Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej
3. Ludność i sieć osadnicza 1. Ludność
Obwód Kaliningradzki należy do nielicznych regionów Federacji Rosyj-skiej, których populacja została ukształtowana w wyniku zorganizowane-go przesiedlenia, zainicjowanezorganizowane-go w 1945 roku. W sierpniu 1946 roku, po zatwierdzeniu specjalnego programu, rozpoczęto przesiedlenia na ma-sową skalę. Ludność niemiecką ewakuowano razem z wycofującymi się wojskami niemieckimi lub, zgodnie z postanowieniami Konferencji Pocz-damskiej, wysiedlono głównie do wschodniej części Niemiec. Wysiedle-nia trwały do 1951 roku, a ich kulminacja miała miejsce w 1948 roku. Na początku 1950 roku liczba ludności obwodu przekroczyła 400 tys. osób.
Już na początku lat 50. udział napływu przesiedleńców we wzroście liczby mieszkańców obwodu zmniejszył się. Podstawowym źródłem zwiększania się liczby ludności do końca lat 80. był przyrost naturalny (tabl. 3.).
Tabl. 3. Średnie roczne tempo przyrostu naturalnego w Obwodzie Kaliningradzkim w latach 1948–2005 (w %)
Przyrost 1948
Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów Urzędu Statystycznego w Kaliningradzie.
Ogólna liczba mieszkańców urodzonych w obwodzie wynosi oko-ło 700 tys. osób, z czego na terenie eksklawy mieszka obecnie okooko-ło 400 tys.
Wyodrębnia się cztery etapy kształtowania się ludności obwodu, róż-niące się dynamiką jej liczebności i rolą migracji zewnętrznych w tym procesie:
• lata 1945–1948: masowe zasiedlanie; kształtowanie się populacji pod wpływem przesiedleńców pochodzących przeważnie z regionów eu-ropejskiej części Rosji;
• lata 1949–1991: spadek roli przyrostu migracyjnego i przewaga przyro-stu naturalnego w kształtowaniu się populacji obwodu; do połowy lat 60. współczynnik przyrostu naturalnego był wysoki, w kolejnych latach
— niski;
• lata 1992–1998: ponowny wzrost roli przyrostu migracyjnego, który warunkuje wzrost populacji regionu, mimo naturalnego ubytku lud-ności wynikającego z wyższej liczby zgonów niż liczby urodzeń;
• od 1999 roku: spadek przyrostu migracyjnego, który w połączeniu ze wzrastającym naturalnym ubytkiem ludności, powoduje spadek licz-by ludności obwodu.
Do 1998 roku imigracja kompensowała naturalny ubytek ludności obwo-du (ryc. 5.), więc jej liczba zwiększała się, osiągając w 1998 roku maksi-mum. Jednak od 1999 roku malejące saldo migracji było niższe od natural-nego ubytku i populacja zaczęła się zmniejszać. Według danych ze spisu ludności przeprowadzonego w 2002 roku, obecna liczba ludności Obwo-du Kaliningradzkiego wynosi 955 tys. osób. Stała populacja (wyliczona przez Urząd Statystyczny zgodnie z danymi ewidencji ludności według miejsca zamieszkania) wynosi 940 tys. osób. Zatem, faktyczna liczba lud-ności jest o 15 tys. osób większa, niż obliczona przez urząd statystyczny.
Ryc. 5. Dynamika przyrostu naturalnego, migracyjnego i rzeczywistego ludności Obwo-du Kaliningradzkiego w latach 1960–2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów Urzędu Statystycznego w Kaliningradzie.
Oznacza to, że znaczna część ludności (głównie przybywająca z krajów tzw. bliskiej zagranicy) nie jest dotychczas ofi cjalnie zarejestrowana.
Wskaźniki dynamiki liczby ludności Obwodu Kaliningradzkiego przez długi czas różniły się zasadniczo od średnich danych dla Rosji (tabl. 4).
Tabl. 4. Porównanie tempa przyrostu (ubytku) liczby ludności Obwodu Kaliningradzkiego i Federacji Rosyjskiej
Przyrost (ubytek) liczebny ludności w latach (%)
1959–1970 1970–1979 1979–1989 1989–2002 2002–2006
Obwód Kaliningradzki 19,8 10,2 7,9 9,6 -1,6
Federacja Rosyjska 10,7 5,7 7,1 -1,3 -1,9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów Urzędu Statystycznego w Kali-ningradzie.
Do lat 80. wskaźnik przyrostu liczby ludności w Obwodzie Kalinin-gradzkim był znacznie wyższy, ale jego wartość stopniowo dążyła do średniej dla Federacji Rosyjskiej. W latach 80. obwód zbliżył się w kontek-ście demografi cznym do większości „przeciętnych” rosyjskich regionów.
W dynamice liczby ludności występowały jedynie minimalne różnice w stosunku do średnich wskaźników dla Rosji.
W latach 90. sytuacja zmieniła się. Dzięki wyższej imigracji do obwo-du, przy zbliżonych do średnich dla Rosji wskaźnikach ruchu natural-nego, wskaźniki dynamiki ludności eksklawy stały się bardziej korzyst-ne, niż pozostałej części kraju. Podczas, gdy w Rosji spadek liczby ludności zaczął się w 1992 roku, to w Obwodzie Kaliningradzkim — dopiero w 1999 roku. Przez cały okres pomiędzy spisami ludności, które miały miejsce w 1989 roku i 2002 roku liczba ludności Federacji Rosyjskiej zmniejszyła się, natomiast w Obwodzie Kaliningradzkim — istotnie wzrosła. Po 2002 roku dynamika populacji obwodu stała się podobna do średniej w kraju, ponieważ napływ ludności do tego regionu wyraźnie zmalał.
Dwie przedstawione na ryc. 6. przecinające się krzywe, odzwiercied-lające liczby urodzeń i zgonów, pozwoliły niektórym demografom wpro-wadzić do języka pojęcie „rosyjski krzyż”. Rzecz w tym, że mają one taki sam kształt w całej Rosji. W wielu krajach zachodniej, a zwłaszcza wschodniej Europy, na początku XXI wieku śmiertelność jest również wyższa niż liczba urodzeń, występuje tam więc naturalny ubytek ludno-ści. Jednak w większości rosyjskich regionów (włączając w to Obwód Ka-liningradzki) liczba urodzeń jest znacznie niższa, a śmiertelność wyższa, niż w innych krajach o ujemnym przyroście naturalnym.
Ryc. 6. Dynamika ruchu naturalnego ludności Obwodu Kaliningradzkiego (na 1000 mieszkańców)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów Urzędu Statystycznego w Kaliningradzie.
Termin „rosyjski krzyż” pokazuje, że depopulacja przyjmuje niebezpiecz-ne rozmiary wtedy, gdy pokolenie rodziców zostaje zastąpioniebezpiecz-ne przez mniej liczne pokolenie dzieci. Na skutek niskiej liczby urodzeń, na każde dwie do-rosłe osoby przypada tylko jedno dziecko. Daje się zauważyć zawężoną re-produkcję ludności — następne pokolenie będzie dwukrotnie mniej liczne niż obecne.
Przyczyny tak drastycznego obniżenia liczby urodzeń i wzrostu śmiertelności są uwarunkowane długotrwałym kryzysem społeczno-ekonomicznym i politycznym w Rosji oraz rażącymi zmianami w ja-kości i sposobie życia ludności w krótkim czasie. Wraz z pokonaniem kryzysu ekonomicznego, warunki życia ludności polepszą się, wzroś-nie długość życia i zmwzroś-niejszy się śmiertelność. Poprawa sytuacji spo-łeczno-ekonomicznej powinna odbić się także na wzroście liczby uro-dzeń. Ujemny przyrost naturalny nie będzie tak duży, jak obecnie.
Pomimo tego, że głównym warunkiem rozwiązania problemów de-mografi cznych jest pomyślny rozwój gospodarki, niezbędna i celowa jest polityka demografi czna, przewidująca poprawę położenia rodzin z dziećmi. Ważne jest umocnienie rodziny jako instytucji społecznej,
za-bezpieczającej pełnowartościowe wychowanie dzieci. Szczególną uwagę należy zwrócić na sieroty, które nie mają oparcia w rodzinie i dlatego mogą liczyć tylko na pomoc społeczną.
Przebieg procesów demografi cznych uwarunkował liczne dyspropor-cje struktury płci i wieku ludności Obwodu Kaliningradzkiego. Wykres struktury płci i wieku ma raczej wygląd rombu ze ściętym dolnym wierz-chołkiem (ryc. 7.), co jest charakterystyczne dla ograniczonej reprodukcji ludności.
Struktura płci i wieku jest odzwierciedleniem procesu starzenia się ludności, „dziur demografi cznych” będących konsekwencją wojen, a tak-że liczebnej przewagi kobiet w starszym wieku, wynikającej z nadumie-ralności mężczyzn w wieku produkcyjnym.
Proporcje liczebności mężczyzn i kobiet w okresie pomiędzy spisami w latach 1970–2002 zmieniały się nieznacznie, wynoszą one około 52%
na korzyść kobiet. W 2002 roku w obwodzie zamieszkiwało 456 tys. męż-czyzn i 499 tys. kobiet. Przeważająca liczba kobiet w stosunku do liczby mężczyzn jest charakterystyczna dla Rosji i wszystkich krajów rozwinię-tych.
Ryc. 7. Struktura płci i wieku ludności Obwodu Kaliningradzkiego na dzień 1 stycznia 2005 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Kaliningradzie.
Cechą struktury płci i wieku ludności, charakterystyczną tylko dla Ob-wodu Kaliningradzkiego jest przewaga mężczyzn w grupie młodych ludzi w wieku produkcyjnym. Tłumaczy się to tym, że wśród przybywających do obwodu migrantów tradycyjnie przeważają młodzi mężczyźni. Przed-tem przyjeżdżali oni do pracy we fl otach: rybackiej i handlowej, a także, by studiować na wyższych uczelniach wojskowych, a następnie wstąpić do służby w siłach zbrojnych. Obecnie czynniki te są także istotne, ale znaczna jest liczba przyjeżdżających do pracy i zatrudnianych w różnych branżach, włączając w to handel przygraniczny.
Początkowo imigranci przybywali do obwodu przeważnie ze środko-wej części Rosji i częściowo z niedaleko położonej Białorusi. Przeważają-cą część przesiedleńców stanowili Rosjanie, aczkolwiek znaczny udział mieli też Białorusini, Ukraińcy, Litwini, narody Powołża (Mordwini, Ta-tarzy, Czuwasze).
W latach 90. sytuacja uległa istotnej zmianie. Początkowo, w związku z wycofaniem wojsk radzieckich ze środkowo–wschodniej Europy, przy-rost migracyjny ludności silnie wzrósł. W 1989 roku wyniósł on 10 tys.
ludzi, a w 1990 roku — 15 tys. Wysoki poziom przyrostu migracyjnego (nie mniej niż 10 tys. osób rocznie), utrzymał się prawie do 1998 roku.
W 1992 i 1994 roku wynosił nawet 20 tys. osób rocznie. Potem nastąpił znaczny napływ migrantów z terenów Zakaukazia (Rosjanie, a także Ormianie z Azerbejdżanu, Azerowie z Armenii). Następnie gwałtow-nie wzrosła liczba imigrantów (zwłaszcza Rosjan) z krajów bałtyckich.
Od połowy lat 90. największa liczba przesiedleńców, zwłaszcza Rosjan, a także Ukraińców, Białorusinów, Niemców, przybywała z Kazachstanu i Azji Środkowej. W ostatnich latach znowu zaczyna przeważać napływ ludności (głównie Rosjan, a także Ukraińców, Białorusinów, Niemców, Ormian) z północnych i wschodnich regionów Rosji.
W 2005 roku ponad jedną czwartą populacji obwodu stanowili prze-siedleńcy, którzy przybyli do niego na początku lat 90. W latach 1991–2005 z Rosji imigrowało do Obwodu Kaliningradzkiego około 160 tys. osób, co dało dodatnie saldo migracji, wynoszące 37 tys. osób. Z krajów tzw.
bliskiej zagranicy przybyły w tym okresie 133 tys. osób. Dodatnie saldo migracji wyniosło więcej niż z regionów rosyjskich, bo 93 tys. osób.
Skład etniczny ludności obwodu w dłuższym okresie był dosyć sta-bilny. Jednak procesy migracyjne pomiędzy dwoma ostatnimi spisami ludności doprowadziły do zwiększenia udziału Rosjan w składzie po-pulacji (tabl. 5.).
Dane dotyczące struktury narodowościowej populacji Obwodu Kali-ningradzkiego, według spisu ludności przeprowadzonego w 2002 roku, odzwierciedla ryc. 8.
Tabl. 5. Dynamika struktury narodowości populacji Obwodu Kaliningradzkiego w latach 1959–2002 według danych ze spisów ludności (%)
Narodowości (w %) 1959 1970 1979 1989 2002
Rosjanie 77,6 77,1 78,3 78,5 82,4
Białorusini 9,4 9,4 9,0 8,5 5,3
Ukraińcy 5,8 6,6 6,8 7,2 4,9
Litwini 3,5 3,2 2,4 2,1 1,5
Ormianie 0,1 0,1 0,1 0,2 0,9
Niemcy 0,1 0,15 0,15 0,2 0,9
Polacy 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4
Tatarzy 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5
Mordwini 0,6 0,4 0,5 0,4 0,2
Azerowie 0,03 0,1 0,1 0,2 0,3
Czuwasze 0,5 0,4 0,3 0,3 0,2
Żydzi 0,7 0,6 0,5 0,4 0,2
Inni (Mołdawianie, Romowie, Łotysze i inni)
0,8 1,0 1,0 1,1 2,3
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Kalinin-gradzie.
Ryc. 8. Struktura narodowości Obwodu Kaliningradzkiego w 2002 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Kaliningradzie.
Przeważają w niej Rosjanie. Ich udział, według danych spisu z 2002 roku, wynosi 82%. Białorusini i Ukraińcy stanowią po 5%, Litwini — 1,5% populacji. W latach 90., dzięki przyrostowi migracyjnemu, czwar-te i piączwar-te miejsce zajęli Ormianie i Niemcy (po 1%).
Znaczna część ludności wszystkich narodowości wskazuje język ro-syjski jako swój język ojczysty, a prawie wszyscy pozostali wymieniają go jako drugi język, którym swobodnie się posługują.
Obwód Kaliningradzki należy do najgęściej zaludnionych regionów Rosji, przewyższając pod tym względem siedmiokrotnie średni wskaź-nik dla Rosji. Na 1 km2 przypada tu średnio 61 mieszkańców. W Rosji wyższe wskaźniki mają tylko obwody: Moskiewski, Leningradzki, Tulski i Republika Północnej Osetii. Wskaźnik gęstości zaludnienia obwodu jest dosyć wysoki, także w skali światowej — na świecie wynosi on 48 osób/km2, w Europie — 70 osób/km2. Wskaźnik ten w obwodzie jest wyższy niż na Litwie (55 osób/km2), ale niższy niż w Polsce albo Niem-czech (odpowiednio 123 i 231 osób/km2). Jednak na zachód od linii rzek Dejma-Ława (Łyna) gęstość zaludnienia osiąga wielkość 200 osób/km2. Na tym obszarze gęstość zaludnienia jest bardzo wysoka.
Ograniczone odtwarzanie zasobów ludności przesądza o spadku tempa reprodukcji siły roboczej. W latach 2002–2005 liczebność populacji w wieku produkcyjnym zwiększyła się z 605 tys. do 611 tys. osób (na skutek wejścia w wiek produkcyjny licznego pokolenia urodzonego w końcu lat 80.). Liczba ta już w ciągu najbliższych lat zacznie szybko spadać, gdyż wiek produkcyj-ny osiągnie mało liczne pokolenie lat 90. Jeśli wskaźniki migracji utrzymają się na obecnym poziomie, to zmniejszający się napływ migrantów nie będzie w stanie zrekompensować tego spadku. Liczebność zasobów siły roboczej zacznie spadać, podczas gdy w latach 2000–2004 wyraźnie rosła (tabl. 6.).
Sprzyjało to wzrostowi liczby zatrudnionych w gospodarce.
Tabl. 6. Zasoby siły roboczej Obwodu Kaliningradzkiego w latach 2000-2005 (wartość średnioroczna, w tys. osób)
Wskaźniki 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Zasoby siły roboczej – ogółem 613,5 615,6 616,5 623,4 640,7 644,8 w tym ludność czynna zawodowo 410,0 404,9 410,5 418,2 440,1 446,8
Ludność ucząca się 40,0 43,6 44,9 42,6 41,8 42,6
Osoby w wieku produkcyjnym nie
pracujące w gospodarce 163,5 167,1 161,1 162,6 158,8 155,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Kaliningradzie.
Pomimo wzrostu liczebności zasobów siły roboczej, kryzys ekono-miczny w pierwszej połowie lat 90. spowodował znaczny spadek liczby zatrudnionych w gospodarce narodowej obwodu. Obserwowany wzrost zatrudnienia został przerwany przez kryzys fi nansowy w 1998 roku, po czym liczba zatrudnionych w gospodarce znów zaczęła rosnąć. Ogólna liczba zatrudnionych w 2004 roku (440 tys. osób) przekroczyła poziom z 1990 roku (435 tys. osób).
O 40% w porównaniu z 1990 rokiem wzrosła liczba osób uczących się (z 32 do 45 tys. ludzi). Wzrost liczby uczniów następował w warunkach redukcji liczby bezpłatnych miejsc w szkołach zawodowych i odzwier-ciedla dążenie ludności do uzyskania wykształcenia, nawet odpłatnie.
Jednocześnie w latach 90. zwiększyła się liczba osób w wieku pro-dukcyjnym, nie uczących się i nie pracujących. Część z nich pracuje nie-ofi cjalnie w szarej strefi e, nie odnotowywanej przez urzędy statystycz-ne i podatkowe. Dzięki wyraźstatystycz-nej poprawie stanu rosyjskiej gospodarki i tendencji wzrostowej, po roku 1999 ich liczba zaczęła spadać, a w legal-nej strefi e gospodarki — rosnąć.
Zatrudnienie w zależności od formy własności przedsiębiorstwa, w latach 2001–2005 zmieniało się — z 39% do 29% zmalała liczba pracow-ników w przedsiębiorstwach państwowych i komunalnych. Uwzględ-niając mieszane (z udziałem państwa) formy własności (4% podmiotów), ogólna liczba zatrudnionych przez podmioty gospodarcze nadal bezpo-średnio kontrolowane przez państwo, spadła z 46% w 2001 roku do 33%
w 2005 roku. Obrazuje to dalszy postęp rozwoju obwodu w kierunku go-spodarki rynkowej. Jednak państwo nadal wspiera mechanizmy rynko-we, nie tylko zachowując dawne struktury państworynko-we, ale tworzy norynko-we, w tym w sferze zarządzania. W „prywatnym”2 sektorze gospodarki za-trudnione są 274 tys. osób, czyli 61% zatrudnionych (w 2001 roku — 50%).
4% stanowią zatrudnieni w przedsiębiorstwach zagranicznych i spółkach typu joint venture, powyżej 1% — zatrudnieni w organizacjach społecz-nych i religijspołecz-nych. Strukturę zatrudnienia według rodzajów podmiotów gospodarczych obrazuje ryc. 9.
Wśród zatrudnionych w sektorze „prywatnym” znaczną część sta-nowią osoby prowadzące działalność gospodarczą i zatrudnieni przez osoby fi zyczne, przy czym ta część jest w rzeczywistości większa w wyniku rozwoju szarej strefy. Znaczny jest także udział zatrudnio-nych w chałupnictwie.
2 Wykorzystywana w statystyce w Rosji klasyfi kacja form własności odzwierciedla słaby rozwój gospodarki rynkowej. Do „prywatnych” zalicza się przedsiębiorstwa o silnie różniących się od siebie formach własności, wśród których dominują spółki akcyjne róż-nego typu, w tym formy, które na Zachodzie nazywane są „kolektywnymi”.
Ryc. 9. Liczba zatrudnionych w gospodarce Obwodu Kaliningradzkiego według rodza-jów podmiotów gospodarczych w 2003 roku (w tys. osób)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Kaliningradzie.
W latach 90. w Obwodzie Kaliningradzkim pojawiło się bezrobocie.
Jednak obecnie liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pra-cy jest nieduża. W 2005 roku stopa bezrobocia, obliczona na podstawie liczby zarejestrowanych bezrobotnych, wynosiła tylko 1,6% w stosun-ku do ludności aktywnej zawodowo (w Kaliningradzie poniżej 0,5%).
Jest to mniej w porównaniu do 5,1% w 1995 roku, kiedy wskaźnik ten osiągnął najwyższą wartość dla obwodu. Obecny wskaźnik jest niższy od tak zwanej naturalnej stopy bezrobocia (3–4%), poniżej której bez-robocie w krajach rozwiniętych w zasadzie nie spada. Dlatego przyto-czone dane nie odzwierciedlają rzeczywistej sytuacji na rynku pracy.
Jednocześnie bezrobocie, określone zgodnie z defi nicją Międzyna-rodowej Organizacji Pracy (do bezrobotnych należą osoby w wieku produkcyjnym, nie zatrudnione, chętne do pracy i aktywnie jej poszu-kujące), szacowano w 2005 roku na poziomie 6% ludności aktywnej zawodowo. Wskaźnik ten jest obecnie znacznie niższy niż w 1999 roku (15,6%).
Jeśli w regionie będą realizowane duże projekty inwestycyjne, stymu-lowane nową ustawą o Specjalnej Strefi e Ekonomicznej, zapotrzebowanie gospodarki na zasoby siły roboczej znacznie wzrośnie. Zaistnieje potrze-ba sprowadzenia znacznie większej liczby migrantów.
Potrzeba wzrostu napływu migracyjnego ludności wyniknie nie tylko ze względu na tworzenie nowych miejsc pracy, ale i z potrzeby zastąpie-nia pracowników przechodzących na emeryturę. Na początku okresu lat 2006–2010 w wiek produkcyjny wejdzie 11 tys. osób rocznie, pod koniec
— 9 tys. W tym czasie na emeryturę przejdzie (przy zachowaniu obec-nego wieku emerytalobec-nego) — 13 tys. osób rocznie na początku okresu i 14 tys. osób pod koniec. Dla osiągnięcia zrównoważonej liczebności po-pulacji w wieku produkcyjnym konieczne jest dwukrotne zwiększenie obecnego dodatniego salda migracji, wynoszącego 4 tys. osób rocznie, do 8 tys. w 2010 roku. W kolejnym pięcioleciu (2011–2015) na emery-turę przejdzie 15 tys. osób, a w wiek produkcyjny wejdzie 9 tys. osób.
Zachowanie zrównoważonej liczebności populacji w wieku produkcyj-nym (z uwzględnieniem struktury wiekowej ludności) będzie wyma-gało dodatkowych 6tys. osób, przy saldzie migracji nie mniejszym niż 9 tys. osób rocznie.
Bardziej zurbanizowane rejony Obwodu Kaliningradzkiego mają stosunkowo niski poziom bezrobocia. Sytuacja taka cechuje przede wszystkim centrum obwodu, miasta i rejony przylegające do niego, miejscowości strefy nadmorskiej. Wyższe bezrobocie odnotowuje się w małych miastach na prowincji obwodu. Wysoki poziom bezrobocia występuje w Gusiewie, gdzie kryzys przeżywają zakłady budowy ma-szyn precyzyjnych i przemysłu lekkiego. Poziom bezrobocia jest wysoki także na peryferyjnych terenach wiejskich. Aktualna pozostaje kwestia tworzenia tam nowych miejsc pracy.
Pomimo tego że głównym warunkiem rozwiązania problemów de-mografi cznych jest pomyślny rozwój gospodarki, niezbędna i celowa jest polityka demografi czna, zakładająca poprawę położenia rodzin z dzieć-mi, a także regulowanie procesów migracyjnych. W maju 2006 roku, w piśmie skierowanym do Rady Federacji, prezydent Rosji W. W. Pu-tin zaproponował przedsięwziąć środki zmierzające do podwyższenia comiesięcznych dodatków pielęgnacyjnych na dziecko, a także do za-pewnienia kobietom, które urodziły dziecko, podstawowego zasiłku macierzyńskiego w wysokości 250 tys. rubli. Środki te mogą być wy-korzystane przez kobiety dla poprawy warunków mieszkaniowych, uzyskania przez dziecko wykształcenia albo dołączone do funduszu emerytalnego. Trwają także prace nad udzieleniem wsparcia rosyjskim repatriantom. Odpowiedni dekret został podpisany przez prezyden-ta W. W. Putina 22 czerwca 2006 roku. Obwód Kaliningradzki znalazł się wśród 12 regionów Rosji, w których zostanie wdrożony pilotażowy Państwowy Program Wsparcia Repatriantów.
3.2. Sieć osadnicza
W Obwodzie Kaliningradzkim rozpowszechnione są trzy główne formy osadnictwa: monocentryczna, liniowa i rozproszona. Przykładem pierw-szej są osiedla wokół Kaliningradu. Najbardziej typową dla obwodu jest forma liniowa osadnictwa reprezentowana przez zespół osiedli (około 100), położonych wzdłuż głównej arterii komunikacyjnej regionu — Kali-ningrad–Czernyszewskoje, a także na wybrzeżu Morza Bałtyckiego (oko-ło 50). W południowej części obwodu najbardziej typowa jest rozproszo-na struktura osadnictwa.
Obwód charakteryzuje się bardzo wysokim stopniem urbanizacji. Lud-ność miejska stanowi około 78% populacji. Pod względem udziału miesz-kańców miast w ogólnej liczbie ludności Obwód Kaliningradzki ustępuje tylko dziesięciu regionom Federacji Rosyjskiej. Wśród nich są rozwinięte przemysłowo obwody: Moskiewski, Leningradzki, Swierdłowski, Czela-biński, Tulski i inne, a także niektóre regiony, charakteryzujące się suro-wymi warunkami naturalnymi, gdzie wysoki odsetek ludności miejskiej tłumaczy się małą liczebnością ludności wiejskiej (Karelia, obwody: Mur-mański, Magadański, Kamczacki i inne).
Ponad połowa ludności miejskiej (58%) zamieszkuje Kaliningrad, li-czący 430 tys. mieszkańców. To więcej niż ludność, która zamieszkiwała Königsberg (335 tys. osób w 1939 roku). Pozostałe 21 miast to znacznie mniejsze miasta; Czerniachowsk i Sowietsk liczą po 40–45 tys. mieszkań-ców, Bałtyjsk — 33 tys. mieszkańców itd. (tabl. 7.).
Istnieje także pięć niedużych osiedli typu miejskiego i ponad tysiąc wsi o średniej liczbie ludności 150–200 osób.
Miasta Obwodu Kaliningradzkiego tworzą kilka aglomeracji (terytorial-nie zbliżonych do siebie miejscowości ściśle wzajem(terytorial-nie związanych). Duża aglomeracja, w skład której wchodzi 19 miast i osiedli typu miejskiego, ukształtowała się wokół centrum obwodu. W jego „strefę oddziaływania”
wchodzi cała zachodnia część eksklawy. Niewielka aglomeracja powstała wokół Sowietska (skupia Nieman i Sławsk, a dzięki znaczącej roli połączeń transportowych — także Krasnoznamiensk). Ściśle powiązane są ze sobą, położone w odległości 25 km, Czerniachowsk i Gusiew, ku którym ciążą Niesterow i Oziersk.
Gęsta sieć osiedli miejskich (średnia odległość między miastami obwo-du wynosi zaledwie 22 km, podczas gdy średnio w Rosji — 59 km) sprzyja stworzeniu odpowiedniego systemu obsługi obszarów wiejskich. W celu organizacji życia gospodarczego i zapewnienia systemu usług obejmujące-go cały obszar obwodu, opracowuje się obecnie kompleksowy terytorialny plan rozwoju urbanistycznego Obwodu Kaliningradzkiego i jego części.
Tabl. 7. Miasta Obwodu Kaliningradzkiego
Miasto Ludność wg spisu
z 2002 roku (tys. osób) Stara nazwa Rok założenia miasta
Kaliningrad 430 Königsberg 1255
Czerniachowsk 44 Insterburg 1583 (1336)*
Sowietsk 43 Tilsit 1288
Bałtyjsk 33 Pillau 1686
Gusiew 28 Gumbinnen 1724
Swietłyj 22 Zimmerbude 1640
Swietłyj 22 Zimmerbude 1640