prawa polskiego*
III. Liher haptisatorum Z lat 1736-1780
Miejscem przechowania księgi jest parafia SzubinlI. Uprzejmości tamtej-szego księdza proboszcza Namysłowskiego zawdzięczamy możliwość jej
skrupulatnej analizy. Jest to księga papierowa, formatu 19 x 29 cm,
oprawiona w półskórek. Zewnętrzna strona oprawy zawiera napis: Katholische
Kirche, Altburgund, Kreis Altburgund. Poniżej znajduje się nalepka z napisem:
Altburgund (Szubin). Liber baptisatorum 1736-1785. Na grzbiecie okładziny
figurują słowa: Altburgund - Szuhin, Kr. Schubin 1736-1785, oraz poniżej
nalepka z cyfrą porządkową woluminu: 2. Wklejka na wewnętrznej stronie
okładziny wykazuje ważniejsze zapiski znajdujące się w tej książce.
Księga jest paginowana, zawiera 331 stron. Na karcie tytułowej widnieje
napis: Liber metrices baptisatorum ecclesiae Szubinensis anno Domini 1736
in annum 1737 comparatus, poniżej zaś kilka cyfr napisanych w 1845 r.
Zapisy chrztów ciągną się do s. 321. Wyjątkowe są wtręty innej treści. Itak
na s. 116 i górnej ćwiartce s. 117 znajduje się Pro memoria praesentium et
futurorum, gdzie zanotowano wiadomości o misjach, o nawróceniach,
o wprowadzeniu Confraternitas Sanctissimi Nominis Iesu, o odpustach,
w końcu o sepultura ossium; mianowicie z dawnego ossarium przewieziono
na dwóch wozach kości ad tumulum amplum in caemeterio S. M argarithae
preparatum. Zapisu tego dokonano 19 III 1756 r. Na s. 175-176 wpisano
inwentarz pod tytułem: Anno Domini 1767"'°, die 28mensis maii. Inventarium
Suppellectilis ecclesiae parochialis Szubinensis in visitatione generali conscriptum,
po czym idzie Decretum reformationis (s.176-177). Ostatnie dwa wpisy
zostały podpisane przez wizytatora - kanonika Wyczałkowskiego.
Na s.323-325 figuruje Inventarium ecclesiae parochialis Szubinensis; na
s.325 - Libri ecclesiae oraz Inventarium domus plebanalis. Sporządzono go
z okazji przekazania po zmarłym proboszczu szubińskim - Wojciechu
9 Vetus liber metrices completus est et clausus anno 1736. ultimis diebus mensis octobris. Hic incipit a novembri determinium anni currentis Jwbiturus, s. 3.
10Nie bardzo więc respektowano przepisy synodalne: liber vero baptisatorum habeatur sub diligenti custodia, sitque decens ac bene eompactus [synod płocki 1733], Deeretales, t. II, ed.
Z. Chodyński et E. Likowski, Poznań 1882, s.440.
IIW archidiecezji gnieźnieńskiej jeszcze nie zgromadzono starych, nieaktualnych ksiąg
parafialnych w archiwum archidiecezjalnym. Podkreślamy, źe obowiązek odsyłania ksiąg
metrykalnych czy teź kopii po upływie roku do kancelańi biskupiej nakładały przedrozbiorowe synody diecezjalne, Decretales, t. II, s. 441; Encyklopedia kościelna, t. XXI (1896), s. 365.
Szczepańskim, nowemu - Stanisławowi Żarnowieckiemu; podpisali: proboszcz z Samoklęsk i dziekan łekiński, Józef Kasprowicz, oraz proboszcz z Sza-radowa, Jan Gruzmacher, jako egzekutorowie i nowy proboszcz. W końcu widnieje notka wizytatora z 6 XII 1791 r. Na s. 328-329: Konnotacja łask cudownych przez protekcję Najświętszej Boga Rodzicy Marii przed jej obrazem
w kaplicy kościoła szubińskiego doznanych; na s. 330: krótki spis utensyliów
kościelnych, rozciągający się na 6 linij; na s. 331-332: Connotatio personarum
ad fidem catholicam conversarum; jest ich z górą trzydzieści (pierwszy zapis
datowany pochodzi z 1741 r., ostatni z 1775 r.).
Właściwy rejestr chrztów rozpoczyna inwokacja: In nomine Sanctissimae Trinitalis. Amen, po czym idzie tekst następujący: Primam huius libri occupat faciem nobilissima ab origine suo propago, potem cała prawie stronica zawiera wzniosłe myśli. U samego dołu pierwszej stronicy dokonano zapisu następującego: Illustrissimi Mathias a MycieIno MycieIski et Veronica de Konarzewskie MycieIska, castellani Calissienses, legilimi coniuges, obtulerunt ad inscribendum in metrices natorum filium suum, nomine Stanislaum Philippum Nerium, bini nominis, extra regnum ... [dwa wyrazy zatarte i ciąg dalszy na stronicy następnej] bino eiusque arce, ditionis Brandenburgicae, .'lub tempus incursionis Saxonum et M oschorum, partes serenissimi Augusti III promoventium, feliciter ortum; cuius ceremoniales actus sacramentum baptismi procedentes et
subsequentes eum remotiori tempori relinquuntur. Patrini in particulari ac tu ad formam baplismi assistentes connotantur, scilicet admodum reverendus Iosephus Jarczewski congregationis S. Philippi Nerii presbyter, et gen erosa domina Constanlia Grzybowska. Baptisavit autem illustris et admodum reverendus Adalbertus Wynviński, canonicus collegiatae Samotuliensis, die 18 martii 1735. Anno autem Domini 1743 die 14 novembris ceremoniales actus
adcomp-levit illustris reverendus Adalbertus Szczepański, canonicus in arce S. Georgii Gnesnensis, assistentibus pro patrinis illustri et magnifico Francisco Radzew-ski, succamerario Posnaniensi, cum illustri Teressia Skoroszewska, castellana Premetensi.
Anno vero Domini 1736 die 19 iunii ego Adalbertus Szczepański collegiatae Samotuliensis cantor, parochus Szubinensis, baptisavi infantem nomine loannem Nepomueenium, illustrissimorum Mathiae MycieIski et Veronica de Konarzew-skie, castellanorum Calissiensium, legitimorum coniugum, filium levantibus de saero fonte patrinis: magnifico domino Augustino Dzialyński, eapitaneo Naclensi, cum illustri et magnifica domina Teressia de Mycielskie Skoroszewska, eastellana Premetensi, magnifieo domino Martino Dzialyński cum magnifica domina Catharina Cielecka, eapitanea Powidzensi.
Anno domini 1737, die vero 6ta ianuarii ego idem, quam eommendarius protunc ecclesiae Rynarzeviensis, baptisavi infantulam nomine Vietoriam, generosorum Sebastiani et Marianne de Gostkowskie Chodoręskich, legitimorum
coniugwn, filiam, levantibus de sacro fonte patrinis: generoso domino Remigiano Gostkowski et generosa Teressia Zdzychowska, virgine.
Cytowane zapisy "feudalne" wypełniają pierwsze dwie stronice ręko-pisu. Stronica trzecia rozpoczyna się interesującą notatką, którą
wykorzys-taliśmy wyżej12.Dalej idzie tytuł: November anni 1736 oraz zapisy chrztów
według dość jednolitego schematu, którego podajemy kilka pierwszych przykładów:
[lr3 Admodwn reverendus dominus Aegidius Graczewski, vicarius Szubinensis, baptisavit infantulam Catharinam, laboriosorum Stanislai et Reginae, famulorum vulgo parobkow, coniugwn legitimorwn, filiam, cuius patrini fuerunt: Stanislaus Pawelczak et Cathartna, virgo, omnes de Pinsko.
[2] Idem, qui supra, baptisavit Hedvigim, laboriosorum Stephani Mizgała et Reginae, semicmethonum, coniugum legitimorum, filiam, cuius patrini fuerunt: Andreas Cholewczak et Catharina, virgo, omnes de villa Pinsko.
[3] Idem, qui supra, baptisavit infantem Andream, laboriosorum Petri et Agnetis Koziołek, inquilinorwn de Wolwark, legitimorwn coniugum, filiam, cuius patrini fuerunt: Tomas Palicki et Anna Butorowiczowa, Gives Szubi-nenses.
Podane trzy chrzty kończą zapisy z listopada. Następnie pod nowym
tytułem miesięcznym stwierdzono brak chrztów: December vacat, po czym
dano nowy tytuł: Annus Domini 1737 i poniżej: Ianuarius. Oto dwa zapisy
styczniowe:
[4] Admodum reverendus dominus Adamus Lipiewski, parochus Szaradovien-.'lis, de consensu loei ordinarii baptisavit infantem Antonium, famatorum Adami et Annae Durczyńskich, legitimorwn coniugum, eivium Szubinensium, filium, levantibus de sacro fonte patrinis: admodum reverendo domino Egidio
Graczewski et generosa Ludwika Baykowska, virgine.
[5] Ego Adalbertus Szczepański, curatus Szub inensis , baptisavi infantulam, Agnetem Teressiam, famatorum Alberti et Constantiae Sulkowskich, incolarum Szubinensium, legitimorwn coniugum, filiam, levantibus de sacro fonte patrinis: admodum reverendo Aegidio Graczewski et generosa Teressia Żegocianka. virgine aulica.
Pod następnym tytułem miesięcznym: Februarius idą dalsze zapisy.
I w ten sposób wypełniono całą księgę do 1780 L, wysuwając jako tytuły
annus Domini i miesiącl4. Dla porównania podajemy jeszcze jeden z końcowych
zapisów, z 1780 L: Anno. ut supra, die 2-da ianuarii. Ego Valentinus
Brykczyński baptisavi infantulam nomine Agnetem, natam hacce die, hora 4-/a
12Por. przyp. 9.
l3 Cyfry porządkowej chrztów brak w oryginale, choć to przepisywało ustawodawstwo
kościelne: ...utque iidem numeri apponantur singulis baptisatis eo ordine, quo describuntur, inchoando a primo baptisato ineunte anno ad ultimum. qui annum claudet. Decretales, t. II, s.440.
mane ex laboriosis Francisca et Catharina Przestworkow, legitimis coniugibus, catholicis. Patrini fuerunt: laboriosus Mathias Koziołek cum Catharina Adam-czanka de Pinsko. Tekst zatem stał się nieco szczegółowszy.
Obok tekstu pojawiają się w księdze zapisy marginalne. Przy każdej pozycji chrztu podaje się na marginesie zewnętrznym, cyfrą arabską dzień miesiąca oraz nazwę wsi wchodzącej w skład parafii szubińskiej, w której dziecko się urodziło, a więc przy zapisie 1. 18 Pińsk, przy 2. - 24 Pinsk, przy 3. - 29 Wolwark itd., tzn. że chrzty odbyły się w listopadzie w dniach 18, 24 i 29, a dzieci pochodziły ze wsi Pinsk, Wolwark itdY W pewnych partiach księgi te noty marginalne zostały przy oprawie obcięte. W innych znowu (s. 15-109) nie zawierają one daty dziennej, albo tylko wyjątkowo (s. 36), ograniczając się jedynie do miejscowości urodzenia. Daty dzienne pojawiają się znowu na s. 110-238, po czym zanikają (s. 239-262), choć sporadycznie pojawiają się i tam. Stwierdziliśmy wyżej, że noty marginalne pomieszczone zostały na marginesie zewnętrznym stronic, a więc na kartce recto po stronie prawej, na kartce verso po stronie lewej. Na kilku stronicach wszakże (ostatnie cztery zapisy s. 109 oraz s. 110-115, 117-119) pisarz zajął oba marginesy, notując na lewej miejscowość, na prawym datę miesięczną. Marginesy na tych stronicach oddzielone zostały od tekstu grubymi kreskami. Zanotujmy jeszcze, że jeden z zapisujących księży nie pisał dat na marginesie, lecz pod każdym zapisem: die 4 praesentis [mensis],
anno, ut supra (s. 47).
Do marginesowych zapisów miejscowości piszący widocznie przywiązy-wał wagę, skoro popełniwszy omyłkę dokonał poprawki (Pinsko na Szub in,
s. 169).
W momencie zaprowadzenia omawianego LB przewidziano go wyłącznie na zapisy chrztów. Jeden raz wszakże zanotowano fakt zgonu dwuipółletniego dziecka; dostrzegłszy omyłkę, pisarz zapis ten przekreślił (październik 1778 r., s. 251). Ten zapis świadczy o tym, że równocześnie prowadzono w parafii księgę zgonów, która się nie zachowała.
Dla pełności opisu dodajmy, że pisarze niejednokrotnie podkreślali nazwisko chrzczonego, np. s. 204 i n., 230; działo się to jednak rzadko. Natomiast cała szubińska księga chrztów zawiera ślady pozostawione na niej przez archiwistów czy szperaczy. W swych badaniach genealogicznych interesowali się występującymi w LB nazwiskami rodziców dziecka, dlatego podkreślali je ołówkiem od s. 77 niebieskim, czasem czerwonym.
W LB znajduje się między stronicami oprawionymi kilkanaście wklejek w postaci luźnych pasków, w ilości do trzech na jednej stronie (trzy między s. 246-247, dwie między s. 258-259, jedna między s. 256-257, 232-233, 244-245, 206-207, 202-203, 190-191). Zawierają one zapisy chrztów, chrzest
z wody Mycie1skiego (15 V 1771 r.), z zaznaczeniem: baptisavi infantem ex aqua, necessitate, s. 206-207, chrzest dziecka nieślubnego, s. 190-191 (1769 r.).
Wklejka między stroną 218-219 zawiera pięć zapisów chrztów, z których jeden przekreślono. Na prawej górnej ćwiartce tejże wklejki zapisano jakieś obliczenia rachunkowe oraz stwierdzono probatio calami. Niektóre wklejki sporządzono znacznie później niż otaczający je tekst, np. pod 1775 r. (między s. 232-233) wciągnięto zapis z 1803 r. Z tego roku pochodząca wklejka między s. 246-247 jest odpisem metryki chrztu, sporządzonym dla zainteresowanego, a niedoręczonym mu, bądź jego kopią. Wklejka między s. 266-267 informuje o wydaniu metryki w 1804 r. Wklejona kartka z 1803 r. podaje fakt urodzenia się dziecka w dniu 21 XII 1775 r.
Księgi parafialne podlegały periodycznej kontroli: produkowano je mianowicie dwa razy do roku na zjazdach dekanackich, co oznaczano w tekście słowami w rodzaju: productum in congregatione decanali Vangrowiec,
die 250ctobris. Mathias Grobliński, dec. et par. Vangr. m.pp., s. 9; lego et approbavi diligentiam in congregatione decanali ad ecclesiam Zunensem die 12 maii. Mathias Grobliński, decanus Leknensis, parochus Vangrovecensis mpp., s. 1116,
IV. Liher haptisatorum od 1780
f.Przedstawiony wyżej opis dotyczy rejestru, który można nazwać polskim. Zagarnięcie Szubina wraz z całym Netzedistrikt w 1773 r. nie wywarło wpływu na sposób rejestracji chrztów aż do 1780 rY Ostatni zapis, według dawnej polskiej modły sporządzono w dniu 27 X 1780 r. (s. 262) Na s. 263 pojawia się tekst następujący: Tabellae seu metrices baptizatorum iuxta ordinem serenissimi Regiminis Borussiae descriptae ab anno 1780 die
r
a ianuarii. W rzeczywistości też od następnej stronicy następują zapisy według schematu pruskiego, s. 264-32018• Schemat ten rozciąga się równocześnie na dwie stronice. Wygląda on tak:16 Por. Spis, s. 386, z notą produkcyjną z 1766 r.
17 Na Śląsku od chwili zawładnięcia nim przez Prusy kładzie się akcent na statystykę
ludnościową, wprowadzając w każdym mieście coroczny Seelenregister, S. Golachowski, Opole
w roku 1787, Przegląd Zachodni 1952, nr 1-2, s. 107. W samych Prusach tradycje statystyki
demograficznej są znacznie starsze; narodziny ich wiąże się z ciężkim okresem wojny trzydzies-toletniej, T. Ladogórski, Generalne tabele, s. 7. Fryderyk II rozbudował statystykę do rozmiarów nieznanych żadnemu państwu w XVIII w., choć długo wyniki jej nie są ścisłe, ibidem, s. 9-10.
18W zaborze austriackim wygląd zewnętrzny metryk zmienia się zupełnie z rokiem 1784,
kiedy to z nakazu władz zaprowadzono nowe księgi, J. Widajewicz, Nazwiska iprzezwiska
Nomina Numerus omnium Specificatio omnium baptisato- Annotatio an
parochia-E E §
rum ab anno 1780. Die prima gemini nati,
rum §
...
E;s ~ E;s ~ ... januarii 1780 an aliquid<:>
...
<:> ... l::l <:> monstrosi velE '5 <:>
.,§
E <::l.S
'5 E E~ .~ :~'bo .~.~.~ .~ ~ .~ singulare circa
.S; §- 'bo §- .S; partum evenerit
<;::, oQ ~ ~:::: <;::, ~ ~:::: oQ <;::, <;::, status militaris
Ponieważ zapisy polskie kończą się w październiku 1780 L, natomiast
schemat pruski wchodził w życie od 1 stycznia tego roku, wynika z tego,
że dopiero pod koniec października 1780 r. zaczęto w parafii szubińskiej
stosować się do rozporządzeń władz pruskichl9, przy czym na system pruski
przerobiono dotychczasowe zapisy od l stycznia pocZąwszy20.Ten fakt umożliwia nam porównanie obydwu sposobów zapisów. Okazuje się przy tym, że zapis polski mniej więcej pokrywa się z zapisem pruskim w rubryce
Specificatio, z tym jednak, że w ostatnim ujmuje się go regularnie w formie obiektywnej21.Charakterystycznym novum dla systemu pruskiego jest stwo-rzenie rubryk dla celów statystycznych.
19 Dowodzą tego założone w tym roku księgi ślubów i zgonów, ob. niżej s. IB. Niesłusznie
więc artykuł pomieszczony w Encyklopedii kościelnej przyjmuje, że rząd pruski zaczął
inter-weniować w te sprawy dopiero w 1794 r., t. XXI, s. 365.
20 Może pouczające będzie przytoczenie utyskiwań, nadesłanych w tym względzie z Berlina
w osobnym Circulare z 15 IV 1779 r. an alle Inspectores: Bei den letztern Jahres-Listen der
Getrauten, Gehornen- und Gestorhenen ist hemerkt worden: 1. dass diese Listen nicht iiherall
nach einer iihereinstimmenden Form angefertigt werden ohnerachtet Wir das allhier in der
Realschule kiiuflich zu hahende Schema zur allgemeinen Vorschrift gegehen haben. 2. dass die
unter den Gestorbenen mithegriffene unzeitig und totgeborene Kinder nicht allemal unter den
Geborenen mitgeziihlt seien, ais welches die grosse Anzahl der Verstorbenen gegen die Gebohrnen
vermuten liisst. Wir wollen Euch und die unter euch stehende Prediger demnach wiederholt
gniidigst erinnern, dass siimmtliche sowohl Pfarr- aIs Inspections-Listen nach obgedachlem
Schemaiiberall.woesnochnichtgeschehen.gefertigtwerdenmiissen.Ad 2. aber wird, urn die
Anfertiger der Listen desto aufmerksamer zu machen, eine eigene Colonne wegen der Totgebohrnen in dem niichsten Abdruck zugesetzt werden. Dzieci urodzone nieżywe naleŻ)' liczyć zarówno po
stronie urodzeń i zgonów. W miejscowościach oddalonych od miast, gdzie nie ma władz,
w razie wystąpienia chorób epidemicznych kaznodzieje mają o tym donieść pisemnie Landratowi
albo Kriegs-Domiinen-Kammer, 1776 r., szp. 19-22; ob. też ibidem, szp. 47. Jak widać więc,
rząd pruski wykorzystuje duszpasterzy dla celów państwowych, zlecając im funkcje statystyczne. Interesuje się też wysokością iura stolae (1771 r., t. V, s. 298 i póiniejsze), wyznacza taryfę
maksymalną za metryki chrztu, ślubów i zgonów na 6 groszy (1777 r., s. 406).
21 Szczegółowe informacje nie tylko o dacie chrztu, lecz także o dacie urodzenia, a nawet
godzinie urodzenia podawał już wówczas zapis polski. Tak się przedstawia rzecz z pierwszą
metryką z 1780 r., ale w drugiej godzina urodzenia pojawia się tylko w rejestrze pruskim.
Wydaje się zresztą, że jest ona wymyślona przez piszącego, skoro jej nie było w zapisie
Rubryki te przewidziane są dla cech notowanych już dawniej: płci oraz ślubnego pochodzenia. Obok nich pojawia się pozycja nowa, tak charak-terystyczna dla pruskiej monarchii: status militaris22• Nowy zapis dziecka powiększa równocześnie cyfry: zbiorczą, płci, ślubności; sumy wszakże nie zawsze są poprawne.
Chociaż przejęcie systemu pruskiego nastąpiło dopiero w 1780 r., nowe władze zainteresowały się już wcześniej kościelną rejestracją ludności. Wyraźny ślad tego znalazł się w LB. Mianowicie w połowie s. 245 pomiesz-czono notatkę: ad hunc locum tabella descripta et remissa. Pochodzi ona z 1777 r., sporządzono zaś ją między październikiem a listopadem. W na-stępnych latach pojawia się ona regularnie przy tej samej dacie; kontynuuje się też ją po wprowadzeniu systemu pruskiego. Jeszcze w 1782 r. sumowanie liczb zostaje zamknięte na koniec października; od początku listopada do końca roku kalendarzowego idzie nowy ciąg cyfr. Podobne w 1783 r., z tym jednak, że kolejność cyfr nie została porzucona z nowym rokiem kalen-darzowym. Rejestrator parafialny układa zatem swe tabele według kościel-nego roku statystycznego, sięgającego widocznie od 1 listopada do 31 października roku następnego23• Zestawione fakty wykazują, że pruski rząd już w cztery lata po zajęciu okręgu nadnoteckiego, tj. od 1777 r., żądał od parafii rocznych zastawień liczbowych24• Wszakże nawet po przestawieniu zapisów na modłę pruską, metryki pozostały w dalszym ciągu księgami kościelnymi. Stąd to produkuje się je na zjazdach dekanalnych (np. 29 X 1780 r.).
postąpił tak, chcąc uczynić zadość wymogom władz pruskich. Także nazwisko celebransa
zostało podane w zapisie pruskim niezgodne z zapisem polskim. I tu oczywista omyłka
przepisującego, który nie czytał uważnie rejestru polskiego, a wiedział, kto w tym czasie był proboszczem.
22 W Prusach stan wojskowy wprowadzono do metryk już dawniej, T. Ladogórski,
Generalne tabele, 1954, s. 8; W. Dziewulski, Rozwój Dzierżoniowa do początków XIX w., PZ
1954, nr 11-12, s. 494.
23 Zauważmy, że w 1790 r. nowa numeracja urodzeń idzie już od 22 września. Sporządzanie
tabel według kalendarza kościelnego utrzyma się do końca XVIII w., O. Behre, Geschichte
der Statistik in Brandenburg-Preussen his zur Griindung des Koniglichen Statistischen Bureaus, Berlin 1905, s. 146.
24 W Prusach już od 1720 r. obowiązywał nakaz Consignation urodzeń, zgonów i ślubów
do Królewca; schemat zestawień ustalono w 1747 r. W. H. Beckher, Preussische Kirchenregistratur
oder kurzer Auszug koniglich-preussischer Edicten und Verordnungen, welche in Kirchen- und
Schulsachen in dem Konigreich Preussen puhliciert werden, Kiinigsberg u. Leipzig 1769, s. 84-85. O tych listach populacyjnych por. też K. G. Haupt, Handbuch iiher die Religions-, geistlichen und Unterrichts-Angelegenheiten im Konigreiche Preussen, t. III, Quedlinburg und Leipzig 1823, s. 107-108, oraz T. Ladogórski, Ocena, s. 59.