Ludzie

Zgodnie z diagnozą dokonaną w projekcie Strategii Opolskie 2030 wymiar społeczny (obok środowiskowego i gospodarczego) stanowił jeden z wymiarów analizy stanowiącym punkt wyjścia do oceny jakości życia, gdyż mieszkańcy regionu są jego kluczowym zasobem, oddziałującym zarówno na gospodarkę, jak i środowisko naturalne. Dokonując diagnozy zwrócono uwagę na kluczowe horyzontalne determinanty rozwoju województwa opolskiego, którymi są m.in.: depopulacja oraz wielokulturowość⁸⁴.

LUDNOŚĆ

Opolszczyzna jest najmniejszym województwem w kraju pod względem powierzchni (9412 km² - 3%

powierzchni kraju, wg GUS BDL, dane za 2019) oraz najmniej licznym (980 771 mieszkańców, wg GUS BDL, stan na czerwiec 2020). Wobec tego jest regionem szczególnie podatnym na zmiany liczby ludności w wyniku ruchu naturalnego (urodzenia, zgony) oraz wędrówkowego (migracje). Zestawienie wybranych danych demograficznych dla województwa opolskiego przedstawiono w tabeli poniżej (Tabela 23).

Tabela 23. Wybrane dane demograficzne dla woj. opolskiego

Ludność ogółem

Mężczyźni Kobiety Miasto Wieś

razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety

980771 474178 506593 521632 248345 273287 459139 225833 233306

Źródło: GUS BDL (stan z dn. 30.06.2020)

Obserwowane w dłuższej perspektywie czasu negatywne procesy demograficzne, w tym zwłaszcza zjawisko depopulacji (kształtowane znacząco przez ujemny przyrost naturalny i w mniejszym stopniu przez ujemne saldo migracji) oraz starzenie się społeczeństwa, stanowią wciąż aktualną barierę oraz zagrożenie dla obecnego i przyszłego rozwoju społeczno-gospodarczego województwa opolskiego (Tabela 24). Problem ubytku ludności w największym stopniu dotyka gmin peryferyjnych, położonych w południowej części województwa.

84 Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego. Opolskie 2030. Projekt. Opole, 2020

68 Tabela 24. Ludność, ruch naturalny oraz migracje ludności w woj. opolskim

Ludność Małżeństwa Urodzenia

żywe Zgony Przyrost

naturalny

Ogólne saldo migracji

POLSKA 38354173 37409 177427 208598 -31171 2768

woj. opolskie 980771 873 3975 5411 -1436 -419

Źródło: GUS BDL (stan z dn. 30.06.2020)

Mając na uwadze uwarunkowania społeczne, istotny potencjał województwa stanowi dorobek kulturowy, związany z etnicznym zróżnicowaniem społeczności. Najliczniejsze mniejszości narodowo-etniczne zamieszkujące województwo opolskie to śląska i niemiecka oraz romska ^85,86.

Zgodnie z opracowaniem Programowanie działań zaradczych w zakresie depopulacji dla województwa opolskiego. Wnioski i rekomendacje z badania pn. Wpływ depopulacji na perspektywy rozwojowe województw: opolskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego jako najważniejsze elementy sytuacji demograficznej, które określają specyfikę regionu, należy wskazać:

 trwale zmniejszającą się liczbę ludności,

 dużą i nieznaną skalę przeszacowania rzeczywistej liczby ludności wskutek braku w ostatnim trzydziestoleciu rejestracji migracji, głównie tych zagranicznych,

 depopulację szczególnie w południowej i wschodniej części województwa,

 wskutek procesu suburbanizacji oraz koncentracji ludności na najbardziej atrakcyjnych terenach jedynie obszar gmin okalających Opole był dotychczasowo niepoddany depopulacji, zaś w przyszłości charakteryzować się ma najniższą skalą spadku liczby ludności,

 trwale ujemne saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych,

 utratę młodych mieszkańców - migracje związane z pobieraniem nauki i późniejszym osiedlaniem się w miejscu edukacji,

 trwały spadek liczby istniejących małżeństw, co niekorzystnie wpływa na potencjał reprodukcyjny i opiekuńczo-pielęgnacyjny, przemiany obyczajowe prowadzące do wzrostu znaczenia związków nieformalnych i urodzeń pozamałżeńskich,

 trwale niską dzietność wśród kobiet dojrzałych,

 starzenie się ludności,

 umieralność zbliżoną do przeciętnej w Polsce,

 trwały spadek liczby osób aktywnych zawodowo oraz wzrost udziału w tej grupie osób w niemobilnym wieku produkcyjnym⁸⁷.

Przeprowadzona diagnoza demograficzna wskazuje na potrzebę wspierania wszelkich inicjatyw na rzecz rozwoju gospodarczego regionu – tworzenia miejsc pracy oraz pobudzania lokalnej przedsiębiorczości, podnoszenia jakości życia mieszkańców, w szczególności jakości usług publicznych, aby poprawić

85 Ludność w województwie opolskim. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, 2013, Urząd Statystyczny w Opolu, Opole.

86 Mazurkiewicz, M. (2015). Wielokulturowy Śląsk Opolski - perspektywa politologiczna. Pogranicze. Polish Borderlands Studies, t. 3, nr 1, s. 83-101.

87 Programowanie działań zaradczych w zakresie depopulacji dla województwa opolskiego. Wnioski i rekomendacje z badania pn.

Wpływ depopulacji na perspektywy rozwojowe województw: opolskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego. Opole, 2019

69 subiektywnie postrzeganą atrakcyjność pozostania w miejscu dotychczasowego zamieszkania w relacji do korzyści wynikających z migracji do innego regionu lub państwa⁸⁸.

RYNEK PRACY

W III kwartale 2020r. w województwie opolskim liczba pracujących wynosiła 387 tys. osób, tj. o 2,8% mniej niż wcześniej. W strukturze pracujących w III kwartale 2020r. przeważali mężczyźni - 57,6%. Analizując wiek pracujących, w III kwartale 2020r. największy udział wśród pracujących zarejestrowano w grupie wieku 35–

44 lata (28,0%), a najmniejszy w grupie wieku 15–24 lata (6,2%). Osoby w wieku produkcyjnym stanowiły 96,1% ogółu pracujących. Wartość wskaźnika zatrudnienia w III kwartale 2020r. w województwie wynosiła 52,9%. W końcu listopada 2020 liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła 24,3 tys.

osób - o 22,2% wyższa niż w listopadzie 2019 roku. Kobiety stanowiły 55,5% ogólnej liczby zarejestrowanych bezrobotnych (w 2019r. – 58,6%). Stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec listopada 2020 zarówno w województwie jak i w kraju była wyższa niż w tym samym miesiącu poprzedniego roku i wyniosła odpowiednio: 6,7% wobec 5,5% oraz 6,1% wobec 5,1%. W listopadzie 2020r. przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wynosiło 105,2 tys. osób, tj. o 2,3% mniej niż w ubiegłym roku. W kraju przeciętne zatrudnienie wynosiło 6318,9 tys. osób i było o 1,2% niższe niż w listopadzie 2019. Województwo opolskie pod względem wysokości stopy bezrobocia uplasowało się na 8 miejscu w kraju (najwyższą pozycję zajmowało województwo wielkopolskie ze stopą bezrobocia równą 3,7%). Do powiatów o najwyższej stopie bezrobocia należały: głubczycki (10,0% w 2020r. wobec 8,7% w listopadzie 2019 r.), prudnicki (9,5% wobec 8,5%) oraz nyski (8,8% wobec 6,8%), a o najniższej – m. Opole (3,6% wobec 2,6%)⁸⁹.

EDUKACJA

W województwie opolskim w roku szkolnym 2018/19 funkcjonowało 486 placówek wychowania przedszkolnego - o 0,4% więcej niż w poprzednim roku szkolnym, z czego 85,6% stanowiły placówki publiczne. Na 1 placówkę wychowania przedszkolnego przeciętnie przypadało 66 dzieci, przy czym w miastach – 93, na wsi – 46, w tym w przedszkolach odpowiednio: 77, 101 i 52. W roku szkolnym 2018/19 w województwie opolskim funkcjonowało 419 szkół podstawowych (w tym 26 specjalnych i 5 szkół dla dorosłych), gdzie uczyło się 67440 uczniów z tego 41540 (61,6%) w miastach, a 25900 (38,4%) na terenach wiejskich - więcej o 14,7% w stosunku do poprzedniego roku szkolnego. W roku szkolnym 2018/19 w województwie opolskim działało 215 szkół ponadgimnazjalnych i było to mniej o 1,8% niż w roku poprzednim. Większość szkół ponadgimnazjalnych stanowiły szkoły dla młodzieży (169) i ich liczba nie zmieniła się w porównaniu z rokiem szkolnym 2017/18.

W roku szkolnym 2018/19 funkcjonowało 46 branżowych szkół I stopnia (wzrost o 2,2% w stosunku do roku poprzedniego) oraz 20 szkół specjalnych przysposabiających do pracy (liczba w stosunku do poprzedniego roku nie uległa zmianie). Z kolei liczba liceów ogólnokształcących w roku szkolnym 2018/19 wyniosła 94 – mniej o 5,1% w porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym. Spośród liceów ogólnokształcących 51,1%

stanowiły licea dla młodzieży. Liczba techników w 208/2019 w stosunku do roku poprzedniego pozostała na tym samym poziomie - 55. Liczba szkół policealnych wynosiła 52- mniej o 7,1% w stosunku do poprzedniego roku szkolnego. W roku akademickim 2018/19 w 6 uczelniach mających siedzibę na terenie województwa opolskiego kształciło się 18757 studentów (łącznie ze studentami oddziałów zamiejscowych). W relacji do poprzedniego roku akademickiego odnotowano spadek liczby studentów o 4,5%. Również liczba słuchaczy

88 Ibidem

89 Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego w listopadzie 2020r., 29.12.2020r. Nr 11/2020, Urząd Statystyczny w Opolu

70 na studiach podyplomowych w roku akademickim 2018/19 w porównaniu z rokiem poprzednim zmniejszyła się o 7,4%. Odnotowano także spadek liczby uczestników studiów doktoranckich o 17,2% w porównaniu do poprzedniego roku⁹⁰. Obecność i potencjał uczelni wyższych, w tym akademickość Opola stanowi istotny czynnik w kontekście dostosowania kwalifikacji, kompetencji i umiejętności zawodowych mieszkańców regionu do wymagań stale zmieniającego się rynku pracy. W konsekwencji przyczynia się także do kreowania nowych inwestycji w regionie. Niemniej jednak niska konkurencyjność uczelni regionalnych w porównaniu do uczelni krajowych i zagranicznych oraz atrakcyjność osiedleńcza regionów ościennych, grożą dalszym odpływem młodych ludzi z regionu ^91,92.

OBSZARY STRATEGICZNEJ INTERWENCJI (OSI) W KONTEKŚCIE UWARUNKOWAŃ SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH

Aby zapewnić osiągnięcie pożądanych zmian przy jednoczesnym zachowaniu niezbędnej równowagi pomiędzy gospodarką, społeczeństwem a środowiskiem politykę rozwoju osadzono w ramach przestrzennych, racjonalizując podejmowanie wszelkich działań społeczno-gospodarczych w regionie.

W tym celu bazując na dobrych doświadczeniach współpracy, a także wskazanych w Strategii Opolskie 2030 problemach i potencjałach rozwojowych, w województwie opolskim wyszczególniono 5 Obszarów Strategicznej Interwencji (OSI):

 OSI Subregion Aglomeracja Opolska,

 OSI Subregion Brzeski,

 OSI Subregion Kędzierzyńsko-Strzelecki,

 OSI Subregion Północny,

 OSI Subregion Południowy, wymagających zróżnicowanego podejścia.

Jako obszar największej w regionie koncentracji potencjału społeczno-gospodarczego, ale jednocześnie i problemów na styku społeczeństwo – gospodarka – środowisko wskazuje się OSI Subregion Aglomeracja Opolska (AO). AO jako jeden z 18 miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków wojewódzkich (MOF) w Polsce, stanowi istotny element struktury osadniczej Polski. W ramach analizowanego subregionu należy zwrócić uwagę na Krapkowice jako miasto średniej wielkości tracące funkcje. Ponadto w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030⁹³ (KSRR 2030)gmina Murów wskazana jest jako jednostka zagrożona trwałą marginalizacją. Ponadto mniejsze miasta należące do subregionu AO: Gogolin, Niemodlin, Ozimek, Zdzieszowice, Prószków Tułowice będą wspierane jako ośrodki tracące funkcje społeczno-gospodarcze.

OSI Subregion Brzeski został wskazany na poziomie polityki krajowej jako miasto tracące funkcje społeczno-gospodarcze. W subregionie położone jest miasto Grodków, które z kolei jest zaliczone do grupy małych miast tracących funkcje społeczno-gospodarcze, wymagających wsparcia polityką województwa.

Na obszarze OSI Subregion Kędzierzyńsko-Strzelecki leżą miasta Kędzierzyn-Koźle i Strzelce Opolskie - na poziomie krajowym wskazane jako ośrodki średniej wielkości tracące funkcje społeczno-gospodarcze.

Ponadto są tu gminy zaliczone w KSRR 2030⁹⁴ do grupy jednostek zagrożonych trwałą marginalizacją (gminy:

90 Edukacja w województwie opolskim w roku szkolnym 2018/19. Urząd Statystyczny w Opolu. Opole, 2019

91 Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego. Opolskie 2030. Projekt. Opole, 2020

92 Diagnoza problemu depopulacji oraz trendów wynikających z prognoz ludnościowych w województwie opolskim. Przegląd, programów, działań i instrumentów realizowanych na poziomach: lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim, mających na celu przeciwdziałanie depopulacji. Raport Cząstkowy I, 2019

93 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030, Warszawa, 2019

94 Ibidem

71 Cisek i Pawłowiczki). Do subregionu należą również małe miasta tracące funkcje społeczno-gospodarcze:

Kolonowskie, Leśnica, Ujazd, Zawadzkie.

OSI Subregion Północny to region charakteryzujący się mniejszymi ośrodkami miejskimi oraz dużym udziałem obszarów wiejskich o najtrudniejszej sytuacji rozwojowej, a także o największym wśród subregionów udziale gmin o najniższym poziomie dostępu do dóbr i usług (Domaszowice, Gorzów Śląski, Lasowice Wielkie). Na obszarze subregionu znajdują się także cztery małe miasta, które wymagają wsparcia ze względu na utratę funkcji społeczno-gospodarczych, są to: Byczyna, Dobrodzień, Praszka i Wołczyn. Spośród obszarów wiejskich jako obszary interwencji na poziomie krajowym wskazano gminy: Wilków, Domaszowice, Świerczów, Wołczyn, Gorzów Śl. oraz Radłów.

Dwa miasta OSI Subregionu Południowego (przygranicznego) - Nysa i Prudnik, zakwalifikowane są w KSRR 2030⁹⁵ do OSI krajowych jako: miasta średniej wielkości tracące funkcje społeczno-gospodarcze. W tym subregionie znajdują się również gminy zagrożone trwałą marginalizacją: Baborów, Branice, Kamiennik, Otmuchów, Paczków, Pakosławice oraz inne gminy o najtrudniejszej sytuacji rozwojowej (Biała, Korfantów, Łambinowice, Skoroszyce oraz Kietrz i Branice). W tym subregionie wskazuje się także na możliwości rozwoju w dużej mierze opartego na wykorzystaniu możliwości rozwoju kapitału ludzkiego (np. w oparciu o funkcje akademickie Nysy)⁹⁶.