Treść zapisów chrztów

Zgodnie z zarządzeniami władz kościelnych w metryce chrztu notuje się następujące dane25:

1. Data chrztu. Z reguły ogranicza się ona do daty dziennej; czasem pojawia się i dzień urodzenia, i godzina urodzenia; dzieje się to zwłaszcza w końcowych zapisach polskich. Od czasów pruskiej rejestracji data urodzenia występuje regularnie.

2. Imię, nazwisko, stanowisko w hierarchii kościelnej celebransa. 3. Wskazówka, że udzielono chrztu dziecku (infans, infantula, puella)

lub osobie dojrzałej (vir adultus, s. 123).

4. Imię, względnie imiona dziecka. 5. Określenie płci dziecka (filius, filia). 6. Liczba noworodków.

7. Imiona i nazwisko rodziców dziecka wraz z określeniem wskazującym na ich pozycję klasową (illustrissimi, illustres, generosi, famati, laboriosi, semicmethones i in.).

8. Miejsce zamieszkania rodziców - z reguły pokrywa się ono z miejscem urodzenia dziecka; odstępstwa od tej reguły notuje się szczegółowo.

9. Stwierdzenie urodzenia dziecka ślubnego lub nieślubnego.

10. Imiona i nazwiska rodziców chrzestnych z wskazaniem ich miejsca zamieszkania, ewentualnie z bliżej determinującym ich określeniem klasowym.

11. Ponieważ notowano chrzty wszystkich chrześcijan, katolików i nie-katolików, ten fakt znalazł wyraz w postaci określeń: cath[olicus], acath[olicus].

Zanalizujmy, w jakim stopniu schemat ten realizowano. To umożliwi nam stwierdzenie stopnia wiarygodności źródła dla zamierzonych zestawień statystyczno-demograficznych.

25 Pastoralis Maciejoviana daje wskazówkę następującą: Quorum omnium nomina et cognomina

ipsemet sacerdos manu sua describat in libro baptisatorum in hunc modum: anno 1607 die 15 octobris ego N., plebanus aut vicarius ecclesiae parochialis N., baptisavi N., filium N. et N., coniugum legitimorum; patrini fuerunt N. et N., Decretales, t. II, s. 441. Z powyższym pokrywa się w dużym stopniu przepis statutu płockiego z 1733 r.: Ipsemet parochus vel vicarius, qui ex illis baptisaverit, propria manu deseribat nomina et cognomina patris et matris infantis baptisati, nee non patrini ac matrinae, diemque et annum collati baptismi hoc modo: Die, mense, anno, ego N., parochus ecclesiae N., baptisavi N., filium NN., legitimorum coniugum, natum die: patrini fuerunt NN. Quodsi partus illegitimus fuerit, scribatur: baptisavi N., ex incertis parentibus natum etc., nisi parentes ipsi partum pro suo agnoscant velintque nominatim exprimi, ibidem, t. II,

s.441. Ostatni przepis różni się od poprzedniego nie tylko tym, że przewiduje wypadki

nieślubnego urodzenia dziecka - różnica raczej formalna, bo przepis Maciejowskiego, przewidujący

stwierdzenie ślubnego pochodzenia, implikuje tym samym i sytuację odmienną - ale i wymogiem

Ad 1. Zgodnie z katolickim poglądem, nativitas następowała nie z chwilą

przyjścia na świat dziecka, lecz z momentem chrztu26• Dlatego to właśnie

notowania kościelne interesują się tą datą. Na nią też wskazuje przepis Maciejowskiego. Mimo to LB, jako namiastka księgi urodzeń, nie sprawi nam większego zawodu. Dziecko bowiem chrzci się bądź w dniu urodzenia,

die, qua natus, s.43, 48, 51, eodem die natum (13 XI 1768 r.), bądź co

najwyżej w parę dni po urodzeniu27• Ustawodawstwo kościelne pilnowało

tego, by odstęp czasu między urodzeniem a chrztem nie był zbyt długi: najwyżej w ciągu ośmiu dni (statut łucki z 1607 r., poznański z 1689 r.,

kijowski z 1762 r.) - ne diutius octavo ab ortu infantis die baptismus

differatur8• Jak stwierdziliśmy wyżej, czasem piszący zanotował i datę dzienną urodzenia. Od chwili wprowadzenia schematu pruskiego LB staje

się równocześnie liber nato rum, skoro data urodzenia jest stale podawana

przed datą chrztu.

Ad 2. Chrztu udzielał zawsze ksiądz katolicki, nawet gdy chodziło o chrzest dziecka akatolika. Z reguły sakramentu udziela proboszcz lub wikariusz parafii szubińskiej. W kilku, bardzo nielicznych wypadkach,

celebransem był ksiądz obcy. Wówczas zaznaczano ten fakt w LB: de

consensu loci curati29, de licentia (s. 206), ex consensu loci prepositi (s. 255).

Ob mortis periculum udzielały chrztu także osoby świeckie. One wszakże zapisów nie dokonywały nigdy. Nawet w takich wypadkach sporządzał je

duchowny30.

Ad 4 i 5. Imię dziecka podaje się konsekwentnie. Czasami nadawano dwa imiona, zwłaszcza gdy chodzi o chrzty feudałów. Jest to zawsze imię świętego katolickiego, zgodnie z zaleceniami kościelnymPl.

26 Stąd to catalogus baptisatorum nazywał się też Iibri vitae, Encyklopedia kościelna

Nowodworskiego, t. X (1878), s. 512-513; Podręcma encyklopedia kościelna, t. XXVII-XXVIII

(l911), s.32.

27 Oto zestawienie dokonane tytułem przykładu:

data urodzenia data chrztu data urodzenia data chrztu

24 V 26 V 1755 28 VI 6 VII 1766

4 VII 5 VII 24 VII 26 VII

2 VI 6 VI 11 VIII 12 VIII

18 ITI 22 III 1766 16 VIII 21 VIII

8 VI 10 VI 25 VIII 28 VIII

19 VI 24 VI 24 III 27 III 1769

17 VI 22 VI

28 Decretales, t. II, s. 437. Jedynie w czasie Wielkiego Tygodnia można było odłożyć

chrzest dzieci zdrowych do Wielkiej Soboty, statut włocławski z 1568 r., ibidem. 29 Por. Spis, s. 385.

3D Przykłady w punkcie 13.

Już nadane imię pozwala stwierdzić płeć dziecka, upewnia zaś nas co do tej danej określnik filius czy filia albo ich odpowiedniki. Wyjątkowo tylko nie da się wywnioskować płci z zapisu. Dzieje się to zwłaszcza przy noworodku nieżywym, infans non vivus (s. 256), czy słabowitym, chrzczonym

in extrema necessitate aqua simplici immediate ante ipsam expirationem,

kiedy to nie nadawano nawet imienia: et nullum nomen impositum, quia hoc fieri festinatio in eiusmodi casu necessaria prohibuit (s. 132)32, ani nie zapisywano określeń filius czy filia. W trzech wypadkach nie zapisano imienia od razu, lecz piszący zostawił wolne miejsce dla uzupełnienia tej danej, czego jednak nie zrobił w dwu wypadkach (1746 r., s. 52; 27 III 1769 r.), w trzecim dokonano uzupełnienia innym atramentem (s. 192). Ad 6. Przyjście na świat jednego dziecka, zjawisko najpospolitsze, nie wymagało osobnego zaznaczenia. Natomiast notowano fakt urodzenia się bliźniąt, gemini (7 II 1767 r.) czy trojaczków, tres unius partus (s. 27, 1742 r.).

Ad 7. Nazwisko rodziców pojawia się regularnie, z rzadkimi bardzo odstępstwami. I tak w 1746 r. (s. 52) podano tylko imiona rodziców z zostawieniem luki na nazwisko. Czyżby go nie nosili? Zaznaczmy, że chodziło tu o osobę niskiej kondycji, operarius33• Nie notowano natomiast zawodu ojca34• Czasami pomieszczano funkcję zaszczytną rodzica, filius scabinorum (s. 49).

Ad 8. Informacja o mIeJSCUzamieszkania rodziców pojawia się rówmez regularnie. Szczegół ten był ważny z punktu widzenia kościelnego, ponieważ przepisy synodalne zakazywały chrztów dzieci z cudzej parafi?5, toteż normalnie zapisy dotyczą parafian szubińskich. Jeśli ktoś osiedlił się niedawno

32 Podobnie z dzieckiem immaturo utero natum [...] a me, suprascripto, simplici aqua propter imminens periculum mortis baptisatum; qui et mortus, s. 48 (1746), oraz baptisavi infantem in extremo vitae periculo positum, s. 45 (1745 r.).

33 J. Widajewicz, stwierdzając w czterech wypadkach brak nazwisk rodziców, sądzi, że nie mieli go wcale, Nazwiska iprzezwiska, s. 6, przyp. 9.

34 Por. Spis, s. 387.

35 Nemini parochorum liceat baptisare subditum alterius parochiae sub poena quinque

marcarum proprio parocho applicandarum. Si autem probetur, eum fraudulenter omisL~se nomen

parochiae vel etiam nomen baptisati false annotasse vel absolute libro metrices talem baptismum non inseruisse, poena dupli vel aliis arbitrariis veniet puniendus. Quodsi vero de licentia proprii parchochi vel etiam in casu necessitatis sine licentia alienus parochus aliquem baptisaverit, tunc hic baptismi sic collati notitiam, eadem vel subsequenti die statim transmit/et proprio parocho,

quae ab utroque libris baptisatorum inseratur, Decretales, t. II, s. 440 (plocensis 1733 r.,

Culmensis 1745 r.). Przepisy kościelne miały jeszcze dalszy cel na oku: que descriptio id quoque

commodum afferre poterit, ut parochiae incertae seu controversae facilius distingui atque in

ordinem redigi possint, dum constiterit, quae loea jinitimi parochi sibi vindicent et ascribant, ibidem, t. I, s. 303; por. też Spis, s. 396, przyp. 68.

w parafii, piszący nie omieszkał tego zaznaczyć: 8 V 1768 r. urodził się Stanisław e nobili Francisca Antonina Woyciechowska. domicilium suum in hac parochia brevi tempore ante partum constituente. Z nieszubińskich parafian chrzczono najczęściej dzieci z parafii rynarzewskiej, słupskiej i samoklęskiel6• Naruszając kompetencję terytorialną, celebrans uzasadniał ten krok koniecznością spowodowaną nieobecnością proboszcza właściwego,

ex necessitate ob absentiam proprii curatoris orta (4 III 1766 r., 30 I 1753 r.),

zaszłą z powodu jego zgonu (s. 32, 1744 r.; 14 I 1753l7; czasem uzasadnienie ograniczało się do niebezpieczeństwa utraty życia przez dziecko, in periculo mortis (s. 78, 1750 r.). W jednym wypadku obok wskazania na nieobecność proboszcza dodano: et ob imbecillitatem infan/is (s. 23, 1744 r.). O właściwości parafialnej decyduje przynależność parafialna rodziców, a nie miejsce urodzenia dziecka. Mimo więc urodzenia w Szubinie, zapis podkreśla, że dziecko przynależy do parafii słupskiej (25 III 1766 r.). Charakterystyczna jest też następująca wskazówka: NB. Huius filii parentes oriundi de civitate Szubin et non nisi ad tempus commorantes in prefata villa reversuri ad propria (s. 34, 1744 r.). Jeden raz zapisujący dorzucił: cuius metrica adscribenda ad proprium parochum transmissa (s. 166, 1766 r.)38. Tu chyba źródło wklejek, o których pisaliśmy wyżej. Wszystko to świadczy o pewnym ładzie, panującym w łonie kościelnej administracji.

Ad 9. Nigdy nie pominięto w zapisach cechy ważnej dla prawa kanoniczne-go, ślubnego czy nieślubnego pochodzenia. W pierwszym wypadku przy nazwisku rodziców pisarz notuje: legitimorum coniugum. W razie wątpliwości co do tego faktu przeprowadza się dowód ze świadków; w 1742 r. ochrzczono Mariannę famatorum Laurentii Cichocki. absentis et Hedvigis. pro tunc existentis

in hoc oppido et parentis. seque habere maritum praefatum. sed alibi morantem, testibus comprobantis. quatenus iuxta narrata coniugum legitimorum filiam. s. 24.

Przy dzieciach nieślubnych zaznacza się: thori illegitimi (s. 32, 34), matris

illegitime (s. 67), spurius (s. 67), parentis ignoti (s. 42), ignotorum ac

i/-legitimorum coniugum (s. 110). Z konieczności więc zapisy dzieci nieślubnych

są niekompletne: brak nazwiska i imienia matki (s. 32, 64), jest tylko imię matki bez nazwiska (s. 34, 82, 89), choć czasem podano zarówno imię, jak i nazwisko: parentis ignoti, matris Agnetis Niedoroślanka, thori illegitimi

(s. 42). Wyjątkowo i przy dziecku nieślubnym podawano bliższe szczegóły o obojgu rodzicach: ex Dorothea, ancil/a, et Thoma. famulo, personis solutis et vagis, catholicis (13 V 1767 r.) •. infantem [...] thori illegitimi ex Hedviga Groszkówna, virgine corrupta. et famato. ut fertur, Valentino Lewandowski,

36 Z parafii rynarzewskiej naliczyliśmy 10 wypadków, z param słupskiej 5, z samok1ęskiej 3.

37 W tym wypadku podano nazwisko zmarłego proboszcza - Jan Lipiński.

oppidano Szubinense, adultero (27 II 1769 L). Ex illegitimo thoro wywodziła

się Konstancja Sulkowska, ochrzczona 19 V 1760 r.; jej ojcem był nobilis

adolescens M artinus Sulkowski, matką zaś generosa Franciszka Kuberska.

N azwisko zatem otrzymało dziecko po nieślubnym ojcu! Nieraz chodzi o włóczęgów: ex femina ignota, nomine Anna, quam alio proficiscentem partus in hac parochia occupavit (25 XI 1767 L); Marianna, mająca dziecko,

była córką Michała Rybskiego advenae mendicantis (s. 34).

Ad 10. Zgodnie z wymogami kościelnyme9, rodzice chrzestni występują