„Skoczył, gdzie stały jego rumaki przy żłobie” (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59). W o p i s i e pojmanego komtura krzyżackiego wyraz rumak został określony przy miotnikiem, którego znaczenie dzisiejszy czytelnik poematu nierozerwalnie koja rzy z tym rzeczownikiem:
W środku dąb sterczał, a pod dębem stoi
Niemiecki braniec na dzielnym rumaku (Graż., nar., s. 62).
Słowniki cytują ten wyraz z Mickiewicza (SWar, SJPD) oraz ze Słowackiego 1 z M arii Malczewskiego (SJPD). W Grażynie służy poetyzacji tekstu, podobnie jak w tekstach poetyckich różnych epok. Ten poetyzm stylistyczny spotykany jest jeszcze w dwudziestowiecznej poezji J. Przybosia i S. Różewicza (por. Skubalan-
ka, 1968 Niektóre, s. 155)
Cztery wyrazy kluczowe Grażyny: cudzy, most, oręż i rada osiągnęły w tekście tego poematu wskaźnik Pemp = 0,0010.
Przymiotnik cudzy ma tutaj dwa znaczenia: 1. ‘należący do kogo innego, będący własnością kogo innego’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz), 2. ‘obcy, nieznany, cudzoziemski’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, jako regionalizm znaczeniowy — SJPD, SJPSz). W tym znaczeniu (rosyjskim lub ruskim) prowin- cjonalizm cudzy występuje także w Mickiewiczowskich balladach i w poezji J.B. Zaleskiego (por. Skubalanka, 1984 Historyczna, s. 215, 1997 Mickiewicz, s. 14,239).
W pierwszym znaczeniu wyraz użyty w kilku kontekstach: — w charakterystyce bezpośredniej głównej bohaterki:
Owszem cudzem u pilnie kryła oku,
Z jaką potęgą w sercu m ęża władnie (Graż., nar., s. 37), — rozmowie Litawora z Rymwidem:
„Jak swoję w łasność lub zdobycze cudze,
Litaworowi podarował słudze?” (Graż., Litawor, s. 17); „[...] P roszę teraz, kto tu
Pochlebi sobie, ż e ma serce cudze? ” (Graż., Rymwid, s. 4 3 ); „Jeżeli kiedy wychodzę po radę
Do cudzych, własnej nie ufając głowie,
Zawżdy twe zdanie na początku kładę” (Graż., Litawor, s. 22).
W drugim znaczeniu wyraz wystąpił: w b e z p o ś r e d n i e j c h a r a k t e r y s t y c e Litawora, będącej relacją myśli jego żony:
Ale cóż pocznie? Zna, że książę młody
Namowom cudzym mało daje ucha (Graż., m. poz. zal., s. 18), w pytaniu Rymwida skierowanym z wyrzutem do księcia:
„Albo czy do tych kresów zaszły rzeczy, Iż domowego naszych zwad kąkolu Nie zdoła wyrwać dłoń bratniej przyjaźni,
Oręż dla cudzej zachowując kaźni?” (Graż., Rymwid, s. 28) oraz w o p i s i e bitwy (tu także w użyciu rzeczownikowym):
Wtem huf litewski nawałę rozbije, Biorąc go między puklerze i miecze: Ten słabe razy swojemi poprawia,
A ten od cudzych razów go zastawia. (Graż., nar., s. 55); Swoi i cudzy zmieszani w natłoku,
Zewsząd szczęk razów [...] (Graż., nar., s. 54).
Słowniki (SWar, SJPD) cytują ten wyraz w drugim znaczeniu tylko z Mickiewicza. Most jest w tej powieści historycznej o średniowiecznej Litwie już budowlą ruchomą, mimo że w tekstach staropolskich nie znaleziono użycia wyrazu w tym znaczeniu (por. Sstp, dopiero Linde notuje ‘ruchomy, wzwodny most’, późniejsze słowniki „zwodzony most” — por. SWil, SWar, także „spuszczany” i dawny „zwodowy” — por. SJPD). W narratorskim o p i s i e bezpośredniego otoczenia
zamku dawniejsze określenie przymiotnikowe pojawia się tylko w dokładnym ry mie:
Na lewe skrzydło zamkowej budowy,
Gdzie ku stolicy spadał most zwodowy (Graż., nar., s. 35),
a wewnątrz wersu użyty został w funkcji przydawki wyodrębniającej nowszy imiesłów:
I m ost zwodzony z łoskotem opada (Graż., nar., s. 12).
Symptomatyczne dla specyfikacji znaczeniowej tego wyrazu kluczowego są też użyte w bezpośrednim związku czasowniki w narratorskim opowiadaniu o zdarze niach:
Podjęto mosty i zamkniono zwory (Graż., nar., s. 61); I m ost opada, i wolnemi kroki
Rusza się orszak w żałobnej odzieży (Graż., nar., s. 62).
W innych kontekstach wyraz ten funkcjonuje w znaczeniu już nie tak dokładnie sprecyzowanym — służy ogólnemu lokalizowaniu zdarzeń w narracji i w opowia daniu giermka:
A pacholiki i nadworne sługi
Aż na most wywiódł na dziedziniec drugi (Graż., nar., s. 51);
„Przez dziedziniec, most, wały, skoczył ku stolicy" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59) oraz podkreśleniu nienawiści Litwina do dumnego Krzyżaka:
„Aż pod m ost pięścią zgiąłbym łeb zadarty" (Graż., członek załogi zamku, s. 13). Jeden ze słowników (SWar) cytuje ten wyraz z Mickiewicza i ze Słowackiego.
Wyraz kluczowy oręż (dzisiaj odczuwany jako książkowy — por. SJPD) wy stępuje w poemacie w znaczeniu ‘narzędzie walki, broń, miecz’ (por. Sstp coli.
oręże, Linde i SWil oręż obok oręże, SWar, SJPD, SJPSz).
W narracji odautorskiej został użyty w o p i s i e krzyżackiego jeńca: Niemiecki braniec na dzielnym rumaku,
Z orężem , w hełmie i zupełnej zbroi (Graż., nar., s. 52)
oraz w c h a r a k t e r y s t y k a c h b e z p o ś r e d n i c h księżnej i księcia (tu jako składnik z w i ą z k u f r a z e o l o g i c z n e g o ) :
Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy
G ardząc, twardego imała oręża (Graż., nar., s. 36);
P rzecz Litawor na Niemce imał się oręża (Graż. Epil. aut., nar., s. 58). Giermek w swej relacji o zdarzeniach w zamku podczas bitwy podkreśla:
„Widziałem, jako szukał oręża i zbroje" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59), a księżna wydaje stanowczy i dokładny rozkaz:
„Ty, giermku, rozkaż osiodłać Hestera,
Rymwid z pobudek patriotycznych sugeruje księciu „oręż dla cudzych zachować kaźni” (s. 28). W wypowiedzi Litawora wymiennie z wyrażeniem przyimkowym
z orężem użyty został przysłówek orężnie (s. 23). Zdarza się, że z w r o t f r a z e
o l o g i c z n y „wytrącać oręż” jest wpleciony w kontekst, który nadaje temu związ kowi wyrazowemu znaczenie m e t a f o r y c z n e (ilustrujące uległość księcia wobec młodej, pięknej żony):
„Wtem jeden uśmiech i słówko miodowe
Wytrąca oręż, zm usza do powrotu” (Graż., Rymwid, s. 44).
Jeden ze słowników (SJPD) cytuje oręż z M arii Malczewskiego. Funkcją tego słowa-klucza w Grażynie jest podniesienie stylu i archaizacja tekstu.
Kluczowy wyraz rada został użyty w poemacie Mickiewicza w trzech znacze niach. Najczęściej występuje w znaczeniu ‘zespół ludzi powołany przez panujące go dla doradzania w ważnych sprawach’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPSz), m.in. w ukazaniu respektu podwładnych wobec księcia:
[...] żaden z pałacowej straży, Ani z dworzanów, ani z panów rady,
Do progu jego zbliżyć się nie waży. (Graż., nar., s. 14)
i w ocenie (dokonanej przez narratora i księcia) roli Rymwida, który w wyjątko wych wypadkach służy nawet za całą radę:
Kazano wreszcie obudzić Rymwida.
[...1
On głową, w radzie, prawą ręką w boju (Graż., nar., s. 15); [...] Rymwid jako wierna panu rada
I zacny rycerz w litewskim narodzie (Graż., nar., s. 19); „Boś zewsząd godzien mojej czci i wiary,
Jak w polu młody, tak na radzie stary. (Graż., Litawor, s. 22-23).
(Tu ze względu na wymogi wersyfikacyjne lub lokalny uzus jest na, a nie w). Rzadziej wyraz kluczowy w tekście utworu znaczy ‘porada, wskazówka’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz), np. w docenieniu przez księcia mądrości głównego doradcy:
„Jeżeli kiedy wychodzę po radę,
Do cudzych, własnej nie ufając głowie,
Zawżdy twe zdanie na początku kładę” (Graż., Litawor, s. 22) oraz w odautorskiej ocenie roli księżnej w życiu politycznym:
Wojny i sądy i tajne układy
Częstokroć od jej zależały rady (Graż., nar., s. 37).
Wyjątkowo wystąpiło znaczenie (obecnie odczuwane jako przestarzałe — por. SJPSz) ‘radzenie nad jakąś sprawą, narada, obrady’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD):
„Jednak nim gminne miecze ku potrzebie,
Wprzódy ku radzie mądre wzywał głowy”. (Graż., Rymwid, s. 19). Słowniki (SWar, SJPD) cytują ten wyraz z Mickiewicza.
Kilkanaście słów-kluczy Grażyny wykazuje w tekście tego poematu Pemp = 0,0009. Są to rzeczowniki: bitwa, ganek, płaszcz, rozkaz i zamiar, przymiotnik
widny, czasowniki: gonić, rozkazać, siec i spieszyć oraz przysłówki: niekiedy,
wczora (j), wkrótce i wprzód (y).
Wyraz kluczowy ó/7wć7 występuje tu tylko w swym podstawowym znaczeniu
‘starcie zbrojne wojska’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). Powtarza go Litawor, narzekając na ciągłe wojowanie pod rządami Witołda:
„Z łupów po łupy i z bitwy na bitwę
Świat jako wielki zbiegliśmy dokoła” (Graż., Litawor, s. 29).
Poza tym słowo to zostało użyte kilkakrotnie w narratorskim o p i s i e starcia zbrojnego Litwinów z Krzyżakami, którego początek giermek dosłyszał nawet w zamku:
„Wtem grzmot niemieckiej broni rozlega się w dali:
Zrozumiałem, że w polu bitwę poczynali”. (Graż., Epil. aut., giermek, s. 59).
Ciekawe, że narrator opisuje wypadki na polu walki raz z pozycji obserwatora na słuchującego, innym razem dostrzegającego wzrokowo wszystkie manewry tak tyczne i pojedyncze starcia:
Bitwy nie ujrzysz, ale zgiełk i jęki
Dają odgadnąć, w jakiej walka stronie (Graż., nar., s. 57); Krzyżactwo, długiej niecierpliwe bitwy,
Na wierzchu góry stojący odwodem
Ostatni hufiec pędzą w środek Litwy (Graż., nar., s. 56);
Bitwa wre dotąd, ślepe lecą ciosy,
Ni w tył ni naprzód nie ruszono kroku (Graż., nar., s. 56).
W jednym ze słowników (SJPD) znajdujemy cytat z tym wyrazem m.in. z Graży
ny. To słowo-klucz nazywa przełomowe zdarzenie w akcji poematu.
Wyraz kluczowy ganek pojawia się w tekście Grażyny tylko w jednym zna czeniu ‘kryte wejście lub podcienie, przedsionek’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). W tym miejscu zamku podwładni czekają zwykle na rozkazy księcia:
W raca się znowu i na ganek kroczy,
Azali książę wołać nie rozkaże. (Graż., nar., s. 44); W ięc stąpał prosto na pałacu ganek (Graż., nar., s. 50); „Idźcie i pana czekajcie na gankif (Graż., Grażyna, s. 50).
Użycie wyrazu kluczowego okazuje się nieodzowne przy opisach wyruszenia księżnej na pole bitwy i szybkiego opuszczenia zamku przez przebudzonego księcia:
„I cicho drzwie przemknąwszy, na ganek pospiesza” (Graż., Epil. aut., giermek, s. 59);
Ju ż zstąpił z ganku, już chorągiew złota
Wzniesiona pocznie na dzień krwawy świtać (Graż., nar., s. 51); „Kołatał we drzwi, skoczył na księżnej pokoje,
Wrócił, wyłamał rygle, wyleciał na ganek" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59).
Jak widać, słowo to służy do zlokalizowania ważnych momentów w akcji utworu. Jeden ze słowników (SJPD) cytuje je m.in. z Рапа Tadeusza Mickiewicza i z Zamku kaniowskiego Goszczyńskiego.
Wyraz kluczowy płaszcz w tekście Grażyny występuje w podstawowym zna czeniu ‘wierzchnie podłużne okrycie osłaniające całą postać’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz), ale konteksty wskazują, że słowo to oznacza specjalny element stroju rycerskiego, a jego kolor i oznakowanie jest indywidualne i może być rozpoznane przez swoich i wrogów. Należy zwrócić szczególną uwagę na zna czenie koloru płaszcza w tym poemacie. Powszechnie znany jest czerwony, purpu rowy kolor płaszcza książęcego przywdzianego na bój przez Grażynę:
„Pancerz kładzie i mężowski płaszcz na piersiach zwiesza” (Graż. Epil. aut., giermek, s. 59); Znają czerwony płaszcz nieprzyjaciele (Graż., nar. s. 54);
Wkoło purpurą świeci płaszcz szeroki (Graż., nar., s. 63); Dziś w tymże płaszczu, na tymże rumaku (Graż., nar., s. 64).
Sam książę jako tajemniczy rycerz gromiący wrogów ubrany jest w czarny płaszcz i dosiada karego konia — stąd miana „mąż czarny” i „czarny rycerz”. Nie rozpoznają go Krzyżacy, nie rozpoznał go też nikt z gminu, gdy przybył na pogrzeb. Służące narratorowi do opisu tej postaci rycerza rozbudowane p o r ó w n a n i e m e t a f o r y c z n e ma cechy ludowego w y o l b r z y m i e n i a , a powtórzony wyraz kluczowy posiada dokładne określenia, z których jedno — przymiotnik
czarny pojawia się zgodnie z wymogami poetyckiego paralelizmu także przy wyra
zie koń (zamiast kary)'.
Stoi na koniu, a jako rozwiodła Szeroko cienie sterczących warkoczy Na śnieżnej górze wybujała jodła, Tak go szeroki płaszcz dokoła mroczy,
Czarny płaszcz, czarny koń i hełm i godła (Graż., nar., s. 57).
Ten wyraz kluczowy odgrywa wielką rolę w tkance fabularnej utworu, oznaczając ważny rekwizyt, który pełni funkcję maski dla głównych bohaterów. Jeden ze słowników (SJPD) cytuje go z Mickiewicza.
Kluczowy rzeczownik rozkaz występuje w Grażynie w swym zwykłym znacze niu ‘kategoryczne polecenie do wykonania’ (Sstp notuje tylko „rozkazanie”, por. Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). Jest to dwuznaczny wyraz o tyle, że oznacza dwa wykluczające się polecenia wydane przez księcia i księżną— tajemna zmiana rozkazu Litawora przez Grażynę (dokonana z pobudek patriotycznych)
doprowa-dza w rezultacie do odwrócenia kierunku akcji utworu. O rozkazie księcia wiemy z jego wypowiedzi i z bezpośredniej informacji pochodzącej od narratora:
Umilkł Litawor, zdało się, że czeka,
Aż Rymwid z wziętym odejdzie rozkazem, (Graż., nar., s. 18).
Rozkaz odprawiający z niczym posłów krzyżackich budzi zdziwienie zarówno komtura:
„Iść precz, za czyim? za giermka rozkazem?" (Graż., komtur, s. 42), jak i Rymwida:
„A Niemcom z niczem odjechać kazano, Któż zaniósł rozkaz? oto giermek Pani!
[-... ]
Miałażby księżna pomimo rozkazu
W ażyć się sam a aż na krok takowy? (Graż., Rymwid, s. 45).
Giermek nie był świadomy dokonanej zmiany polecenia, o czym świadczy frag ment jego wypowiedzi:
„Sam aś mi rozkaz książęcy przyniosła,
Ażebym biegał co prędzej do posła,
I wyprawił go przed świtem za mury!" (Graż., giermek, s. 48).
Brak doświadczenia wojennego Grażyny w roli dowódcy na polu bitwy sygnalizuje narrator w stwierdzeniu:
Ani ich zwykłym ostrzeże rozkazem:
Kędy sam myśli na czole ugodzić,
A jakie skrzydła odda im przywodzić. (Graż., nar., s. 53).
Słowniki (SWar, SJPD) cytują ten wyraz z Mickiewicza. Jest to jeden z terminów wojskowych występujących m.in. w Panu Tadeuszu w części życiorysu Jacka Soplicy opisującej jego walkę za kraj (por. Skubalanka, 1997 Mickiewicz, s. 32).
Kluczowy rzeczownik zamiar w poemacie Mickiewicza ma znaczenie ‘plan, projekt, intencja, zamierzenie zrealizowania czegoś’ (por. Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). O zwyczaju ukrywania przez księcia planów działania wiemy z narratorskiej relacji myśli Rymwida:
[...] książę młody
Namowom cudzym mało daje ucha, I nielubiący w długie brnąć wywody,
Zamiary knuje w swojej głębi ducha; (Graż., m. poz. zal., s. 18-19) i z w yp ow iedzi sam eg o k sięcia:
„Zamiar, wylęgły w myślenia pomroku,
Źle jest przed czasem wykazać na słońce”. (Graż., Litawor, s. 23).
W wypowiedzi zafrasowanego Rymwida wyraz kluczowy jest początkowym składnikiem rozbudowanego o b r a z u p o e t y c k i e g o , przy pomocy którego sędziwy doradca przybliża księżnej plany Litawora i ich możliwe konsekwencje:
„Nie jest to zamiar, który w plątaninie
Chęci niewczesnych rodzi myśl jałowa, Który jako dym zamroczy, i zginie; Te iskry zn aczą wielki pożar w duchu,
Ten dym strasznego zwiastunem wybuchu”. (Graż., Rymwid, s. 39).
Księżna nie dowierza w zawarcie przymierza z Krzyżakami przeciwko Witoldowi i próbuje najpierw opóźnić wykonanie rozkazu męża:
„Zamiarom pana nic się nie uszkodzi;
I potem wojsko może zwołać snadnie,
Jeżeli cz a s mu serca nie ochłodzi”. (Graż., Grażyna, s. 46).
Precyzyjny jest narratorski o pi s dojrzewania Grażyny do ważnej decyzji przyję cia roli męża i przeciwstawienia się wrogom Litwy:
Stanęła, milczy, przymkniona powieka, Czoło pochyłe, w którem się przebija Ja k a ś myśl, jeszcze ciemna i daleka, W niepewnych rysach okaże się, mija, I znowu wschodzi, całą, twarz obleka;
Dojrzewa zamiar, staje się wyrokiem,
Ju ż umyśliła, postąpiła krokiem. (Graż., nar., s. 49). Tak relacjonuje inicjatywę księżnej giermek:
„I kazała mie posły zatrzym ać w tarasie,
Albo precz wygnać. Mnie się ten zamiar podoba,
Wygnałem; ale grubo zbłądziliśmy oba!" (Graż. Epil. aut., giermek, s. 58). Jeden ze słowników (SWar) cytuje ten wyraz z Mickiewicza.
Kluczowy przymiotnik widny występuje w powieści poetyckiej Mickiewicza w dwu znaczeniach: 1. ‘pełen światła, jasny’ (por. Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz), 2. ‘widoczny, widniejący’ (por. Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). W pierwszym znaczeniu wyraz pojawia się podczas rozmowy Litawora z Rymwidem i pełni na pozór funkcję jednego z elementów r e t a r d a c y j n y c h przed ostatecznym wyja wieniem planu wspólnego z Krzyżakami zaatakowania Witołda:
„[...] Teraz jeszcze mrocznie,
Lecz dziś zapełnia księżyc rogi nowiu,
Świt będzie widny [...]” (Graż., Litawor, s. 34).
Jednak z zapewnienia Rymwida wobec Grażyny wynika, że pogodna noc jest nie zbędnym warunkiem szybkiego zrealizowania rozkazu księcia:
„[...] co rozkazał, zrobię,
Bo już rozkazał, bym przed gwiazdą drugą Zgromadził wojska nad grób Peresieka,
Noc będzie widna, droga niedaleka". (Graż., Rymwid, s. 39).
W drugim znaczeniu ‘widniejący’ wyraz kluczowy został użyty dwukrotnie przy narratorskim o p i s y w a n i u zdenerwowania księcia przed rozmową z doradcą:
Znowu komnatę obchodzi dokoła, Lecz kiedy okna kratowane mijał,
Widna przy blasku miesięcznego koła,
Co się przez szyby i kraty przebijał,
Widna posępność zm arszczonego czoła (Graż., nar., s. 16)
i jeden raz w analogicznym, ale bardziej spsychologizowanym ukazaniu zmiesza nia się księżnej po przypomnieniu jej przez giermka wydanego polecenia co do posłów krzyżackich:
„Tak” — rzecze księżna, twarz odwraca zbladłą, Lecz pomieszanie, widne w jej osobie,
Do ust wyrazy nieporządne kładło: (Graż., nar., s. 49). Dumny Litawor stwierdza:
„[...] nie lubię, by dzieł przyszłych końce
Lada czyjemu widne były oku”; (Graż., Litawor, s. 23).
Drugie znaczenie wyrazu kluczowego widny odczuwane jest przez dzisiejszego czytelnika jako przestarzałe (por. SJPD). Słowniki (SWar, SJPD) cytują ten wyraz z Mickiewicza (m.in. z Grażyny) i ze Słowackiego.
Czasownik kluczowy gonić wystąpił w poemacie o średniowiecznej Litwie w dwu znaczeniach: 1. ‘biec szybko, jechać, gnać, pędzić przed siebie’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz); 2. ‘ ścigać kogo’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz).
W pierwszym znaczeniu wyraz ten służy narratorskiemu ukazaniu odjazdu odprawionego z niczym komtura:
[...] po krótkiej zwłoce,
Gdy nic nie słyszał, bramą w pole goni\ (Graż., nar., s. 43) oraz Grażyny w stroju książęcym na czele atakującego wojska:
Książe jak skoczył, tak goni na czele,
Ani się jeden między tłumem boi; (Graż., nar., s. 54).
W wypowiedzi Rymwida wyraz kluczowy jest składnikiem potocznego zwrotu: „Nie tylko bowiem sam naród prostaczy,
Lecz i starszyzna za łakocią goni " (Graż., Rymwid, s. 21),
Litawor zaś użył dawnego zwrotu z tym wyrazem „gonić na ostre” znaczącego ‘walczyć, potykać się kopią’ (por. SJPD):
„Wtenczas z Tatary jam gonił na ostre” (Graż., Litawor, s. 31).
We wspomnieniach Litawora wyraz kluczowy ujawnia także drugie swe znaczenie: „Świat jak wielki, zbiegliśmy dokoła;
[ ...1
Podobnie jest w narratorskim o p i s i e Grażyny (jako walczącego księcia) podczas bitwy:
Cóż stąd, że zbiegłych natarczywie goni?
Cóż stąd, ż e bije? nikogo nie zabił (Graż., n ar, s. 55).
Jeden ze słowników (SWar) cytuje kilkakrotnie ten wyraz z Mickiewicza, a także z Zaleskiego i Syrokomli.
Czasownik kluczowy rozkazać w poemacie Mickiewicza ma znaczenie ‘pole cić, zarządzić, nakazać, wydać rozkaz’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). Rozkazuje przede wszystkim książę, co uwidacznia się w jego przypo mnieniu Rym widowi:
„Wiesz, com rozkazał, bądźcie w pogotowiu”. (Graż., Litawor, s. 34)
oraz w relacji Rymwida, gdzie wyraz kluczowy jest podkreślony przez p o w t ó r z e ni e :
„Odkładać próżno; co rozkazał zrobię,
Bo już rozkazał [...]" (Graż., Rymwid, s. 39) czy w rozmyślaniu sędziwego doradcy:
„Niedawno wołał, w największym zapale,
Rozkazał wojsko zgromadzić wieczorem,
A sam spi dotąd? [...]" (Graż., Rymwid, s. 44-45). Narrator ukazuje zaniepokojenie Rymwida:
W raca więc znowu i na ganek kroczy,
Azali książę wołać nie rozkaże. (Graż., nar., s. 44).
Gdy księżna przejęła inicjatywę, ona zamiast męża nakazuje giermkowi: „Ty, giermku, rozkaż osiodłać Hestera” (Graż., Grażyna, s. 49).
To słowo-klucz jest kilkakrotnie zastępowane w tekście poematu (zarówno w nar racji, jak i w wypowiedziach Litawora) wyrazem kazać. Jeden ze słowników (SJPD) cytuje rozkazać ze Słowackiego.
Czasownik kluczowy siec występuje w Grażynie w trzech znaczeniach: 1. ‘uderzać mocno mieczem, ciąć, płatać, rąbać’ (por. Linde, SWil, SWar, SJPD), 2. już dziś przestarzałym (SJPD) ‘ciąć na drobne kawałki, dzielić na części’ (por. Linde, SWil, SWar), 3. w rzadkim dziś użyciu metaforycznym (SJPD) ‘kąsać, gryźć’ (por. Linde, SWil, SWar).
W pierwszym znaczeniu ‘uderzać mieczem’ wyraz ten został użyty przez Lita wora w pochwale wartości bojowej Krzyżaków:
„Wiesz, jako dzielnie brzeszczotami sieką,
I dzidą srożsi od naszych daleko”. (Graż., Litawor, s. 24), a przez narratora w o p i s i e wzburzenia księcia:
Tak on brzeszczotem koło stropu cisnął, I siekł w podłogę, od tęgiego razu
Rzęsiste iskry sypnęły się z głazu. (Graż., nar., s. 34)
oraz w ukazaniu osaczenia przez wrogów Grażyny jako księcia na polu bitwy: Trudno mu było całą unieść szyję,
Krzyżactwo zew sząd kole, strzela, siecze; (Graż., nar., s. 55).
W drugim znaczeniu ‘ciąć na kawałki’ to słowo-klucz wystąpiło tylko w narra cji przy o p i s y w a n i u przygotowywania drewna na stos pogrzebowy:
Tymczasem w fosę, między gęste krzewie, Schodzą trabanci z piłami, z topory,
Sieką chrust, walą topole, modrzewie (Graż., nar., s. 61)
oraz w p o r ó w n a n i u h o m e r y c k i m , ukazującym w sposób p r z e n o ś n y sianie spustoszenia w szeregach krzyżackich przez „nieznajomego rycerza”:
Jako leśnicy gdy sosny lub dęby
Sieką wzdłuż puszczy, słychać łoskot w dali,
J ę c z ą topory, chrobocą pił zęby,
Kiedy niekiedy wierzchołek się zwali; (Graż., nar., s. 57-58).
Trzecie znaczenie wyrazu kluczowego ‘kąsać, gryźć’ przetrwało w mowie ludu, wystąpiło zatem tylko w narratorskiej relacji z szemrania gawiedzi podczas pogrzebu:
Za cóż do nieba nie idzie za tobą Twój giermek każdej nieodstępny drogi
[...-1
I sokół i psy, co wiatr pyskiem sieką,
I drugie z pyskiem wietrzącym daleko? (Graż., m. poz. zal., s. 63).
W narracji ten czasownik bywa zastępowany przez derywaty oznaczające tylko czynność dokonaną: wysiec (s. 58) i wysiekać (s. 64). Słowniki cytują siec z Mickiewicza i ze Słowackiego (SWar, SJPD) oraz z Chodźki (SJPD).
Czasownik kluczowy spieszyć (przez dzisiejszego czytelnika traktowany jako książkowy — por. SJPSz) został użyty w partiach narracyjnych poematu Mickie wicza w znaczeniu ‘zdążać dokąd szybko, kwapić się, pośpieszać’ (por. Linde, SWil, SWar, SJPD), np.:
W ięc oba spieszą w zamku lewy kraniec (Graż., nar., s. 45); Ci, bodąc konie, przez tłumy narodu
W milczeniu spieszą na zamkowe szańce; (Graż., nar., s. 60).
W niektórych fragmentach tekstu wyraz ten został powtórzony, dzięki czemu jego znaczenie zostało dodatkowo podkreślone, a p a r a l e l i z m służy poetyckiemu brzmieniu, np. w sąsiednich wersach:
Spieszaj, rycerzu, ożywić duch męski,
Krzepić słabnących, spieszaj, jeszcze pora! (Graż., nar., s. 58) i na początku wersów oddzielonych innym wersem:
Księżna, i chwili nie bawiąc w komorze,
Spieszy w gmach pański przez tajne pokoje;
Rymwid; nie bawiąc i chwili na dworze
Spieszy krużgankiem [...] (Graż., nar., s. 40). Słowniki (SWar, SJPD) cytują spieszyć z Mickiewicza.
Przysłówek kluczowy niekiedy występuje w Grażynie w znaczeniu ‘co pewien czas, czasem, od czasu do czasu, nie zawsze’ (por. Sstp, Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). Znalazł się on we fragmencie wypowiedzi księżnej, która charakteryzuje usposobienie męża:
„Jeśli niekiedy, lotem młodych ludzi,
C hęć sw ą nad słuszność, lub nad możność wzmaga: Zostawmy [...]" (Graż., Grażyna, s. 38)
oraz w narratorskim opisie zachowania się Litawora podczas rozmowy z żoną, próbującą zapobiec przymierzu z Krzyżakami:
Milczał, niekiedy zdawał się uśmiechać. (Graż., nar., s. 41).
W p o e t y c k i c h o b r a z a c h narrator chętnie używa tego wyrazu w połącze niu z kiedy, przez co osiąga dodatkowo specjalny efekt brzmieniowy, np. ukazując odjazd Krzyżaków:
Kiedy niekiedy zbroja zamigoce, Kiedy niekiedy podkowa zadzwoni, Kiedy niekiedy słychać rżenie koni,
Coraz znikają w dali i pomroce (Graż., nar., s. 43)
lub przedstawiając m e t a f o r y c z n i e spadanie z koni pokonanych w walce:
Kiedy niekiedy wierzchołek się zwali (Graż., nar., s. 58).
Powtórzenia służą podkreślaniu wartości wyrazów, wzmacniają melodyjność tekstu współorganizując go, wywołują też pewien nastrój (por. Pszczołowska, 1974 Metafory). Słowniki (SWar, SJPD) cytują ten wyraz z Mickiewicza (m.in. z Grażyny) oraz ze Słowackiego (SWar).
Przysłówek kluczowy w dawnej postaci brzmieniowej wczora w poemacie Mickiewicza ma niemal we wszystkich kontekstach podstawowe znaczenie ‘po przedniego, wczorajszego dnia’ (por. Linde, SWil, SWar, SJPD, SJPSz). W mowie pozornie zależnej wyraz ten wystąpił w pozycjach rymowych, gdyż dokładnie rymuje się z użytym w tych fragmentach imieniem głównego bohatera:
Teraz poznaje głos, nieznany wczora.
Niestety, nie był to głos Litawora! (Graż., m. poz. zal., s. 60); Któż on? pytają wszyscy, któż on taki?
Poznało wojsko: on na polu wczora,
Kiedy litewskie złamano orszaki I obstąpiono zewsząd Litawora, Przypadł, odwagę stygnącą zapalił,