LOKALNA GOSPODARKA I KIERUNKI JEJ PRZEKSZTAŁCEŃ

Gołkowice Dolne, podobnie jak większość wsi karpackich, cechowały się od dawna dużym przeludnieniem agrarnym. W 1950 r. na 100 ha użytków rolnych przypadały tu bowiem 193 osoby, co wymuszało dodatkowe zarobkowanie poza rolnictwem, a także stałą emigrację. Obecnie na 100 ha przypada ponad 600 osób, co przy istniejącym rozdrobnieniu gospodarstw i znacznie wyższej stopie życiowej ludności powoduje, że we wsi brak jest w ogóle gospodarstw rolnych dających rodzinom pełne utrzymanie.

Wieś zajmuje powierzchnię prawie 215 ha, ale jej usytuowanie geograficzne i administracyjne powoduje, że duża część gruntów pozostaje w tzw. szachow-nicy między wioskowej. Oznacza to, że należą one do mieszkańców wsi sąsied-nich, a równocześnie ludność Gołkowic Dolnych posiada w tych wsiach swoje własności. Zasięg omawianego zjawiska jest duży i może (wg badań autora) dotyczyć ponad 1/3 użytków rolnych. Jest to ważny problem techniczno-organi-zacyjny tutejszego rolnictwa, znacznie podnoszący koszty produkcji, gdyż od-dalenie pól od zagrody przekracza w przypadku takiej szachownicy kilka kilometrów. Z badań szczegółowych wynika, że jest to jedna z ważnych przy-czyn odłogowania wielu pól najdalej położonych od chłopskich zagród.

T a b e l a 3. Struktura użytkowania ziemi w Gołkowicach Dolnych w 1990 r.

Grupy użytków ^Powierzchnia

Grupy użytków _ha %

Powierzchnia ogółem 214,6 100 Użytki rolne ogółem 156,5 72,9 w tym: grunty orne 133,2 62,1

sady 14,4 6,7

łąki trwałe 5,3 2,5

pastwiska trwałe 3,6 1,7

Grunty pod lasami 14,9 11,6

Grunty zadrzewione 4,7 2,2 Wody płynące 5,1 2,4 Rowy 0,5 0,2 Drogi 7,1 3,3 Zabudowania 15,2 7,1 Pozostałe grunty 0,6 0,3

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Starym Sączu

Istotnym procesem towarzyszącym postępującej urbanizacji Gołkowic i wy-stępujących tu zmian w użytkowaniu ziemi, jest wzrost powierzchni gruntów zajętych pod użytki techniczne, w tym szczególnie pod zabudowę mieszka-niową i drogi. Już w 1990 r. zajmowały one około 10,5% obszaru wsi, co jest wskaźnikiem zbliżonym do udziału tych gruntów w miastach. Kilka hektarów takich gruntów znajduje się pod obiektami gospodarczymi dawnej spółdzielni. Część z nich wchodzi w skład istniejącej we wsi własności komunalnej, pozo-stającej we władaniu urzędu gminnego w Starym Sączu.

W Gołkowicach Dolnych w użytkowaniu indywidualnego rolnictwa znaj-dują się obecnie 184 ha ziemi (o ponad 16 ha więcej niż w 1988 r., po przejęciu części gruntów spółdzielni produkcyjnej), a średni obszar gospodarstwa wynosi 2,5 ha. Do gospodarstw rolnych (powyżej 1 ha powierzchni) należy 78% tej powierzchni, a do gospodarstw działkowych około 20%) Dużo jest we wsi działek budowlanych, powstałych w wyniku podziałów rodzinnych, które są przedmiotem sprzedaży. Z danych Spisu Rolnego wynika, że ponad 80% ziemi chłopskiej stanowią użytki rolne, a pozostałą resztę inne grunty, w tym przede wszystkim las o powierzchni około 25 ha, stanowiący obecnie ważny składnik rolniczych dochodów.

Mimo że areał gruntów rolniczych nie ulega w badanej wsi większym zmia-nom (tab. 4), to jednak rola rolnictwa w życiu ekozmia-nomicznym mieszkańców zdecydowanie maleje. Zmiany te ujmować można zarówno w wartościach bez-względnych, dotyczących wielkości produkcji rolniczej, jak i w relacjach - rol-nictwo a inne dochody ludności, w tym także pochodzące z rent i emerytur. Jak się bowiem okazuje, po 1988 r. ogólny areał upraw skurczył się we wsi o ponad 12%, głównie wskutek powstania odłogów, których powierzchnia stanowi teraz 8,2% całości gruntów ornych. Odłogujące ziemie nie mają bynajmniej margi-nalnego charakteru związanego z ich niską wartością bonitacyjną. Znaczna

część ich gleb znajduje się bowiem w klasie III, ale nie są uprawiane, bo leżą kilka kilometrów od chłopskich zagród lub też w niedużej odległości, ale w kalkulacji właścicieli ich rolnicze użytkowanie jest także nieopłacalne.

T a b e l a 4. Użytkowanie ziemi w gospodarstwach rolnych i w działkach rolnych w Gołkowicach Dolnych

Grupy użytków

1996 2002

Grupy użytków ^gospodarstwa

rolne ^Działki Gospodarstwa rolne ^działki Grupy użytków ha % ha % ha % ha % Powierzchnia ogółem 138,0 100 38,5 100,0 144,7 100,0 39,2 100,0 Użytki rolne 110,3 79,9 32,2 83,6 115,0 79,5 29,4 79,5 w tym: grunty orne 79,6 57,7 23,8 61,8 79,0 54,5 25,4 64,8

sady 5,0 3,6 1,8 4,7 5,0 3,4 0,7 1,7

użytki zielone 25,7 18,6 6,6 17,1 31,0 21,6 3,3 8,5 Pozostałe grunty 27,7 20,1 6,3 16,4 29,7 20,5 9.8 20.5 Źródło: obliczenia własne na podstawie Spisów Rolnych 1996 i 2002.

Ze zmian w rolnictwie, które miały miejsce po 1988 r., zwraca uwagę znaczny spadek powierzchni upraw warzyw i truskawek, związany z utratą miejscowego rynku zbytu oraz duży przyrost areału ziemniaków, wskazujący na samozaopatrzeniowy charakter znacznej części tutejszego rolnictwa (tab. 5). Jednak w najbardziej niekorzystnym kierunku zmierza w tej wsi chów bydła. W 2003 r. utrzymywano tutaj zaledwie 47 sztuk tych zwierząt, tzn. prawie 4 razy mniej niż w 1970 r. Redukcja pogłowia bydła postępuje tu już od lat 70. i ma charakter ciągły. Jednak w okresie ostatniego 30-lecia relatywnie najwięk-szy spadek wystąpił po 1988 r. (tab. 6), kiedy z chowu zrezygnowała większość gospodarstw posiadających ziemię. Obecnie bydło (głównie sztuki mleczne) utrzymuje tylko kilkanaście gospodarstw. Nadwyżki wyprodukowanego mleka sprzedawane są wyłącznie na miejscu, z czym nie ma większego problemu, gdyż kupujący bardziej cenią mleko ze znanych źródeł, niż „ze sklepu". Nie zmienia to faktu, że większość mieszkańców zaopatruje się prawie we wszyst-kie spożywane produkty w sklepach.

T a b e l a 5. Struktura upraw w indywidualnym rolnictwie w Gołkowicach Dolnych

Powierzchnia upraw ^{1988 1996 2002} Powierzchnia upraw ha % Ha % ha % Zasiewy ogółem 108,8 100,0 93,8 100,0 95,8 100,0 w tym: pszenica 31,2 28,6 26,5 28,2 37,1 38,7 żyto 5,7 5,2 1,9 2,0 1,9 2,0 jęczmień 10,3 9,5 11,8 12,7 8,8 9,2 owies 4,4 4,0 4,0 4,3 4,8 5,0 ziemniaki 18,6 17,1 19,7 21,0 26,5 27,7 warzywa i truskawki 9,5 8,7 4,0 4,3 3,6 3,7 Pozostałe 29,1 26,9 32,1 27,5 13,1 13,7

T a b e l a 6. Chów bydła i trzody chlewnej w Gołkowicach Dolnych w latach 1970-2002 Rok ^Bydło W tym: krowy Trzoda chlewna Bydło Trzoda chlewna sztuki fizyczne na 100 ha użytków rolnych

1970 168 121 109 107 70 1976 151 94 - 97 -1982 132 88 96 85 61 1988 124 84 62 82 56 1996 82 53 80 52 51 2002 47 33 92 41 80

Zastanawiający jest natomiast dosyć stabilny od ponad 20 lat poziom chowu trzody chlewnej, co można łączyć z istniejącą tu tradycją, że każdy rolnik przy-najmniej raz w roku przeznacza 1 sztukę na ubój na własne potrzeby.

W ocenie zachodzących w rolnictwie Gołkowic Dolnych zmian podstawową kwestią jest zdecydowane odchodzenie mniejszych gospodarstw od produkcji towarowej, w kierunku samozaopatrzenia i zbywania części produktów w han-dlu sąsiedzkim. Nie widać jednak wśród rolników tendencji do sprzedaży ziemi, co mogłoby doprowadzić do spolaryzowania gospodarstw pod względem użyt-kowanej powierzchni, a także ich produkcyjnego charakteru. Można raczej oczekiwać, że istniejące rozdrobnienie rolnictwa jeszcze bardziej się pogłębi, ponieważ duża część użytkowanych gruntów stanowi potencjalne działki bu-dowlane i ich właściciele chętnie je zbywają. Uzyskane ze sprzedaży pieniądze przeznaczane są najczęściej na remont domu lub poprawę wyposażenia.

Z badań terenowych wynika, że sytuacja ekonomiczna znacznej części rol-ników we wsi jest niezła. Wiele z nich otrzymuje bowiem renty rolnicze lub emerytury, które uzupełnia się samozaopatrzeniem. Łącznie w 2002 r. udział takich gospodarstw w ich ogólnej liczbie wynosił 48%. W znacznie gorszej sytuacji pozostają w Gołkowicach gospodarstwa bez ziemi, których jest około 80. W większości z nich, przynajmniej jedna osoba pracuje stale poza rolnic-twem, głównie w Nowym Sączu. Tym niemniej, wiele osób z tej grupy spo-łecznej pozostaje bez pracy.

W szczegółowych badaniach ustalono, że bezrobotni znajdują się w prawie 40% gospodarstw domowych. Ich bezrobocie wynika przede wszystkim z upadku spółdzielni produkcyjnej. Na miejscu zakładów spółdzielni istnieją teraz nieliczne podmioty prywatne, w których pracuje około 50 osób. Alterna-tywą dla upadającej spółdzielni mogło być przejęcie poszczególnych zakładów przez pracowników i miejscowych rolników. Zbrakło jednak we wsi osób przedsiębiorczych i odważnych w działaniu, które mogły sprywatyzować ma-jątek spółdzielni i kontynuować dawną jej działalność. Jest to, jak się wydaje,

najpoważniejszy problem lokalnej społeczności, która przez długi okres socjali-stycznej rzeczywistości pozostawała biernym uczestnikiem procesów gospodar-czych i po zmianach ustrojowych nie podjęła ryzyka działalności na własny rachunek. Sprawa jest o tyle interesująca, że jeszcze w latach 70. jeden

z miejscowych rolników wybudował poza wsią fermę drobiu, którą w następ-nych latach znacznie rozbudował. Był więc przykładem osiągniętego sukcesu. Niemniej nadal większość osób we wsi za najbardziej optymalny model eko-nomicznego funkcjonowania uznaje dwuzawodowość. Identyczne podejście do swojej przyszłości ma też ludność nie posiadająca ziemi.

Te tradycyjne zachowania ekonomiczne mieszkańców przejawiają się także w niewielkiej liczbie podmiotów gospodarczych należących do osób fizycz-nych. Jest ich obecnie około 30, a więc niewiele w stosunku do zaludnienia Gołkowic. Są to głównie sklepy i zakłady usługowe (fryzjer, warsztaty, na-prawy RTV, sprzętu AGD oraz samochodów).

Największymi pracodawcami na terenie Gołkowic pozostają jednak wspo-mniane już obiekty pospółdzielcze, a także ferma drobiu (8 zatrudnionych) oraz zakład gastronomiczno-piekarniczy specjalizujący się w obsłudze wesel i in-nych uroczystości (około 15 zatrudnioin-nych). Kilkunastu rzemieślników prowa-dzi usługi bez rejestracji (głównie ekipy budowlane pracujące na terenie kraju). Ważnym składnikiem dochodów mieszkańców Gołkowic są wspomniane wcześniej wyjazdy okresowe do pracy za granicą. Niektórzy z takich wyjazdów przywożą do wsi używane samochody, które później sprzedają. Natomiast dzo niewiele osób trudni się teraz handlem obwoźnym, który był wcześniej bar-dziej popularnym zajęciem, zwłaszcza wśród młodych małżeństw.

Uogólniając powyższe spostrzeżenia, można stwierdzić, że funkcje gospo-darcze wsi Gołkowice Dolne silnie się zróżnicowały w stosunku do wcześniej-szych okresów, co znajduje wyraz w dużej różnorodności zajęć mieszkańców i w wielości sposobów zdobywania środków do życia. Pod tym względem struktura ekonomiczna wsi jest już zbliżona do struktury małych miast, charak-teryzujących się wyraźną marginalizacją rolnictwa w lokalnej gospodarce.