Abstrakt
Słowniki terminologiczne w każdej dyscyplinie są świadectwem dojrzałości każdej dyscypliny, a jednocześnie próbą zebrania, usystematyzowania i ujednolicenia słownictwa używanego przez zaangażowaną w nią społeczność. Słowniki terminologiczne mają na celu ułatwienie komunikacji naukowej w danym obszarze wiedzy, minimalizowanie, jeśli nie ograniczanie, źródeł nieporozumień semantycznych w dyskursie naukowym, jakich dokonuje tego typu wydawnictwo poprzez rejestrację, standaryzację i upowszechnianie oraz wprowadzenie nowych terminów. Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu tezy te odnoszą się do słowników terminologicznych i leksykonów z zakresu zarządzania informacją. Przedmiotem analizy były wybrane polskie i obce słowniki i leksykony (angielski, niemiecki i rosyjski) wydane na przełomie XX i XXI wieku. Słowniki/leksykony zostały poddane analizie terminograficznej, ogólnej i szczegółowej. W zbiorze gromadzonych słowników i leksykonów oprócz tradycyjnych tekstów drukowanych znajdują się także publikacje elektroniczne. W tej ostatniej grupie zwracano również uwagę na terminowość i interaktywność oraz relacje z mediami społecznościowymi. Intencją badacza było poznanie techniki słowników i leksykonów, dostrzeżenie ich mocnych i słabych stron oraz zachęcenie do tworzenia słowników z tej dziedziny.
Słowa kluczowe: terminologia; słowniki; zarządzanie informacją; informacja naukowa;
bibliotekarstwo; Polska; zagranica publishing house through registration, standardization and dissemination, and the introduction of new terms. The article is an attempt to answer the question to what extent these theses apply to terminological dictionaries and lexicons in the field of information management. The subject of the analysis was selected Polish and foreign dictionaries and lexicons (English, German and Russian) published at the turn of the 20th and 21st centuries. Dictionaries / lexicons were subjected to terminographic, general and detailed analysis. The body of collected dictionaries and lexicons includes, apart from traditional, printed texts, also
86 electronic publications. In the latter group, attention was also paid to timeliness and interactivity as well as the relationship with social media. The intention of the researcher was to learn the technique of dictionaries and lexicons, to notice their strengths and weaknesses, and to encourage the creation of dictionaries in this field.
Keywords: terminology, dictionaries, information management, information science, librarianship, Poland, abroad
Wstęp
Leksykony i słowniki terminologiczne stanowią jeden z filarów warsztatu w każdej dziedzinie, w każdej dyscyplinie, a także w działalności praktycznej. Potencjalne i intencjonalnie, porządkują terminologię fachową, ujednolicając ją, „odzierając” ją z wieloznaczności, przez co ułatwiają komunikację wewnątrz własnego środowiska oraz na zewnątrz. Nie inaczej jest w bibliotekarstwie i informacji naukowej. Jak każde dzieło, to w szczególności, wymaga starannego przemyślenia, przygotowania, zebrania słownictwa, jego gruntownego przejrzenia i wybrania. Do tego nie wystarczy sama wiedza fachowa i doświadczenie, lecz potrzebne są również kompetencje językowe, jako że zwykle słowniki tego typu, prezentują odpowiedniki obcojęzyczne wybranych terminów. Jak się wydaje, dobrym rozwiązaniem, zarazem punktem wyjścia, jest rozpoznanie stanu leksykografii, a następnie przeanalizowanie wybranego korpusu słowników, tak ilościowe, jak i jakościowe.
Autor podjął się tego zadania, czyniąc przedmiotem analizy słowniki i leksykony z obszaru zarządzania informacją. Przedmiotem analizy uczyniliśmy wydawnictwa leksykalne, spełniające co najmniej jeden podstawowy warunek, tj. że wykazują terminy i ich odpowiedniki w językach obcych. Definicje, wpisane zwykle w zakres hasła w leksykonie, uznano za element dodatkowy wspomagający dyscyplinę. Do analizy zostały wybrane słowniki i leksykony polskie i zagraniczne, wydane na przełomie XX i XXI wieku (1995-2010). W przyjętych założeniach badawczych nie stawiano jakichkolwiek ograniczeń natury formalnej, nie ograniczając doboru, ani miejscem wydania, ani językiem publikacji, ani też formą wydawniczą (dokument – e-dokument), czy piśmienniczą. Celem badania było poznanie warsztatu i metodyki słowników i leksykonów, w szczególności ich formy, kompozycji, zawartości oraz sprawności informacyjnej. W toku przygotowawczym przyjęto główne hipotezy badawcze:
1. słowniki/leksykony ułatwiają komunikację naukową,
2. słowniki/leksykony redukują (minimalizują) nieporozumienia występujące w dyskursie naukowym,
87 3. rozpoznanie cech jakościowych umożliwi w przyszłości tworzenie optymalnych
słowników/leksykonów.
Wyjaśnienia wymaga jeszcze obszar badawczy. Do realizacji i projektu badawczego przyjęto definicje słownikowe terminu zarządzanie informacją: 1. sterowanie przebiegiem procesów informacyjnych, które ma na celu ich optymalizację; 2. zbiór czynności zmierzających do osiągnięcia określonego celu przez realizację funkcji zarządzania w odniesieniu do procesów informacyjnych (gromadzenia, opracowania, przetwarzania, przechowywania i udostępniania informacji) (Podręczny słownik bibliotekarza, 2011, s.376). Dodatkowym czynnikiem skłaniającym do zajęcia się tym ważnym problemem badawczym jest, co wykazała analiza stanu badań, brak zainteresowania ze strony badaczy w Polsce tego typu wydawnictwami (Tittenbrun, 1979; Marszałek, 1985), poza okazjonalnymi recenzjami wydanych słowników fachowych (Gębołyś, 2020; Wojciechowski, 2019).
Do badań zostały wykorzystane trzy metody badawcze: bibliograficzna;
porównawcza i terminograficzna, przy czym „meta-metodą”, tj. metodą nadrzędną z punktu widzenia procesu badawczego była metoda terminograficzna. Analiza terminograficzna została uznana jako najbardziej adekwatna. Przesądziła o tym przede wszystkim jej kompletność, polegająca na określeniu i ocenie stanu leksykografii w badanej dziedzinie, a w odniesieniu do konkretnych dzieł, możliwość ich indywidualnej oceny. Metoda ta może być stosowana zarówno do projektowania, jak też do analizy już istniejących słowników.
Pomiędzy tymi dwoma drogami (wyborami) badawczymi istnieje zresztą ścisły związek.
Projektowanie nowego słownika w zasadzie nie może się obejść bez analizy status quo, a z kolei analiza stanu leksykografii może prowadzić do wniosku, iż konieczne jest opracowanie nowych, aktualnych lub dotąd jeszcze nie istniejących podtypów słowników terminologicznych.
Niezależnie od przyjętego kierunku postępowania badawczego, analiza terminograficzna składa się z dwóch następujących po sobie etapów. Etapem pierwszym jest ogólna analiza terminograficzna, której nadrzędnym celem jest określenie stanu wydawnictw terminologicznych na danym rynku wydawniczym poprzez ocenę konkretnych dzieł na tle założeń teorii, wymogów rynku oraz potrzeb poszczególnych grup użytkowników. Drugi etap to szczegółowa analiza terminograficzna, podczas której dokonuje się parametryczna ocena konkretnych dzieł w obrębie wyszczególnionych procedur badawczych. W takim właśnie klasycznym ujęciu została zastosowana analiza terminograficzna do naszych badań (Łukasik, 2007).
88