschodniosłowiańskich dla leksemów cerkiewnosłowiańskich nie od notowanych w innych słownikach języka rosyjskiego X IX wieku.
Ilustracją przeprowadzonych przez nas obserwacji językowych są tabele spo rządzane oddzielnie dla poszczególnych typów cerkiewizmów. Odnotowywane w tabelach leksemy cerkiewnosłowiańskie oraz ich odpowiedniki wschodniosło- wiańskie zamieszcza się w ich podstawowej formie: dla imiennych części mowy oraz imiesłowów - w mianowniku liczby pojedynczej i w rodzaju męskim przy formach rodzajowych, dla czasowników - w bezokoliczniku. W sytuacji, gdy wy
stępujący w pracy N.M. Karamzina leksem cerkiewnosłowiański nie jest poświad czony w słowniku W. Dala, wówczas jego forma wyjściowa (podstawa motywa cyjna) rejestrowana przez ten słownik zapisywana jest w tabelach w nawiasie. Dotyczy to zazwyczaj imiesłowów lub rzeczowników odsłownych, dla których w nawiasach umieszcza się czasownik w bezokoliczniku, jak również przymiotni ków w stopniu wyższym, dla których w nawiasach odnotowuje się podstawową formę przymiotnika. Znakiem zapytania opatruje się w tabelach te leksemy wschodniosłowiańskie, które nie stanowią ścisłych odpowiedników dla badanych przez nas leksemów cerkiewnosłowiańskich, a są jedynie ich przybliżonymi lub pozornymi wariantami. W nawiasach klamrowych umiesza się każdorazowo te lek semy, które ze względu na posiadaną wielość cech cerkiewnosłowiańskich powtarzają się w kilku wyodrębnionych w rozprawie typach cerkiewizmów (np.: гражданин). Znakiem * wyróżnia się w tabelach i w tekście leksemy polisemiczne. Zarówno leksemy cerkiewnosłowiańskie, jak i ich wschodniosłowiańskie odpowied niki odnotowuje się w tabelach zgodnie z ich dziewiętnastowieczną ortografią.
l.A. Cerkiewizmy z połączeniami typu TlaT, Т1ёТ, TraT, ТгёТ
Przedmiotem poniższych badań są leksemy cerkiewnosłowiańskie, zawierające połączenia typu TlaT, Т1ёТ, TraT, ТгёТ, które wywodzą się kolejno z odpowied nich prasłowiańskich grup *TolT, *TelT, *TorT, *TerT.
TABELA 1 Typ
cerkiewizmu
N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tołkowyj slow ar ’ ż iw ago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański TlaT<*TolT благо - благо болого (?) благодарность - благодарность -благодетель - благодетель -благодетельный - благодетельный -благодеяше - благодеяше -благоразум1е - благоразум1е -благоразумно - благоразумно -благоразумный - благоразумный -благославенный - благославенный -благословить - благословить -благосостояше - благосостояше -благоустройство - благоустройство -благоухаше - благоухаше
-благочестивый — благочестивый -блаженство - блаженство -владЬше - владЬше -владЬть - владеть -владетель - владетель володарь (?) Влади\мръ - - -"власть волость "власть волость властвовать - властвовать -властитель - властитель волостель (?) властолюбивый - властолюбивый -властолюб1е - властолк^е -" глава голова "глава голова "главный - "главный головной единовластие - единовластие -завладеть - завладеть -"златый золотой "златый золотой младенецъ - младенецъ -младенчество - младенчество -млады й молодой младый молодой насладиться - насладиться насолодить (?) наслаждаться - наслаждаться насолаживать (?) наслаждеше - наслаждеше насоложенье (?) Heconiacie - несоглаЫе -несогласный - несогласный -область - область -облаченный - (облачить) (оболочь) (?) овладквинй - (овладеть) -овладеть - овладеть -подвластный - подвластный -самовласпе - самовласпе -самовластный - самовластный -сладкш - сладкШ солодюй сладостный - сладостный -сластолюбивый - сластолюбивый -соглаЫе - соглаЫе -согласиться - согласиться -согласно - (согласный) -согласный - согласный
-Powyższa tabela prezentuje zestaw 51 leksemów zawierających cerkiewnosło- wiańskie połączenia typu TlaT<*TolT. Większość z nich, bo aż 38, stanowią leksemy niewymienialne, tj. nie posiadające swoich wschodniosłowiańskich odpowiedników.
Cerkiewizmy wymienialne, tj. mające swoje wschodniosłowiańskie odpowied niki, tworzą grupę 13 leksemów z połączeniami typu TlaT<*TolT. Nie jest to jed nakże jednolita jakościowo grupa.
Sześć leksemów cerkiewnosłowiańskich danego typu ma swoje ścisłe (zarówno fonetyczne, jak i semantyczne) odpowiedniki wschodniosłowiańskie, a mianowicie: •* власть ‘право, сила и воля надъ чкмъ, свобода дкйствш и распоряженш;
начальствоваше; управлеше’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodnio- słowiańskim - волость ‘стар, власть, правительственная сила’;
• “глава ‘голова, какъ часть ткла; глава общества, начальник, предводитель; глава дклу, начало, основаше, корень; глава въ книгк, въ сочиненш; отдклъ, отдкпеше, раздклъ’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znacze niowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - голова ‘глава, часть гкпа, состоящая изъ черепа съ мозгомъ, изъ мышцъ, покрововъ съ волосами’; • “главный ‘головной, до головы (члена) относящшся; важнейшш, суще
ственный, начальный, основной, первенствующш, начальствующш, властву- ющш, высшш, верховный, преимущественный по силк, по богатству, зна- neHiio’ ze swoim ścisłym dla pewnych odcieni znaczeniowych odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - головной ‘до головы относящшся, къ ней принадлежащш; (иногда въ значенш) главный, первый, лучшш, отборный’; • “златый ‘изъ золота сделанный, золото содержащш; вызолоченный, по
золоченный’ ze swoim ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - золотой ‘изъ золота сделанный, золото содержаний, вызолоченный, по золоченный’;
• младый ‘молодой, нестарый, юный; прожившш немного вкка, невозраст- ный, невзрослый, незркпый, неперематорквшш еще’ ze swoim ścisłym od powiednikiem wschodniosłowiańskim - молодой ‘младой, нестарый, юный...’; • сладкш ‘солодкш, вкусомъ более или менее похожш на сахаръ’ ze swoim
ścisłym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - солодкш ‘сладкш’.
Trzy leksemy cerkiewnosłowiańskie w grupie cerkiewizmów wymienialnych posiadają swoje adekwatne semantycznie, lecz jedynie przybliżone, bo nieiden- tyczne fonetycznie i morfologicznie, odpowiedniki wschodniosłowiańskie. Są to: • владетель ‘обладатель, хозяинъ вещи, господинъ; помещикъ, у кого недви
жимое имущество’, dla którego przybliżonym odpowiednikiem wschodniosło wiańskim jest leksem во л о д ар ь ‘владкпецъ, державный обладатель, вер ховный правитель, государь’;
• властитель ‘волостель и волостельша, господинъ и госпожа; владетель, владклецъ, кто повелкваетъ, управляешь, владкеть’ ze swoim przybliżonym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim - в о л о с т е л ь 'стар, властитель, завкдывающш областью, правительственное лицо, начальникъ’;
• облаченный, któremu w słowniku W. Dala odpowiada od strony semantycznej bezokolicznik облачать ‘вообще у(...)крывать, ухичать или обтягивать чемъ’
ze swoim wschodniosłowiańskim odpowiednikiem - о б о л о ч ь ‘вообще у(...)крывать, ухичать или обтягивать чкмъ, одевать...’.
Cztery leksemy cerkiewnosłowiańskie tworzą grupę pozornie wymienialnych cerkiewizmów, tzn. takich, których fonetyczne odpowiedniki wschodniosłowiań- skie poświadczone są wprawdzie w rosyjskim języku literackim X IX wieku, lecz pozostają nieadekwatne semantycznie. Są to:
• благо ‘всё доброе, полезное, служащее къ нашему счаепю ’, dla którego po zornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem б о л о г о ‘благо, хорошо, гораздо, ладно, кстати’;
• насладиться ‘вкусить высшее yдoвoльcтвie, усладиться, почувствовать на слажденье, усладу, утЬху, нЬгу, пр1ятность, удовольств1е’, dla którego po zornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem н а с о л о д и т ь ‘что, заставить солодки», привести въ сыромъ теплЬ въ легкое броженье, какъ готовять солодъ, соложеное гЬсто нпр.’ ;
• наслаждаться ‘вкушать высшее удовольств1е, услаждаться, чувствовать наслажденье, усладу, утЬху, нкгу, пр1ятность, удовольств1е’, dla którego po zornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem н а с о л а ж и в а т ь ‘заставлять солодкть, приводить въ сыромъ теплЬ въ легкое броженье, какъ готовять солодъ, соложеное тЬсто нпр.’;
• наслаэвдеше ‘чувство услады, утЬхы, нЬги, пр1ятности, удовольств1я’, dla którego pozornym odpowiednikiem wschodniosłowiańskim jest leksem н а с о л о ж е н ь е ‘заставленie солодЬть, приведете въ сыромъ тегигЬ въ легкое броженье, какъ готовять солодъ, соложеное тЬсто ...’. TABELA 2 Тур cerkiewizmu N.M. Karamzin
Istorija Gosudarstwa Rossijskago
W. Dal
Tolkawyj słowar' żiwago wielikorus- skago jazyka
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański
leksem cerkiewny leksem wschod- niosłowiański Т1ёТ<*Те1Т влечь - влечь волочь извлечь - извлечь изволочь извлекнуть - - -отвлечь - отвлечь отволочь отвлеченный - (отвлечь) (отволочь) пл'Ьнъ - пл'Ьнъ полонъ #плЬнить - *гигЬнить полонить пл'Ьнникъ - пл'Ьнникъ полоненикъ (?) пленяться - пл’Ьняться -привлечь - привлечь приволочь
